فصل اوّل
جایگاه ائمه در هستی و مقامات معنوی
مقامات روحانیّه و تسبیح و تحمید انوار ائمه(ع)
عطای اسم اعظم و علوم خزانۀ غیب
از برای اهل بیت عصمت و طهارت ـ علیهم الصّلاة و السّلام ـ مقامات شامخه روحانیّه ای است در سیر معنوی إلی الله که ادراک آن علماً نیز از طاقت بشر خارج و فوق عقول ارباب عقول و شهود اصحاب عرفان است، چنانچه از احادیث شریفه ظاهر شود که در مقام روحانیّت با رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ شرکت دارند و انوار مطهّرۀ آنها قبل از خلقت عوالم مخلوق، و اشتغال به تسبیح و تحمید ذات مقدس داشتند.
کافی باسناده عن محمد بن سنان قالَ: «کُنْتُ عنْدَ أبی جعفرٍ الثّانی ـ علیه السّلام ـ فَأجْرَیْتُ اخْتِلافَ الشِّیعَةِ فَقالَ: "یا مُحَمَّدُ، إِنَّ الله َ تَبَاَرکُ و تَعَالٰی لَمْ یَزَلْ مُتَفَرِّداً بِوحْدانِیَّتِهِ، ثُمَّ خَلَقَ مُحَمَّداً و عَلِیّاً وَ فاطَمَةَ فَمَکَثُوا ألْفَ دَهْرٍ، ثُمَّ خَلَقَ جَمیعَ الأشْیاءِ فَأشْهَدَهُمْ خَلْقَها و أجْریٰ طاعَتَهُمْ عَلَیْها و فَوَّضَ امورَها إلَیْهمْ، فَهُمْ یُحِلُّونَ مایشاؤونَ وَ یُحَرِّمونَ ما یَشاؤونَ ولنْ یَشْاؤوا إلاّ أنْ یَشاء الله ُ تَعالیٰ."
ثُمَّ قٰالَ: "یٰا مُحَمَّدُ، هٰذِهِ الدِّیانَةُ الَّتی مَنْ تَقَدّمَها مَرَقَ، وَ مَنْ
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 111
تَخَلَّفَ عَنْها مُحِقَ، وَ مَنْ لَزِمَها لَحِقَ، خُذْها إلَیْکَ یٰا مُحَمَّدُ".»
و باسناده عَن المُفَضَّلِ قالَ: قلتُ لأبی عَبْدِالله ـ علیه السّلام: «کَیْفَ کُنْتُمْ حَیْثُ کُنْتُمْ فی الأظِلَّةِ؟ فَقٰالَ: "یٰا مُفَضَّلِ، کُنّا عِنْدَ رَبِّنا، لَیْسَ عِنْدَهُ أحَدٌ غَیْرنا فی ظِلّة خَضراٰء، نُسَبِّحُهُ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُهَلِّلُهُ وَ نُمَجِّدُهُ، وَ ما مِنْ مَلَکٍ مُقَرَّب وَ لاٰ ذی روُحٍ غَیْرنا حتّی بَدالَهُ فی خَلْقِ الأشیاء فَخَلَقَ ما شاءَ کَیْفَ شاءَ مِنْ الْمَلاٰئِکَةِ وَ غَیْرهِمْ، ثُمَّ أنْهیٰ عِلْمَ ذٰلکَ إلَیْنٰا.»
و احادیثی که در طینت ابدان و خلق ارواح و قلوب آنها و آنچه که به آنها از اسمِ اعظم عطا شده و علومی که به آنها از خزینه غیب الهی مرحمت شده، از علوم انبیا و ملائکه و بالاتر از آن، آنچه در وهم من و تو نباید، و آنچه در سایر فضایل آنها در ابواب متفرّقه کتب معتبره اصحاب خصوصاً اصول کافی است، به قدری است که عقول را حیران کند و به اسرار و حقایق آنها کسی آگاه نگردد جز
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 112
خود ذوات مقدسّۀ آنان.(119)
***
مقام شامخ نورانیّت پیامبر و ائمه(ع)
برخورداری از مقام روح القدس
بدان که معرفت روحانیت و مقام کمال جناب ختمی مرتبت ـ صلّی الله علیه و آله خاصّتاً و انبیای معظّم و اولیای معصومین ـ علیهم السّلام ـ نیز با قدم فکر و سیر آفاق و انفس میسور نگردد، زیرا که آن بزرگواران از انوار غیبیّۀ الهیّه و مظاهر تامّه و آیات باهره جلال و جمالند [و ]در سیر معنوی و سفر الی الله به غایة القصوای فنای ذاتی و منتهی العروج «قاب قوسین اوادنی» رسیده اند، گرچه صاحب مقام بالاصاله نبیّ ختمی است، و دیگر سالکین در عروج تبعِ آن ذات مقدّس هستند؛ و ما اکنون در صدد بیان کیفیت سیر آن ذات مقدس، و تفاوت معراج روحانی او با معراج سایر انبیا و اولیا ـ علیهم السّلام نیستیم، و در مقام به ذکر یک حدیث که راجع به نورانیّت آنها وارد است اکتفا می کنیم؛ زیرا که ادراک نورانیت آنها نیز نورانیّت باطنیه و جذبۀ الهیه می خواهد:
کافی بِأسْنادِهِ عَنْ جابِرِ، عَنْ أَبی جَعْفَرٍ ـ علیه السّلام ـ قال: «سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْعالِمِ. فَقالَ لی: یا جابِرُ، إِنَّ فِی الأنبِیاءِ و الأوصِیاءِ خَمْسَةَ اَرْواحٍ: رُوحَ الْقُدُسِ، وَ رُوحَ الأیمٰانِ، وَ روُحَ الْحیٰوةِ، وَ رُوحَ الْقُوَّةِ، وَ روُحَ الشَّهْوَةِ. فَبِروُحِ الْقُدُسِ، یا جابِرُ، عَرَفُوا ما تَحْتَ الْعَرش إلٰی ما تَحْتَ الثَّریٰ. ثُمَّ قٰالَ: یا جابِرُ، إنَّ هٰذِهِ الأرْبَعَةَ أَرْواحٍ یُصیبُهَا الْحِدثٰانُ، إلاّ رُوحَ الْقُدُسِ، فَإنَّها لا تَلْهو و لا تَلْعَبُ.»
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 113
وَ بِإسْنادِهِ عَنْ اَبی بَصیرٍ، قالَ: «سَألْتُ أَبا عَبْدِالله ـ علیه السّلام ـ عَنْ قَوْلِ الله تَبٰارَکَ تعالٰی: وَ کَذٰلِکَ أَوْحَیْنٰا اِلَیْکَ روُحاً مِنْ اَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ وَ لاَالاْیمٰانُ. قالَ: «خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ الله تَبَارَکَ وَ تَعٰالٰی، أعْظَمُ مِنْ جَبْرَئیلَ و میکائیلَ، کانَ مَعَ رَسُولِ الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ؛ وَ هُوَ مَعَ الأئمةِ مِنْ بَعْدِهِ ـ صَلَواتُ الله عَلَیْهِم."»
از حدیث اوّل معلوم شد که برای انبیا و اوصیا ـ علیهم السّلام ـ مقام شامخی است از روحانیت که آن را «روح القدس» گویند؛ و به آن مقام احاطۀ علمی قیّومی دارند به جمیع ذرّات کائنات؛ و در آن روح غفلت و نوم و سهو و نسیان و سایر حوادث امکانیّه و تجدّدات و نقایص ملکیّه نیست؛ بلکه از عالم غیب مجرد و جبروت اعظم است. چنانچه از حدیث دوم معلوم شود که آن روح مجرد کامل، از جبرئیل و میکائیل، که اعظم قاطنین مقام قرب جبروت هستند، اعظم است.
