مقدمه
تاریخ بشر همواره شاهد انقلابها و دگرگونیها در شیوۀ حکومت و زمامداری ملل و اقوام مختلف بوده است. گاهی پیامبران عظیم الشأن الهی با انگیزۀ گسترش قسط و عدل و هدایت مردم با حکّام زمان خود درگیر و باعث دگرگونی در وضعیت سیاسی و حکومتی عصر خود شده اند و گاه رهبران و اندیشمندانی بزرگ زمینه ساز انقلاب و دگرگونی در حکومت گشته و به هدایت کشتی انقلاب و ادارۀ جامعه پرداخته اند. در بعضی از موارد ضعف حکام و فساد بیش از حدّ والیان، مردم را به قیام واداشته، و افرادی با استفاده از این فرصت، ادارۀ حکومت را در دست گرفته اند.
انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (س) در مقایسه با سایر انقلابهای معاصر در جهان یکی از نوادر است. تفاوتهای بنیادی این انقلاب از جنبه های مختلف قابل بررسی و کاوش است، اما آنچه بیش از همه حائز اهمیت است، توانمندی رهبری در ادارۀ انقلابی است که در فرآیند مبارزات ملت ایران به دست آمده است و می بایست با محتوای ایدئولوژیک خود اداره شود. بی شک و به اعتراف اکثر اندیشمندان و سیاستمداران بی غرض عصر حاضر، یکی از مهمترین جنبه های برجستۀ انقلاب اسلامی ایران نقش تعیین کننده و حساس رهبری ممتاز و پیامبرگونه امام در ادارۀ انقلاب و تداوم آن بوده است. امام خمینی (س) شخصیتی بودند که جدا از جنبه های روحانی و معنوی و معارفی که از سرچشمۀ وحی الهی و معرفت اسلامی کسب کرده بودند، از جهت فن و رموز کشورداری و بینش سیاسی در سطح بسیار بالایی قرار داشته و توانستند با استفاده از تجربۀ اسلاف خود، کشور را در میان امواج مختلف توطئه و دسیسۀ دشمنان داخلی و خارجی به ساحل نجات رسانده و تحویل دولتمردان بعد از خود بدهند. ما در این مقال، مجال بررسی همۀ جوانب مدیریت و رهبری انقلاب و توانمندی ایشان در ادارۀ حکومت را نداریم و فقط به آنچه که مناسب این کتاب است می پردازیم و آن، تأسیس و یا شکل گیری نهادهای انقلابی و سازمان بخشی سیستم اداری
کتابامام خمینی (س) و نهادهای انقلاب اسلامیصفحه ا
حکومتی است که در آن انقلاب شده است.
یکی از مشکلات اساسی هر کشور پس از انقلابها ادارۀ امور مردم و حفظ و حراست از اموال و املاک دولت و ملت است؛ زیرا طبیعت هر انقلاب ایجاب می کند مسئولان و مدیران قبلی، جامعه را رها کرده و یا تحت تعقیب باشند و کسی متولی امور مردم نباشد؛ به همین جهت است که همیشه پس از هر انقلاب برای مدتی طولانی هرج و مرج و شورش و نابسامانی گریبانگیر مردم می شود و این وضعیت باعث می شود که سالهای سال شکل گیری نظام حکومتی جدید و تدوین قانون اساسی به طول بینجامد و چه بسا مظلومان بسیاری قربانی شوند. سرنوشت انقلاب کبیر فرانسه، انقلاب اکتبر روسیه، انقلاب مشروطیت در ایران و ... همگی حاکی از چنین وضعیتی است و حتی در بسیاری از تحولات مختصر در سطح حکومت نیز چنین وضعیتی پیش می آید؛ ولی حضرت امام با تجربه ای که از تاریخ پیشینیان کسب کرده بودند، توانستند با حداقل خسارت و هزینه، انتقال قدرت را انجام داده و دوران پرفراز و نشیب پیروزی انقلاب، دولت موقت، جنگ تحمیلی و ... را پشت سر بگذارند. یکی از راهکارها و عملکردهای بسیار مهم امام در ادارۀ کشور، حفظ نهادهای اداری و مدیریتی قبل از انقلاب بود. امام علی رغم اینکه می دانستند شاکله و استخوان بندی بسیاری از نهادهای دولتی رژیم گذشته برای سرکوبی ملت و تحت کنترل درآوردن هرگونه فعالیت مردمی بوده است، ولی به بدنۀ این تشکیلات اطمینان داشته و فقط سران آنها را فاسد و مفسد می دانستند؛ به عنوان مثال: حضرت امام به ارتش علی رغم اینکه عامل اصلی سرکوب مردم در طول دوران انقلاب بود، ایمان داشته و با قدرت تمام در مقابل افرادی که صالح نادان و یا مغرض بودند و فریاد انحلال ارتش را سر می دادند، ایستادند و از این سرمایۀ ملی حفاظت کردند؛ و همه دیدند حفظ این نهاد چه سرمایۀ عظیمی برای ملت بود و خدمات ارزشمند آن در حفظ و حراست از کشور، بخصوص در دوران جنگ تحمیلی هرگز فراموش نمی شود.