آری، اولیایی که حق تعالی با دو دست قدرت جمال و جلال خود تخمیر طینت آنها را کرده، و در تجلی ذاتی اولی، به جمیع
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 114
اسما و صفات و مقام احدیّت جمع در مرآت کامل آنها ظهور نموده، و تعلیم حقایق اسما و صفات در خلوتگاه غیب هویت فرموده، دست آمال اهل معرفت از دامن کبریای جلال و جمال آنها کوتاه و پای معرفت اصحاب قلوب از نیل وصول به اوج کمال آنها در گِل است؛ و در حدیث نبوی ـ صلّی الله علیه و آله ـ است: «علیٌّ ممسوس فی ذات الله تعالی.»(120)
***
مظهر رحمت رحمانیه و رحیمیّه
قوله (ص): لولا نحن، ما خلق الله آدم ...» إلی آخره. لأنهم وسائط بین الحقّ و الخلق، و روابط بین الحضرة الوحدة المحضة و الکثرة التفصیلیّة؛ و فی هذه الفقرة بیان وساطتهم بحسب أصل الوجود، و کونهم مظهر الرحمة الرحمانیّة التّی هی مفیض أصل الوجود؛ بل بحسب مقام الولایة هم الرحمة الرحمانیّة؛ بل هم الإسم الأعظم الذّی کان «الرّحمن الرّحیم» تابعین له. کما أنّ الفقرة الآتیة، أی قوله (ص): «کیف لانکون أفضل من الملائکة» بیان کونهم وسائط بحسب کمال الوجود، و کونهم مظهر الرحمة الرحیمیّة التّی بها یظهر کمال الوجود. فیهم یتمّ دائرة الوجود و یظهر الغیب و الشهود و یجری الفیض فی النزول و الصعود. قال الشیخ محیی الدین فی فتوحاته: «ظهر الوجود ببسم الله الرّحمن الرّحیم.» فتمام دائرة الوجود تحت هذه الأسماء الثلاثة، جمعاً فی الأوّل منها، و تفصیلاً فی الأخیرین.(121)***
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 115
واسطه در وجود و کمالات وجودی ملائکه
فالسّبق إلی معرفة الرّبّ و التسبیح و التهلیل لسبق الوجود، و هذا السّبق هو السّبق «الدّهری» المناسب لهذا المقام الرّفیع العالی المنزّه عن الزّمان و المکان؛ و بالجملة، هو السّبق بالعلّیّة و الحقیقة الّذی هو ثابت فی مراتب الوجود و حقائق الغیب و الشهود.
... بما ذکر من معنی «السّبق»، ظهر کونهم وسائط فی خلق الملائکة بحسب الوجود، کما أنّهم وسائط بحسب کمالات الوجود.(122)
***
صاحب مقام مشیّت مطلقه
مقام المشیئة المستهلک فی عینها جمیع الموجودات الخاصّة و التعیّنات الفعلیه و هذا هو مقام التدلّی فی قوله تعالی «دنی فتدلّی» فالمتدلّی بذاته لم یکن له حیثیة الاّ التدلّی و لم یکن ذاتاً
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 116
یعرض لها التّدلی؛ والفقر الّذی هو الفخر المطلق، هوالمشیئة المطلقة المعبّر عنها بالفیض المقدّس و الرّحمة الواسعة و الاسم الاعظم و الولایة المطلقة المحمّدیة و المقام العلوی؛ و هو اللّواء الّذی آدم و من دونه تحته، و المشار الیه بقوله «کُنتُ نَبِیاً و آدمُ بَیْنَ الماءِ وَ الطّین» او «بین الرّوح و الجسد»، ای: لا روح و لا جسد. و هو العروة الوثقی و الحبل الممدود بین سماء الالهیّة و اراضی الخلقیة.
و فی دعاء الندبة: «أَیْنَ بابُ الله الّذی مِنْهُ یُؤْتیٰ، أَینْ وَجْهُ الله الّذی اِلَیْهِ یَتَوجَّهُ الأولیاءُ، أیْنَ السَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَیْنَ الأَرْضِ وَ السَّماء.»
و فی الکافی عن المفضّل، قال: «قُلت لأبی عبدالله ـ علیه السلام: کَیْفَ کُنْتُمْ حَیْثُ کُنْتُمْ فِی الْأظِلَّة؟ فقالَ: یا مُفَضَّلُ، کُنّا عِنْدَ رَبِّنا، لَیْسَ عِنْدَهُ أحَدٌ غَیْرُنا، فی ظِلَّة خَضْراءَ، نُسَبِّحُهُ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُهَلِّلهُ وَ نُمَجِّدُه؛ وَ ما مِنْ مَلَکٍ مُقَرَّب وَ لا ذی روحٍ غَیْرنا. حَتّی بَدالَهُ فی خَلْقِ الْأَشیاء، فَخَلَقَ ما شاءَ کَیْف شاء مِن المَلائکة وَ غَیْرِهِم. ثُمَّ أنْهٰی عِلْمَ ذلِک إلَیْنا. و الاخبار من طریق اهل البیت ـ علیهم السّلام بهذا المضمون کثیرة.(123)***
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 117
عالم امر یا روحانیّت محمدیّه و علویه
عالم امر عبارت از فیض منبسط و نفس الرحمن و وجود مطلق و مقام برزخیّت کبرا و اضافۀ اشراقیه و روحانیّت محمدیّه و علویّه ـ علیهما علی الهما الصلوة و السّلام ـ است و او را تعین و تقید و مقابلی نیست و به او نسبت تخلق نتوان داد، مگر مجازاً.(124)
***
جسم الکل و روح الکل و نفس الکل
«ثمَّ بوجدٰان نفسِه وَ روُحه سٰاریاً فی عین کلّ مرتبة و حقیقة کُلّ موجود لاٰ حٰالاً و علماً و شهوداً فقَط کَسریٰان الحقّ فیهٰا فَیدرک تسْبیح الْموجوُدات بذلِک النّور وَ یسْمعهُ کمٰا قالَ عبْدالله بْن مسعوُد «رض» وَ لَقد کنّا نسْمَعُ تسْبیح الطّعام ...»
قوله: ساریاً الخ، و ذلکَ فی قرب الفرائض الّذی صٰار العبْد متمکّناً فی الفنٰاء الذّاتی والصّفتی وَ الفعْلی فیخلع بخلعة البقاء بعْد الفناء فیتحقّق بالوجوُد الحقّانی بعْد رفض الوجوُد الخلقی بکلّیّتهِ، فصٰار جسمه جسم الکلّ و نفسه نفس الکلّ و روُحهُ روحُ الکلّ کمٰا فی الزّیارة الجٰامعة: «اجْساد کم فی الأجْسادِ و اروٰاحکم فی الأرواحِ
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 118
وَ انفسکم فی النّفوسِ.» ففی ذاکَ المقام یَصیر العبْد سَمْع الحقّ و بصرَه وَ یدهُ کَمٰا فی حقّ موْلی الموٰالی ـ سَلاٰم الله عَلیه: «اذن الله الوٰاعیَة عیْن الله النّٰاظرة وَ یدالله » الی غیْر ذٰلک فیسْمع الحقّ به وَ یبْصره.(125)
***
اولیاءالله ،صاحبان عقل کل و روح کل و جسم کل
«الْهیِمانُ» هُوَ الدّهشَة المفْرطة منْ شهوُد جلاٰل الجمٰال وَ الحیْرة فیه ـ کمٰا یحصل عنْد وُروُد المعشوقَ بغتَةً ـ اوْ منْ تجَلّی الأسْمٰاءِ الجَلاٰلیّة القهریّة وَ نتیجته انْدکاک جَبل انیّة السّالک وَ جَعْل الْمَجْذوُب صَعقاً. فبعض السّٰالِکین لفرط دهْشتهِم وَ محبّتهِم اوْ لسوء اسْتعدادِهِمْ اوْ لنقصٰان مزٰاجهم لاٰ یمْکنهُم الرّجوُع الیٰ ممْلکتهمْ فیبْقوُن مجْذوبینَ مهیمین، لاٰ یعْرفوُنَ غیر الله و لاٰ یعرفهُم غیْر الله لصُدوُر «البهلولیّة» عَنهُم فی بعْضِ الأحیٰان. قالَ تَعٰالی: «أوْلِیائی تَحتَ قِبٰابی لاٰ یَعْرِفُهمْ غَیری» و یشمل بعضُهُم الْعنایّة
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 119
الألٰهیَّة باعْطٰاء الأسْتعداد بالفیْض الأقدَس وَ یرجعهُم الیٰ مملکتهم غانمین فی تلکَ التّجارة حیثُ صارَ عقْل الکلّ عقْلهم و روُحهُم روُح الکلّ وَ جِسمهمْ جسْم الکلّ کما وَرد: «ارْواٰحُکم. فی الأروٰاحِ وَ انفسُکم فی النّفوس.» فالکلّ منْ قاطنی عٰالم الأروٰاح وَ الأشباح مربّوُنَ بترْبیتهمْ مُدبّرونَ بتَدْبیرهم یتصرّفوُنَ فیهِ کمٰا شٰاء، و لاٰ یحْصل ذلِک اِلاّ «بقرْب الفرٰائض» کمٰا انّ نتیجَة «قُرب النّوافل» هوَ التّخلّق باخْلاق الله وَ الفَناء الصّفٰاتی، کمٰا اشار الیه فی الْحدیثِ القدسی بقولِه: «کنتُ سَمْعهُ وَ بَصَرهُ» وَ فی قرْب الفرٰائض یصیرُ العبْد اذُن الله الوٰاعیَة و عیْن الله النّاظِرة فالله تعالیٰ ینظر به وَ یسْمعُ به وَ یَبطش بِه.(126)
***
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 120
قرب نافله و قرب فریضه
انَّ العبد اذٰا صٰارفانیاً فِی الحَقّ یَصیر الحقّ سَمعهُ و بصرهُ و یده لیس للعبد سمع و لاٰ بَصر وَ هذا هو قرب النّوافِل الْحاصِل لِلسّٰالِک المجذوُب المشٰار الیْه فی الحَدیثِ القُدْسی بقوْله: «وَ إنَّه لَیَتَقَرّبُ إِلَیَّ بالنّٰافلةِ حتّی أحِبُّهُ.»
وَ اذا صٰار العبْد باقیاً ببقٰاء الله عنْد شمول توفیق الله یصیرُ العبْد سَمْع الحقّ و بصرهُ وَ الله تعالیٰ یسْمع به وَ یبصرُ به. فَانّ مقامهُ عنْد الرُّجوُع اِلیٰ مملکته مقام مشیئة الله الظّاهِرة و هذا هُو قرب الفرائض الحٰاصِل للمجذوب السّالِک المشار الیْه فی قوله ـ عَلیْه السَّلام: «رضَا الله رضٰانٰا اهْل البیْت» وَ قوله ـ عَلیْه السَّلاٰم: «انَا یَد الله » وَ عیْن الله و غیر ذلکَ مِنَ التّعبیرٰات، و اشارَ المولوی فی المثنوی الی المقٰامِ الأوّل بقوله: «از عبٰادَت می توانْ الله شُد.» وَ الی المقٰام الثّانی بقوْله: «نی توان موُسیٰ کَلیم الله شُد.»(127)***
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 121
درک معیّت «الله » با همۀ اشیاء
سَریان الحَقیقة الوُجوُدیّة و الهویة الالهیَّة المستَجمعَة لجَمیع الصّفات الکمٰالیَّة فی الأشیٰاءِ، یقْتَضی انْ یکونَ جَمیع الأشیاء مسْتجْمعاً لجَمیعهٰا بالفعْل ـ وَ انْ کٰانَ المحجوب لاٰ یدرکهٰا ـ بل کلّ موجود عنْد الکمَّل «اسْم اعْظَم» و لذٰا ورد عَنْ موْلینٰا اَمیرالمؤمنینَ او الصّادق ـ علیْهمَا السَّلام ـ «مٰا رأیتُ شیئاً الاّٰ و رَأیت الله قبْله وَ مَعَه» وَ «الله » هُوَ الأسْم الجٰامِع لجمیعِ الأسْمٰاء وَ الصَّفات وَ فی هذٰا المقام لاٰ تفاضُل بَیْن الموجوُدات.(128)
***
مشاهدۀ فنای جمیع موجودات و نفس خود
«هُم الّذینَ جاءَ فی حقّهم: اوْلیائی تحت قبٰابی لاٰ یعْرفهمْ غیری.» لیسَ المرٰاد بالأولیاءِ الّذینَ تحْت قبٰابه مٰا ذکرهُ الشّارحُ فَانّهُمْ کَالملائکة المهیمیَّة المشٰار الیْهم بقوله تعالیٰ: «ن وَ القَلمِ وَ مٰا یسْطروُنَ.» لیْسوُا فی الحُجب الظّلمٰانیّة و لاٰیعْرفونَ نفوسَهمْ، فانّ منْ عَرَفَ نَفسَهُ وَاثبتَ لهَا الأنیَة و الأنانیّة لم یَکن وَلیّ الله وَ لم یَکن تحت قبّتِهِ تعالیٰ، بَل وَلیّ نفسه و تحت قبّتها. فالمقصود «بالظّالمین» هم الذینَ فنوا لکنّهم لَم یفنوا عَنْ فنائهم لشهودِ انفسِهم، فَدعالهم انْ یفنوا عَن فنائهم حتّی لاٰیَروا الاّ وجه الحقّ
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 122
کالمحمّدیین، الذینَ ورد فی حقّهم «کلُ شی ءٍ هالکٌ الاّ وجْهَهُ.»(129)
***
مشاهده کثرت و وحدت با یکدیگر
... و أمّا الّذی یشٰاهد الکثرة بلا احتجاب عن الوحدة، و یری الوحدة بلا عفلة عن الکثرة، یعطی کلّ ذی حقّ حقّه، فهو مظهر «الحکم العَدْل» الّذی لا یتجاوز عن الحدّ و لیس بظلّام للعبد، فحکَمَ تارة بأنّ الکثرة متحقّقة، و تارة بأنّ الکثرة هی ظهور الوحدة کما نقل عن المتحقّق بالبرزخیّة الکبری و الفقیر الکلّ علی المولی و المرتقی «قاب قوسین أو أدنی» المصطفی المرتضی المجتبی بلسان أحد الأئمّة: «لنا مع الله حالات هو هو، و نحن نحن، و هو نحن، و نحن هو.»(130)***
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 123
تمکّن در مقام جمع و تفصیل و وحدت و کثرت
انّ حفظ الحضرات و التمکّن فی مقام الجمع و التفصیل و الوحدة و الکثرة من اعلی مراتب الانسانیة و اتم مراحل السیر و السلوک، و لم یتّفق لاحد من اهل السلوک و اصحاب المعرفة بحقیقته الا لنبیّنا الا کرم و الرسول المکرّم، و لاولیائه الذین اقتبسوا العلم و المعرفة من مشکاته و السلوک و الطریقة من مصباح ذاته و صفاته.(131)
***
شهود جلوۀ حق تعالی
انبیا و اولیا نظیر انبیا، و تالی تلو انبیا در زمان حیاتشان آن چیزهایی که حجاب بوده است بین آنها و بین حق تعالی، می شکنند و «صعق» برای آنها حاصل می شود و موت اختیاری برای آنها حاصل می شود. خدای تبارک و تعالی بر آنها تجلّی می کند و نگاه می کند به حسب آن نگاه عقلی، باطنی و روحی و عرفانی و ادراک می کنند و مشاهده می کنند جلوه حق تعالی را.(132)
20 / 10 / 59
***
درک شهودی حقایق هستی
اولیا و انبیا قدمشان قدم برهانی نبوده [است]، آنها برهان [را]
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 124
می دانستند؛ اما قضیه، قضیه اثبات واجب به برهان نبوده [است].
«مَتی غِبْتَ؟» کی غایب بوده ای؟ حضرت سیدالشهدا ـ علیه السلام ـ می فرمایند: «عَمِیَتْ عَیْنُ لا تراکَ عَلَیْها رَقیبٌ؟!» آن چشمی که نمی بیند تو حاضری و مراقبی، کور باشد و کور هم هست.(133)
***
درک توحید مطلق و نیل به فلاح مطلق
رؤیت جمال حق از ورای حجب نورانی
خرق حجب نورانی با سلوک ولایتی
ورود عقل به عالم طبیعت، ورود با سلامت یا قریب به سلامت است و برای اطاعت امر و انفاذ حکم است، و برای عقل کلّ، رؤیت جمال جمیل در مرآت تفصیلی است و بسط توحید در تکثیر است و برگرداندن حکم تکثیر به توحید است. از این جهت، فلاح مطلق و مطلق فلاح، در قول «لا إلهَ إلاَّ الله » است، منتها آنکه از برای حقایق توحید و قول «لا إلهَ إلاَّ الله » مدارج و مراتبی است کثیره، بلکه به عَدَدِ أنفاس خلایق. پس، در توحید مطلق، که «لا إلهَ إلاَّ الله » کُمَّل است، فلاح مطلق است که رستگاری از کثرت ـ که اصل شجره خبیثه است ـ می باشد، و این کلمه در این حال موازن با هیچ چیز نیست، چنانچه در روایات شریفه وارد شده؛ و در توحیدات مقیّده، که توحید اهل ایمان و متوسّطین است، فلاح مقید است و سلامتی آنها نیز، سلامتی مقید است.