از سوی دیگر، حضرت امام به خوبی دریافته بودند که با پیروزی انقلاب، بسیاری از نهادها و مراکز دولتی تا مدتی کارایی انقلابی نخواهند داشت؛ لذا برای اینکه بتوانند آنها را در خدمت انقلاب قرار دهند، ضمن تأسیس نهادهای انقلابی با گماردن نمایندگانی در نهادها و مراکز مختلف دولتی به هدایت و ادارۀ امور مردم و کشور نیز پرداختند. حضرت امام (س) با این حرکت ضمن اینکه مانع از رکود فعالیتهای سازمانی و اداری شدند، نهادها و سازمانهای باقیمانده از
کتابامام خمینی (س) و نهادهای انقلاب اسلامیصفحه ب
رژیم سابق را نیز به سمت منطبق شدن با ارزشهای اسلامی و انقلابی سوق دادند.
حضرت امام (س) با برگزاری همه پرسی جمهوری اسلامی و انتخابات خبرگان قانون اساسی بسرعت نظام جدید را جایگزین نظام قبلی نمودند و ضمن تشکیل نهادهای سازمانی مطابق قانون اساسی بر حسب ضرورت و شرایط انقلابی آن زمان، اقدام به تأسیس نهادها و سازمانهای موقت و دائمی دیگری نیز کردند که در حال حاضر بعضی از این نهادها با تصویب مجلس شورای اسلامی در زمرۀ نهادهای دولتی قرار گرفته و بعضی دیگر از بدو تأسیس تاکنون به همان شکل باقی مانده است. در این میان نهادهایی نیز وجود داشته است که پس از مدتی تغییر نام پیدا کرده و یا در سازمانها و نهادهای دیگر ادغام شده اند.
نگاهی اجمالی به سیر تشکیل نهادهایی که حضرت امام (س) در بدو انقلاب تأسیس کردند و مجموعۀ فرامین، دستورالعملها و رهنمودهایی که در مواقع و شرایط مختلف ارائه می کردند روشنگر دو مطلب است: اول اینکه خطراتی متوجه انقلاب بوده است که تأسیس نهادها و تشکیلات انقلابی توانسته است تا حدود زیادی مانع از هر گونه تهدید باشد. در این خصوص توان مدیریت و قدرت رهبری در رویارویی با بحرانهای موجود بسیار قابل توجه است؛ دوم، مطالعه و بررسی این تشکیلات می تواند ما را به اهدافی که نظام در پی دستیابی به آنها بوده است رهنمون ساخته و ما را از هر گونه نقایص و انحرافات احتمالی از اهداف ترسیم شده توسط حضرت امام (س) آگاه سازد.
ویژگیهای مجموعه
1ـ این مجموعه که در گروه علوم اجتماعی حوزۀ معاونت پژوهشی مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار حضرت امام (س) استخراج و تنظیم شده مشتمل بر هفت فصل است.
2ـ در این مجموعه سعی محقق بر آن بوده است تا فقط به احکام، وظایف و اهداف کلی و بیانات صریح حضرت امام در خصوص نهادها و یا تشکیلاتی که به ابتکار معظمٌ له تأسیس و یا راه اندازی شده اند، بپردازد؛ لذا علاقه مندان برای دستیابی کامل به نظرات و دیدگاههای حضرت
کتابامام خمینی (س) و نهادهای انقلاب اسلامیصفحه ج
امام می توانند به مجموعه تبیانهای دیگری که به طور مستقل در خصوص بعضی از نهادها منتشر شده است نیز مراجعه نمایند.
3ـ حضرت امام برای تسریع در رسیدگی به بعضی از امور و هماهنگی نیروها در اوایل انقلاب، مراکز و یا تشکیلاتی تحت عنوان ستاد، هیأت و ... ایجاد کرده و یا به نمایندگی از خود به افراد و گروههایی حکم رسیدگی داده اند که بعضی از این موارد، اولاً به گستردگی یک نهاد نبوده، و ثانیاً به طور موقت و مقطعی ایجاد شده و پس از مدتی موضوعیت خود را از دست داده اند؛ لذا صرفاً به دلیل اینکه مجموعۀ این احکام حاوی مطالب مهمی است که نباید از آنها چشم پوشی کرد، در این مجموعه گنجانده شده است.
4ـ از آنجا که ترتیب و تفکیک موضوعهای این مجموعه به دست خود حضرت امام (س) صورت نگرفته است، به ناچار جمع آوری و تنظیم آنها به صورت فعلی کاستیهای اجتناب ناپذیر دارد که مسئولیت آن برعهدۀ تنظیم کنندگان است.
5ـ در تنظیم قطعات منتخب داخلی هر یک از فصول، ترتیب و توالی تاریخی صدور آنها از سوی حضرت امام (س) ملاک بوده است نه توالی منطقی مطالب.
6ـ در این مجموعه سعی شده است جهت آشنایی هر چه بیشتر خوانندۀ گرامی با برخی تشکیلات و یا مراکزی که به تبیین بیشتری نیازمند بوده است، حتی المقدور تاریخچۀ مختصری از آنها در پاورقی آورده شود.
7ـ فهرست تفصیلی مطالب، فهرست اعلام و مشخصات کامل مآخذ براساس شمارۀ مسلسل در انتهای کتاب آورده شده است که می تواند راهنمای مناسبی برای محققان و مخاطبان باشد.
8ـ فهرست مآخذ به نحوی تنظیم یافته است که دسترسی به هر دو صحیفه (امام و نور) امکانپذیر باشد.
در پایان لازم می دانیم از پژوهشگران و همکارانی که ما را در امر تنظیم، تصحیح و تدوین این مجموعه یاری رسانده اند خصوصاً خانم فاطمه شریف فخر و آقای محمود دارینی تشکر کنیم.
معاونت پژوهشی
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)
کتابامام خمینی (س) و نهادهای انقلاب اسلامیصفحه د