و اینکه اهل توحید کامل را از دار طبیعت احتراز و فرار بود، چنانچه از حال اولیاء الله معلوم می شود برای آن است که فرق بسیار است بین ملاقات جمال جمیل در مرائی خلقیّه، و بین
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 125
شکستن مرائی و رؤیت جمال مطلق از ماورای حجب ظلمانی و نورانی، چنانچه ولی الله مطلق، حضرت امیر المؤمنین ـ علیه الصلاة و السّلام ـ در مناجات شعبانیّه در محضر مقدّس عرض می کند: «وَ أنِرْ أبْصارَ قُلُوبِنا بِضِیاءِ نَظَرها إلیْک، حَتّی تَخْرِقَ أبْصارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ، فَتَصِلَ إِلی مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ.» برای آن حضرت جمیع حجب نورانی است؛ زیرا که حجب ظلمانی، برگشت به طبیعت و لوازم آن کند و آن بزرگوار و اولاد معصومینش، از کدورت عالم طبع و حجابهای آن، مبرّی بودند؛ بلکه خود طبیعت و تعیّنات آن برای آنها حجب نورانی بوده؛ زیرا که توجّهات قلبیّۀ آنها دائماً به وجهه غیبیّۀ الهیّه موجودات بوده و عالم، بما أنَّهُ جِهَةٌ سِوائیَّة، منسیّ آنهاست، پس آنها را دوام حضور است. ولی چون به حسب نشئه صوریّه در عالم ملک واقعند، مرائی تفصیلیه حجب نورانیه است تا آنگاه که به سلوک ولایتی، خرق این حجب فرموده، به عالم قدس و طهارت برگردند و حق، به حقیقت تقدیس و توحید و تفرید و تجرید، به باطن آنها جلوه کند. پس، حقیقتِ «لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ» را دریابند و هم در این عالم، قیامت کبرای آنها قیام کند و شمس یوم القیمه از برای آنها طلوع نماید و وصول به معدن العظمه، که قرة العین آنهاست، رخ دهد و ارواح آنها معلّق به عزِّ قدس شود و حق آنها را از غیر خود، انساء فرماید
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 126
رَزَقَنا الله ُ و إیّاکُمْ جَذْوَةً أوْقَبَساً مِنْ نارِهمْ وَ نورِهِمْ.(134)
***
اسم اعلا در مقام ظهور
در روایت است « نحن اسماء الحسنی » اسم اعلا در مقام ظهور، پیغمبر اکرم است، ائمۀ اطهار است، آنهایی که در مرتبه سیر و در مرتبۀ حرکت، از نقص به کمال، رسیده اند به آنجایی که وارسته شده اند از همۀ طبیعتها، از همه چیز، مثل ما نیستند که در چاه هستیم.(135)
***
محل تجلّی خداوندبه اسم اعظم جامع
ان القلوب مختلفة فی بروز التجلیات فیها، فربّ قلب عشقی ذوقی تجلّی له ربّه بالجمال و الحسن و البهاء، و قلب خوفی تجلّی له ربّه بالجلال و العظمة و الکبریاء والهیبة، و قلب ذو وجهتین تجلّی له بالجلال و الجمال و الصفات المتقابلة، او تجلّی له بالاسم الاعظم الجامع؛ و هذا المقام مختص بخاتم الانبیاء و اوصیائه ـ علیهم السلام.(136)
***
میزان احاطه ائمه ـ علیهم السّلام ـ بر اسم اعظم
قدورد عن موالینا ان عند آصف حرفاً واحداً من الإسم الأعظم، فتکلّم به فانخرقت له الأرض فیما بینه و بین سبا، فتناول عرش بلقیس حتی صیّره الی سلیمان ثم انبسطت الأرض فی اقلّ من طرفة عین، و انّه ای الإسم الأعظم ثلثة و سبعون حرفاً و عندهم
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 127
ـ علیهم السّلام منه اثنان و سبعون حرفاً و حرف عند الله استأثر به فی علم الغیب.(137)
***
صاحبان مقام ذکر
«ذکر» به رسول اکرم و علی بن ابیطالب ـ صلوات الله علیهما و آلهما ـ و «اسمای حسنی» به ائمۀ هدی و «آیت الله » نیز به آن بزرگواران تفسیر و تطبیق شده؛ آنها آیات الهیّه و اسماء الله حسنی و ذکر الله اکبرند؛ و مقام «ذکر» از مقامات عالیۀ بزرگی است که به حوصلۀ بیان و به حیطۀ تقریر و تحریر بر نیاید.(138)
***
قرآن تام و تمام و آیت عظمای الهی
در حملۀ قرآن کسی است که باطن ذاتش تمام حقیقت کلام جامع الهی است و خود، قرآن جامع و فرقان قاطع است مثل علی بن أبیطالب و معصومین از ولد طاهرینش ـ علیهم السّلام ـ که سراپا تحقّق به آیات طیّبات الهیّه هستند و آنها آیات الله عظمی و قرآن تامّ و تمام هستند.(139)
***
مطهرین مس کنندۀ حقیقت قرآن
خداوند متعال پس از قسم عظیم می فرماید: «انّه لقُرانٌ کَریمٌ فِی کِتابٍ مَکنوُنٍ لایَمسُّه اِلا المطهّرون.» و سر حلقۀ آنها آنان هستند
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 128
که آیۀ تطهیر در شأنشان نازل گردیده.(140)
***
شارح و مبیّن قرآن
شارح و مبیّن آن ذوات مطهّرۀ معصومین از رسول خدا تا حجّت عصر ـ عجّل الله فرجه ـ که مفاتیح وجود و مخازن کبریا و معادن حکمت و وحی و اصول معارف و عوارف و صاحبان مقام جمع و تفصیلند، [می باشند].(141)
***
مُدرِک حقیقت قرآن قبل از هرگونه تنزّل
حقیقت قرآن شریف الهی قبل از تنزّل به منازل خلقیّه و تطوّر به اطوار فعلیّه، از شئون ذاتیّه و حقایق علمیّه در حضرت واحدیّت است و این حقیقت برای احدی حاصل نشود به علوم رسمیّه و نه به معارف قلبیّه و نه به مکاشفۀ غیبیّه، مگر مکاشفۀ تاّمۀ الهیّه برای ذات مبارک نبی ختمی ـ صلّی الله علیه وآله وسلّم ـ در محفل انس قاب قوسین، بلکه در خلوتگاه سرّ مقام اوادنی، و دست آمال عائلۀ بشریّه از آن کوتاه است مگر خلّص از اولیاءالله که به حسب انوار معنویّه و حقایق الهیّه با روحانیّت آن ذات مقدّس مشترک و به واسطۀ تبعیّت تامّه، فانی در آن حضرت شدند که علوم مکاشفه را بالوراثة از آن حضرت تلقّی کنند، و حقیقت قرآن به همان نورانیّت و کمال که در قلب مبارک آن حضرت تجلّی کند به قلوب آنها منعکس شود، بدون تنزّل به منازل، و تطوّر به اطوار؛ و آن قرآن بی تحریف و تغییر است؛ و از کتاب وحی الهی کسی که تحمّل این قرآن را می تواند بکند، وجود شریف ولی الله مطلق علی ابن ابیطالب ـ علیه السّلام ـ است؛ و سایرین نتوانند اخذ این حقیقت
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 129
کنند، مگر با تنزل از مقام غیب به موطن شهادت و تطور به اطوار ملکیة و تکسّی به کسوۀ الفاظ و حروف دنیاویّه.(142)
***
مدرک و معرف حقیقت قرآن
استفاده ای که پیغمبر اکرم می کرده است از قرآن، غیر استفاده ای است که دیگران می کردند.«انّما یَعرِفُ الْقُرانَ مَنْ خُوطِب بِه». دیگران نمی دانند، ماها یک ذرّه ای، یک چیزی، یک خیالاتی پیش خودمان داریم، آنکه قرآن برش نازل شده، می داند چیست، چه جور نازل شده، کیفیّت نزول چیست، چه مقصد در این نزول است و محتوا چیست و غایت این کار چیست، او می داند. آنهایی هم که به تعلیم او تربیت شده اند، آنها هم برای خاطر تربیت او می دانند.(143)
5 / 6 / 64
***
مدرک و معرف حقیقت قرآن
حدّ قرآن آن است که «إنَّما یَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِهِ» این «الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِهِ» این نحوِ آیات است، و الاّ بعضی آیاتی که مربوط به احکام ظاهریّه است و مربوط به نصایح است که همه می فهمند آنی که «لاٰ یَعرِفُهُ اِلاّ مَنْ خُوطِبَ بِه» یعنی خود رسول اکرم، یعنی واسطه هم نمی تواند بفهمد، جبرئیل هم نتوانسته است. جبرئیل امین هم یک واسطه ای بوده است که خوانده است بر حضرت این آیاتی که از غیب بر او وارد شده است، و مأمور شده است که برساند؛ اما آن هم «من خوطب به» نیست. «من
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 130
خوطب به» فقط خود رسول اکرم است و دیگران هم که به واسطۀ آن نوری که از حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ در قلب، آن تعلیم نورانی ای که از قلب او به قلب خواصّ او بوده است، به واسطۀ او فهمیده اند.(144)
1 / 10 / 62
***
کتب تکوینی الهی و حاملان ظاهر و باطن کتاب تدوینی
مطابقت بطون کتب تکوینی با بطون کتاب تدوینی
و انا اقول: ان الکتاب التکوینی الإلهی و القرآن الناطق الرّبانی ایضاً نازل من عالم الغیب و الخزینة المکنونة الإلهیة، مع سبعین الف حجاب لحمل هذا الکتاب التدوینی الإلهی، و خلاص النفوس المنکوسة المسجونة من سجن الطبیعة و جهنامها، و هدایة غرباء هذا الدیار الموحشة إلی اوطانها،...
فهذا الکتاب التکوینی الإلهی و اولیائه، الذین کلهم کتب سماویّة، نازلون من لدن حکیم علیم و حاملون للقرآن التدوینی. ولم یکن احد حاملاً له بظاهره و باطنه الاّ هؤلاء الأولیاء المرضییّن، کما ورد من طریقهم ـ علیهم السّلام.
فمن طریق الکافی أبی جعفر ـ علیه السّلام ـ انه قال: «مایَسْتَطیعُ أحَدٌ أنْ یَدَّعِیَ أنّ عِنْدَهُ جَمیعُ القرآنِ کُلِّهِ، ظاهِرِهِ وَ باطِنِهِ، غَیْرَ الْأوْصِیاءِ.»
و من طریق الکافی أیضاً عن جابر قال: «سمعت ابا جعفر ـ علیه السّلام ـ یقول: «مَا ادَّعیٰ أحَدٌ مِنَ النّاسِ أنَّهُ جَمَعَ الْقُرآنَ کُلَّهُ کَما أُنْزِلَ إلاّ کَذّابٌ؛ وَ ما جَمَعَهُ وَ حَفِظَهُ کَمٰا أنْزَلَهُ الله تَعالی إلاّ عَلِیُّ بنُ
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 131
أبی طالِبٍ و الْأئمّةُ مِنْ بَعْدِه ـ علیهم السّلام.» و منه أیضاً عن أبی عبدالله ـ علیه السّلام ـ انّه قال: «وَ عِنْدَنا ـ وَالله ـ عِلْمُ الْکِتٰابِ کُلِّهِ.»
اعلم انه کما ان للکتاب التدوینی الالهی بطونا سبعة باعتبار و سبعین بطنا بوجه، لا یعلمها الا الله و الراسخون فی العلم ولا یمسّها الاّ المطهّرون من الاحداث المعنویة والاخلاق الرذیله السیئة و المتحلّون بالفضایل العلمیّه و العملیّة، و کلّ من [کان ]تنزهه و تقدّسه اکثر، کان تجلّی القرآن له اکثر و حظّه من حقایقه اوفر، کذلک الکتب التکوینیّة الالهیة الانفسیة و الآفاقیة حذوأ بالحذو و نعلاً بالنعل. فانّ لها بطونا سبعة اوسبعین لا یعلم تأویلها و تفسیرها الاّ المنزّهون عن ارجاس عالم الطبع و احداثها ولایمسها إلاّ المطهّرون، فانّها ایضاً نازلة من الرّب الرّحیم.(145)
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 132
ائمه(ع)، بیانگران حقیقت کتاب خدا و سنّت رسول الله (ص)
انّ علل اختلاف الاحکام بین العامة و الخاصّة و اختفائها عن العامّة ... کثیرة. منها أنّ رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و إن بلّغ جمیع الأحکام الکلّیة للامّة، لکن لمّا لم تکن دواعی الحفظ فی صدر الشریعة و أوّل بدء الإسلام قویّة، لم یضبط جمیعها بخصوصیّاتها الاّ من هو بطانته و أهل بیته، و لم یکن فی الامّة من هو أشدّ اهتماماً و أقوی ضبطاً من أمیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ فهو لشدّة اهتمامه ضبط جمیع الأحکام، و تمام خصوصیّات الکتاب الإلهیّ؛ تفسیرها، و تأویلها، و ما کانت دخیلة فی فهم آیات الکتاب، و ضوابط السنن النبویّة.
و لعلّ القرآن الذی جمعه و أراد تبلیغه للناس بعد رسول الله هو القرآن الکریم مع جمیع الخصوصیات الدخیلة فی فهمه المضبوطة عنده بتعلیم رسول الله .
و بالجملة: إنّ رسول الله و إن بلّغ الأحکام حتّیٰ أرش الخدش للامّة، لکن من لم یفت منه شی ء من الأحکام، و ضبط جمیعها کتاباً و سنّة؛ هو أمیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ فی حین فات القوم کثیر منها؛ لقلّة اهتمامهم بذلک، و یدلّ علی ما ذکر بعض الروایات.
و منها: أنّ الأئمة ـ علیه السّلام ـ لامتیازهم الذّاتی عن سائر الناس فی فهم الکتاب و السنّة، بعد امتیازهم عنهم فی سائر
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 133
الکمالات، فهموا جمیع التفریعات المتفرّعة علی الاصول الکلّیة التی شرعها رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و نزل بها الکتاب الإلهیّ، ففتح لهم من کلّ باب فتحه رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ للاُمّة ألف باب، حین کون غیرهم قاصرین.
فعلم الکتاب والسنّة و ما یتفرّع علیهما ـ من شعب العلم، و نکت التنزیل ـ موروث لهم خلفاً عن سلف، و غیرهم محرومون ـ بحسب نقصانهم ـ عن هذا العلم الکثیر النافع، فیعوّلون علی اجتهاد هم الناقص، من غیر ضبط الکتاب و السنّة تأویلاً و تنزیلاً، و من غیر رجوع إلی من رزقه الله تعالی علمهما و خصّه به، فتری فی آیة واحدة ـ کآیة الوضوء کیفیة اختلافهم مع غیرهم و قس علی ذلک غیره.
و هذا باب واسع یردّ إلیه نوع الاختلافات الواقعة فی الامّة، و لقد أشار إلی ما ذکرنا کثیر من الرّوایات فی الأبواب المختلفة.
فالصوارف التی فی لسانهم ـ علیهم السّلام ـ یمکن صدور کثیر منها من رسول الله منفصلة عن العمومات و المطلقات، و لم یضبطها ـ علی ما هی علیها ـ إلاّ خازن علمه؛ أمیرالمؤمنین، و أودعها إلی الأئمّة ـ علیهم السّلام.
و إنّما اُخّر البیان إلی زمن الصادقین ـ علیهماالسّلام ـ لابتلاء سائر الائمة المتقدّمین علیهما ببلیّات کثیرة، سدّ علیهم لأجلها بیان الأحکام، کما یشهد به التاریخ، فلمّا بلغ زمانهما اتّسع لهما المجال
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 134
فی برهة من الزمان، فاجتمع العلماء و المحدّثون حولهما، و انتشرت الأحکام و انبثّت البرکات، ولو اتّسع المجال لغیرهما ـ ما اتّسع لهما ـ لصارت الأحکام منتشرة قبلهما.(146)
***
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 135
صاحب مقام صبر عن الله و صبر بالله
از برای صبر، درجات دیگری است که راجع به اهل سلوک و کمّل و اولیاست. چنانچه از آن «صبر فی الله » است، و آن ثبات در مجاهده است، و ترک مألوفات و مأنوسات؛ بلکه ترک خویشتن است در راه محبوب، و این راجع به اهل سلوک است.
و مرتبه دیگر «صبر مع الله » است، و آن راجع به اهل حضور و مشاهده جمال است در وقت خروج از جلباب بشریّت، و تجرّد از ملابس افعال و صفات، و متجلّی شدن قلب به تجلیّات اسما و صفات، و توارد واردات انس و هیبت، و حفظ نفس از تلوّنات و غیبت از مقام انس و شهود.
و درجه دیگر «صبر عن الله » است، و آن از درجات عشّاق و مشتاقین است از اهل شهود و عیان در صورتی که رجوع به عالم خود کنند و به عالم کثرت و صحو برگردند؛ و این أشقّ مراتب صبر و مشکلترین مقامات است؛ و به این مرتبه اشاره فرموده، مولای سالکان و پیشوای کاملان، و امیر مؤمنان ـ علیه السّلام ـ در دعای شریف کمیل:
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 136
«فَهبنی [یا إلهی و سَیِّدی و مَولایَ] صَبرتُ عَلی عَذابِکَ فَکیفَ أصْبِرُ عَلیٰ فِراقِکَ» وَ رُوِیَ أنَّ شابّاً مِنَ المُحِبّینَ سَألَ الشِّبلی عَن الصَّبرِ. فَقال: أیُّ الصَّبرِ أشَدُّ؟ فقالَ: الصَّبرُلله ِ. فَقالَ: لا. فقالَ. الصَّبرُ بِالله. فقالَ: لا. فَقالَ: الصَّبرُ عَلّی الله. فَقالَ: لا. فقال: الصَّبرُ فِی الله ِ. فَقالَ: لاٰ. فَقالَ: الصَّبر مَعَ الله ِ. فَقالَ: لا. فَقالَ: وَیْحَکَ فَایٌّ؟ فقالَ: الصَّبرُ عَنِ الله ِ فَشَهِقَ الشِّبلی وَ خَرَّ مَغشِیّاً عَلَیهِ؛ و درجه دیگر، «صبر بالله » است؛ و آن از برای اهل تمکین و استقامت است، که بعد از حال صحو و بقاء بالله ، و پس از تخلّق به اخلاق الله برای آنها رخ دهد؛ و از آن جز کُمَّل را نصیبی نیست.(147)
***
رجوع از عالم وحدت و حضور در عالم کثرت
من واقعاً نمی دانم راجع به حضرت امیر از کجا شروع کنم، مسألۀ بغرنجی است، مسأله ای نیست که انسان بتواند بفهمد اینهمه ناله هایی که ایشان می زده است سر در چاه می کرده، ناله می کرده، هر جا می رسیده ناله می کرده، این دعاهایی که از ایشان وارد شده است که در آن، آنهمه ناله است، اینها چی است؟ آیا حضرت امیر ـ سلام الله علیه ـ برای خاطر اینکه توجه به این دنیا دارد و از مرتبۀ وحدت به سوی کثرت آمده است، اینقدر فریاد می زند؟ آیا توجّه به کثرت موجب اینهمه فریاد ایشان هست؟ آیا
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 137
در آن ناله های شب و در آن چاها که ایشان ناله می زده است و در آن مواردی که ایشان با خدای تبارک و تعالی مناجات می کرده است راجع به این معنا بوده است؟ راجع به این بوده است که خدایا! مرا از جوار خودت برگرداندی به عالم کثرت و همان حرفی که رسول اکرم ـ صلی الله علیه و اله و سلم ـ فرمودند، از ایشان نقل شده است که: «یُغانُ عَلیٰ قَلْبی وَ أنّی لاَسْتَغْفِرُالله فی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعینَ مَرَّةً.» این «یغان علی قلبی»؛ یعنی ـ من ـ همین طوری یک کدورت حاصل می شده یا همین رجوع به کثرت کدورت بوده؟ توجّه به این عالم طبیعت با اینکه در نظر آنها جلوه خداست مع ذلک از آن جلوه باطنی و از آن مرتبۀ غیر حضرت الوهیّت آنها را واداشته است، از این جهت ناله می زدند.
این مسأله ای است که ما نمی توانیم ادراکش را بکنیم. ما خیال می کنیم که این حرفهایی که فلاسفه می گویند، این حرفهایی که عرفای علمی می گویند، حرفهایی که حکما می گویند، اینها نمونه ای از این مسائل است؛ نمونه ای از آن مسائلی است که برای ولیّ اعظم، ولی الله اعظم و برای اولیای بزرگ خدا حاصل شده است اینها هم مسائل علمی است، عرفان علمی، فلسفۀ علمی و حکمت علمی، اینها علمی است غیر آن معنایی است که باید باشد.
یافتن، مسأله دیگری است و غرق شدن در آن مسائل، مسألۀ بالاتر و محو شدن در همه مسائل، مرتبه بالاتر، و «صعق» از
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 138
برایشان حاصل می شده است این [نزول] از بالاتر و رجوع از آنجا برای آنها مشکل بوده است، دردناک بوده است. هیچ دردی بالاتر از این نبوده است که از آن مرتبۀ غیب، از آنجایی که لقای خداست بدون اینکه کسی در کار باشد، بدون اینکه خودشان هم در کار باشند، از آنجا وقتی برگشت می کنند به این عالم، خوب این خیلی سخت است بر ایشان.
این مسأله در همۀ اولیای خدا بوده است از حضرت آدم تا رسول خدا و این یک مطلبی است که ماها نمی توانیم ادراک کنیم، ما جز اینکه همین چیزهایی که مربوط به همین عالم است، همه اش طبیعی است، حتی عرفان هم طبیعی است،حتی حکمت هم طبیعی است و حتی فلسفه هم طبیعی است، همۀ اینها یک امور طبیعی است، ما در همین حدود، آنی که غایت آمال عارفین بوده، همین بوده است، عارفین علمی، این غیر آنی است که آنها ادراک می کردند. ما درباره او چه می توانیم بگوییم؟ البته وقتی رجوع به کثرت هم می کردند، مصیبتهایی که برشان و بر مسلمین وارد می شده است، آن هم کمرشکن بوده. آنها همه مصایب را داشته اند، منتها مصایب معنوی شان غلبه داشته است بر همۀ چیزها، رجوعشان از عالم صعق، صحو، از عالم محو به عالم صحو، این رجوع برایشان مشکل بوده است، دردناک بوده؛ اما وقتی رجوع کردند، آنها چون مظهر رحمت خدا هستند می خواهند همه مردم سعادتمند باشند. وقتی می بینند که مردم اینطور هستند، مردم دارند دسته دسته به جهنّم می روند، دسته به
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 139
دسته برای خودشان جهنّم تهیه می کنند، آنها از این رنج می برند. حتی ... برای اینکه کفّار هم به جهنّم می روند آنها رنج ببرند، آنها رحمت هستند. یا وقتی ملاحظه می کند که حکومت عدل می خواهد تشکیل بدهد، آن وقت برای حکومت عدل آنقدر رنج می برد و آنقدر سیلی می خورد، این هم رنج دارد، نه ـ از باب اینکه ـ برای خودش، برای اینکه می خواهد مردم را به عدالت برساند و مردم زیر بار نمی روند.(148)
23 / 5 / 66
***
نداشتن احتجاب ملکی و ملکوتی
وقوع در کثرت و نشئۀ ظهور و اشتغال به تدبیرات ملکی، بلکه تأییدات ملکوتی برای محبّین و مجذوبین، رنج و المی است که ما تصوّر آن را نمی توانیم بکنیم. بیشتر نالۀ اولیا از درد فراق و جدایی از محبوب است و کرامت او. چنانچه در مناجاتهای خود اشاره بدان کرده اند، با اینکه آنها احتجاجات ملکی و ملکوتی را نداشته اند، و از جهنّم طبیعت گذشته اند و آن خامده بوده و فروزان نبوده و تعلّقات عالم در آنها نبوده، و قلوب آنها خطیئۀ طبیعی نداشته؛ ولی وقوع در عالم طبیعت، خود حظّ طبیعی است، و التذاذ قهری که در ملک حاصل می شد برای آنها ولو به مقدار خیلی کم هم باشد، اسباب حجاب بوده.
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 140
چنانچه از حضرت رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ منقول است که می فرمود: «لَیُغانُ علی قَلْبی و إنّی لَأسْتَغفِرُالله فی کُلِّ یَومٍ سبعینَ مَرَّةً.»
و شاید خطیئه حضرت آدم ابوالبشر همین توجّه قهری به تدبیر ملک و احتیاج قهری به گندم و سایر امور طبیعیّه بوده، و این از برای اولیای خدا و مجذوبین، خطیئه است، و اگر به آن جذبه الهیّه، حضرت آدم می ماند و وارد در ملک نمی شد، اینهمه بساط رحمت در دنیا و آخرت بسط پیدا نمی کرد.(149)
***
سیطره تام بر واردات قلبی
ولی مقام ولایت، مقامی است که واردات در تحت سیطرۀ آن واقع می شود.
اگر تمام ملک جهان را به ولیّ کامل بدهند یا همه چیز را از او بگیرند، در قلبش اثری حاصل نشود، و هیچ یک از واردات در او تغییری ندهد.(150)
***
مراتب اخلاص
مرتبۀ اخلاص اولیا
یکی از مراتب آن، تصفیه عمل است ـ چه عمل قلبی یا قالبی ـ از شائبه رضای مخلوق و جلب قلوب آنها...
مرتبۀ دوم، تصفیه عمل است از حصول مقصودهای دنیوی و مآرب زائلۀ فانیه، گرچه داعی آن باشد که خدای تعالی به واسطه این عمل عنایت کند؛ مثل خواندن نماز شب برای توسعه روزی، و اتیان صلات اوّل ماه مثلاً برای سلامت از آفات آن ماه، و دادن صدقات برای سلامتی، و دیگر مقصدهای دنیوی.
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 141
مرتبۀ سوّم، تصفیه آن است از رسیدن به جنّات جسمانیّه؛ و حور و قصور و امثال آن از لذّات جسمانیّه. و مقابل آن، عبادت اجیران است؛ چنانچه در روایات شریفه است.
مرتبۀ چهارم، آن است که عمل را تصفیه کند از خوف عقاب و عذابها[ی ]جسمانی موعود؛ و مقابل آن، عبادت عبید است؛...
مرتبۀ پنجم، تصفیۀ عمل است از رسیدن به سعادات عقلیّه و لذات روحانیّۀ دائمۀ ازلیّۀ ابدّیه و منسلک شدن در سلک کروبین و منخرط شدن در جرگۀ عقول قادسه و ملائکۀ مقرّبین؛ و در مقابل آن، عمل نمودن برای این مقصد است ...
در ازای این مرتبه که مرتبۀ ششم است تصفیه آن است از خوف عدم وصول به این لذّات و حرمان از این سعادات؛ و در مقابل، عمل برای این مرتبه از خوف است؛ و این نیز گرچه مرتبۀ عالیه ای است و از حدّ اشتهای امثال نویسنده خارج است؛ ولی در نظر اهل الله این نیز عبادت عبید است و عبادت معلّل است.
مرتبه هفتم، تصفیۀ آن است از وصول به لذات جمال الهی و رسیدن به بهجتهای انوار سبحات غیر متناهی که عبارت از جنّت لقاست؛ و این مرتبه، یعنی جنّت لقا از مهمّات مقاصد اهل معرفت و اصحاب قلوب است؛ و دست آمال نوع از آن کوتاه است، و اوحدیّ از اهل معرفت به سعادت این شرف مشرّفند، و اهل حبّ و جذبه از کمّل اهل الله و اصفیاءالله هستند؛ و لکن این کمال، مرتبه کمّل اهل الله نیست؛ بلکه از مقامات معمولی سرشار آنهاست؛ و اینکه در ادعیه، مثل مناجات شعبانیّه، حضرت امیرالمؤمنین و
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 142
اولاد طاهرینش این مرتبه را خواسته، یا اشاره به داشتن آن نموده، نه آنکه مقامات آنها منحصر به همین مرتبه است؛ چنانچه مرتبه هشتم که در ازای این مرتبه است و آن عبارت است از تصفیه عمل از خوف فراق نیز از کمال مقامات کمّل نیست، و اینکه جناب امیرالمؤمنین «کَیفَ اَصبِرُ عَلی فِراقِک» گوید از مقامات معمولی سرشار او و مثل اوست.
بالجمله، تصفیه عمل از این دو مرتبه نیز در نزد اهل الله لازم است و عمل با آن معلّل و از حظوظ نفسانیّه خارج نیست؛ و این کمال خلوص است؛ و پس از این، مراتب دیگری است که از حدود خلوص خارج و در تحت میزان توحید و تجرید و ولایت است که بیان آن، اینجا مناسب نیست.(151)
***
خالص شدن هویت روح و باطن قلب
آن خلوص که موجب خروج از تحت سلطنت شیطانیّه است، خالص شدن هویّت روح و باطن قلب است برای خدای تعالی؛ و اشاره به این مرتبه از خلوص است کلام حضرت امیر المؤمنین در مناجات شعبانیّه: «الـٰهی، هَبْ لی کَمالَ الاِنقِطاع اِلَیکَ.» و چون قلب به این مرتبه از اخلاص رسد و از ما سوی بکلی منقطع شود و در مملکت وجود او بجز حق راه نداشته باشد، شیطان را ـ که از غیر راه حق بر انسان راه یابد ـ بر او راه نباشد؛ و حق تعالی او را به پناه خود بپذیرد و در حصن حصین الوهیّت واقع شود؛ چنانچه فرماید: «کلمةُ لا اِلهَ اِلاّ الله حِصْنی؛ فَمَن دَخَلَ حِصْنی، اَمِنَ مِن
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 143
عَذابی.» دخول در حصن «لا اِلهَ اِلاّ الله » را مراتبی است، چنانچه ایمنی از عذاب را نیز مراتبی است. پس، کسی که به باطن وظاهر و قلب و قالب در حصن حق واقع شود و به پناه او برود، از جمیع مراتب عذاب، که عذاب احتجاب از جمال حق و فراق از وصال محبوب ـ جلّ و علا ـ بالاترین آنهاست، ایمن شود. حضرت مولی در دعای کمیل عرضه دارد: «فَهبنی صبرتُ علی عذابِک فکیف اصبرُ علیٰ فراقک.» و دست ما از آن کوتاه است؛ و کسی را که این مقام دست داد، عبدالله حقیقی است و در تحت قباب ربوبیّت واقع شود و حق تعالی متصرّف در مملکت او شود و از تحت ولایت طاغوت خارج شود؛ و این مقام از اعزّ مقامات اولیا و اخصّ مدارج اصفیاست و دیگر مردم را از آن حظّی نیست. ...
بالجمله، تخلیص به این مرتبه کامله برای غیر کمّل از اولیا و اصفیا ـ علیهم الصلوة و السلام ـ صورت نگیرد؛ بلکه مقام کمال این مرتبه از مختصات نبی ختمی و قلب خالص نورانی احدی احمدی جمعی محمدی ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ است بالاصالة و از برای کمّل و خلّص اهل بیت اوست، بالتّبعیة.(152) ***
بیان خوف اولیای خدا
خوف یا از شهود عظمت و جلال حاصل آید به حسب تجلیّات افعالی، تا آخرین مراتب که تجلیات صفاتی است.
و اینکه آخرین مراتب را تجلیات صفاتی دانستیم؛ زیرا که تجلیات ذاتی، مقام فنا رهبت و ازالۀ خوف است؛ و «ألا إنَّ أولِیاءَ
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 144
الله ِ لاَ خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُم یَحزَنُونَ.» نیز شاید اولیای مطلق را گوید که به فنای کلّی نایل شدند، و انقطاع از خود و همه مراتب خوف پیدا کردند.
و یا در حال احتجاب، خوف حاصل شود؛ و هر خوفی که در این مقام حاصل آید، از تصرّفات نفس و ابلیس است که عین جرأت بر حق است؛ زیرا که خوف از غیر حق برای غیر حق، حق نخواهد بود.
و از اینجا خوفهای حاصل برای انبیای کمَّل و اولیای بزرگ را که پس از حال صحو برای آنها حاصل شود، با خوف دیگران که محتجبین هستند، می توان فرق روشن گذاشت؛ و فرق رهبت و رغبت آنان با دیگران، واضح شود.(153)
***
نیل به مقام خوف و رهبت حقیقی
به طور کلی باید دانست که اختلاف درجات خوف به حسب اختلاف درجات عباد و سالکین الی الله و اختلاف درجات معرفت است.
پس، درجۀ اول از خوف، خوف از عقاب و عذاب است؛ و این، خوف عامه است، و نوع خائفین خوفشان از این قبیل است ...
درجۀ دوّم، خوف خاصّه است و آن خوف از عتاب است. اینان خائف از آن هستند که مبادا از ساحت مقدّس مولا دور شوند؛ و مورد عتاب و بی لطفی واقع شوند. اینان، از توجه به لذّات حیوانی و شهوات طبیعی دور شدند؛ ولی لذات معنویّه در ذائقۀ روح آنان
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 145
هست، و قرب منزلت و مقام را طالبند؛ و تا این طلب برای خود هست، از رنگ نفسانیّت و صبغۀ شیطانی، خالص و خالی نیست...
درجۀ سوّم، خوف اخصّ خواصّ است و آن خوف از احتجاب است. اینان توجهی به عطیّه ندارند، و شوق حضور و لذّت آن، آنها را از دو دنیا منقطع کرده؛ ولی تا بقایای نفسانیّت و انانیّت در کار باشد و اشتیاق مشاهده و حضور را برای خود داشته باشند، محبت الله و خلوص حقیقی نتوان آن را محسوب داشت، گرچه مقام شامخ بزرگی است که جز خلَّص از اهل معرفت به آن نتوانند رسید، و دست طمع امثال ما محجوبان، از آن و کمتر از آن کوتاه است.
درجۀ چهارم، خوف اولیاست که آنها از رنگ إنیَّت و أنانیّت پاک و پاکیزه شدند و منصبغ بصبغة الله شدند «وَ مَنْ أحسَنُ مِنَ الله صِبغَةً.» اینان، از جلوه های جمال و جلال که بر قلوب صافیه شان می شود، رهبت برایشان حاصل می شود.
... و رهبت و خوف حقیقی عبارت از همین درجه اخیره است که پای نفسانیّت و أنانیّت در کار نیست.(154)
***
صاحب کاملترین مراتب تواضع
بدان که از برای تواضع، درجاتی است که تکبر در هر درجه مقابل آن است.
اوّل، تواضع اولیای کمّل و انبیای عظام است که آنان به واسطه تجلّیات ذاتی و اسمایی و صفاتی و افعالی در قلبشان، در پیشگاه
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 146
حق تعالی و مظاهر جمال و جلال آن ذات مقدّس متواضع شوند، و مشاهده کمال ربوبیّت و ذلّت عبودیّت در آنها، غایت تواضع و تذلّل را در قلبشان ایجاد کند، و هرچه در این دو نظر و دو مشاهده کامل گردند، در حقیقت تواضع نیز کامل شوند، چنانکه ذات مقدّس اعرف خلق الله و اعبد عباد الله خاتم النبیّین، متواضعترین موجودات است در پیشگاه مقدس حق تعالی؛ زیرا که در مشاهده کمال ربوبیّت و نقص عبودیّت، کاملترین موجودات است.
و این طایفه از متواضعین، چنانچه برای حق ـ جلّ و علا ـ متواضعند، برای مظاهر جمال و جلال او نیز برای او متواضعند، و تواضع برای اینان، ظلّ تواضع برای حق است؛ و اینان علاوه بر تواضع، دارای مقام محبّت نیز هستند، و محبّت به مظاهر حق ـ تابع محبّت به حق ـ دارند، و این تواضع که مشفوع با محبّت است، کاملترین مراتب تواضع است.(155)
***
قیام به شکر در جمیع مراتب
فرق بسیار است مابین آنها که اسباب ظاهریه و باطنیه را مستقل دانند، و نظر استقلالی به اسباب و مسببّات و وسایط اندازند، با آنها که از روابط بین حق و خلق با خبر و بدو و ختم مراتب وجود را به حق ارجاع کنند، و جلوه مسبب اسباب را از ورای حجب و استار نورانیه و ظلمانیه به نورانیّت قلبیه دریابند.
وقتی شکر نعم الهیه به همه مراتب رخ دهد، از تجلّی اولی وجود و بسط بساط رحمت وجود تا آخرین تجلّی به جلوۀ قبضی ـ که به بساط مالکیت و قهاریت برچیده شود ـ در قلب سالک به
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 147
مشاهده حضوریه واقع شود؛ بلکه قلب سالک، خودْ مظهر جلوه رحمانی و رحیمی و مالکی و قهّاری گردد؛ و این حقیقت حاصل نشود جز برای کُمَّل از اولیا؛ بلکه به حقیقت حاصل نگردد، مگر از برای حضرت ختمی ـ صلی الله علیه و آله ـ بالاصالة، و از برای کُمَّل از اولیا ـ علیهم السلام ـ بالتبعیّه؛ و از این جهت است که ذات مقدس حق تعالی فرماید: «وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ.»(156)
***
قیام به شکر در جمیع مراتب
چون جمیع مراتب نعم برای کمی از بندگان جمع است، قیام به وظیفه شکر به جمیع مراتب برای کمی از بندگان میسور است و آن خلَّص اولیا هستند که جامع جمیع حضرات و برزخ برازخ و حافظ همه مراتب ظاهره و باطنه هستند؛ و از این جهت شکر آنها به جمیع ألسنۀ ظاهره و باطنه و سرّیّه است.
و شکر را گرچه گفته اند از مقامات عامّه است ـ زیرا که مقرون به دعوی مجازات منعم است و این اسائۀ ادب بشمار می رود ـ ولی این مقارنت از برای غیر اولیاست؛ خصوصاً کمَّل از آنها که جامع حضرات و حافظ مقام کثرت و وحدت هستند.(157)
***
سفر ربانی بدون سفر نفسانی
سفر اگر در مراتب نفس شد و برای رسیدن به کمالات نفسانیّه، سفر الی الله نیست، بلکه من النّفس الی النّفس است؛ ولی سالک را برای سفر الی الله این سفر ناچار پیش آمد کند؛ و جز کمّل از اولیا ـ علیهم السلام ـ نتواند کسی سفر ربّانی، بی سفر نفسانی کند؛ فقط
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 148
این شأن برای کمّل است؛ و شاید آیۀ شریفۀ «سَلامٌّ هِیَ حَتّی مَطْلَع الفَجْر.» اشاره به این سلامت از تصرّفات شیطانی و نفسانی باشد در جمیع مراتب سیر در لیالی مظلمه طبیعت، که برای کمّل، لیلة القدر است تا طلوع فجر یوم القیمة، که برای کمّل رؤیت جمال احدیّت است؛ و امّا غیر آنها، در جمیع مراتب سیر به سلامت نیستند، بلکه در اوایل امر هیچ سالکی از تصرّفات شیطانیّه خارج نیست.
پس، معلوم شد که این مرتبه از اخلاص ـ که سلامت از اول مرتبه سیر الی الله تا آخر مراتب آنکه حصول موت حقیقی است؛ بلکه تا پس از حیات ثانوی حقّانی که صحو بعد المحو است ـ برای اهل السلوک و متعارف از اصحاب معرفت و ریاضت دست ندهد.(158)
***
ائمّه، صراط مستقیم
در احادیث شریفه در ذیل این آیۀ شریفۀ، «صراط مستقیم» را به حضرت امیر المؤمنین و حضرات ائمّۀ معصومین ـ علیهم السّلام تفسیر فرمودند.
عَن الکافی بِإسنادِهِ عَن أبِی الْحَسنِ المٰاضی ـ علیه السّلام ـ قالَ: قُلتُ: «أفَمَن یَمشی مُکِبّاً عَلیٰ وَجهِهِ أهدیٰ أم مَن یَمْشی سَوِیّاً عَلی صِراطٍ مُستَقیمٍ»؟ قالَ: «إِنَّ الله ضَرَبَ مَثَلاً مَن حادَ عَن وِلایةِ عَلیٍّ ـ علیه السلام ـ کَمَن یَمشیِ عَلی وَجهِهِ لاٰیَهتَدی لِأمرِهِ؛ وَ جَعَل مَن تَبِعَهُ سَویّاً عَلیٰ صِراطٍ مُستَقیمٍ؛ و «الصِّراطُ المُستقیمُ» أمیرُالمؤمنینَ
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 149
ـ علیه السلام.»
فرمود: «خدای تعالی در این آیه شریفه مثلی زده است؛ و آن مثل کسانی است که اعراض نمودند از ولایت امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ که آنها گویی راه می روند به رویهای خود و به هدایت نرسند؛ و کسانی را که متابعت آن حضرت نمودند، قرار داده به راه مستوی و راست؛ و «صراط مستقیم» امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ است.»(159)
***
ولایت، حقیقت صراط
حقیقت صراط، صورت باطن ولایت است، چنانچه در احادیث وارد است که «امیر المؤمنین صراط است.» و در حدیث دیگر است که: «ماییم صراط مستقیم.» و در زیارت مبارکه جامعه است که: «أنتُمُ السَّبیلُ الْأعْظَمُ و الصِّراطُ الأقومُ.»(160)
***
نزدیکترین راه وصول به خدا
«صراط مستقیم» نزدیکتر، راهِ وصول الی الله است، که آن راه رسول الله و اهل بیت اوست، چنانچه تفسیر شده است به رسول خدا و ائمه هدی و امیر المؤمنین ـ علیهم الصلوة و السّلام؛ و چنانچه در حدیث است که رسول خدا خطّی مستقیم کشیدند و در
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 150
اطراف آن خطوطی کشیدند و فرمودند: «این خط وسط مستقیم از من است.» و شاید امّت وسط که خدای تعالی فرموده: «جَعَلناکُم اُمّةً وَسَطاً.» وسطیّت به قول مطلق و به جمیع معانی باشد که از آن جمله وسطیّت معارف و کمالات روحیّه است که مقام برزخیّت کبرا و وسطیّت عظما است؛ و لهذا این مقام اختصاص دارد به کمّل از اولیاءالله .
و از این جهت، در روایت وارد شده که مقصود از این آیه، ائمۀ هدی ـ علیهم السّلام ـ هستند چنانچه حضرت باقر ـ علیه السّلام ـ به یزید بن معاویه عجلی می فرماید: «ماییم امت وسط و ماییم شهدای خدا بر خلق.» و در روایت دیگر فرماید: «به سوی ما رجوع کند غالی و به ما ملحق شود مقصر.» و در این حدیث اشاره به آنچه ذکر شد فرموده است.(161)
***
لزوم پیمودن طریق اولیاء الله
اینکه امر شده است به حضرت ابراهیم که فریاد بزن تا بیایند پیش تو. برای اینکه راه، راهی است که از طریق ولی الله باید طی
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 151
بشود، از طریق اولیاءالله باید طی بشود. و حضرت ابراهیم ـ سلام الله علیه ـ ولیّ وقت بود و ولیّ است برای همه نسلها، و رسول اکرم ولیّ اعظم است و ولیّ است برای همه عالم، و از راه اینها باید رسید به آنجا که باید رسید.(162)
27 / 6 / 62
***
اولیا، طُرُق اِلی الله
فریاد بزن بین ناس که بیایند و بیایند به سوی تو ای ابراهیم، و به سوی رسول خدا، در وقتی که رسول خدا هست، و به سوی ولیّ، در وقتی که ولیّ هست، به سوی او بیایند و به سوی او آمدن، به سوی خدا رفتن است نه اینکه به سوی او بیایند در مقابل به سوی خدا رفتن، به سوی او رفتن عین به سوی خدا رفتن است. از این جهت دعوت به این است که به سوی خدا بروند؛ لکن راه این است، طریق این است.(163)
27 / 6 / 62
***
واسطه های روحانی و رابطهای غیبی میان حق و خلق
طیّ این سفر روحانی و معراج ایمانی را با این پای شکسته و عنان گسسته و چشم کور و قلب بی نور نتوان نمود: «وَ مَن لَم یَجعَل الله ُ لَهُ نوراً فَمالهُ مِن نورٍ.» پس، در سلوک این طریق روحانی و عروج این معراج عرفانی، تمسّک به مقام روحانیّت هادیان طرق معرفت و انوار راه هدایت ـ که واصلان الی الله و عاکفان علی الله اند ـ حتم و لازم است، و اگر کسی با قدم انانیّت خود، بی تمسّک به ولایت آنان بخواهد
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 152
این راه را طی کند سلوک او الی الشّیطان و الهاویة است.
و به بیان علمی، چنانچه در ربط حادث به قدیم و متغیّر به ثابت محتاج به واسطه و رابطه ای است که وجهه ثبات و تغیّر و قدم و حدوث داشته باشد؛ که اگر آن واسطه نباشد فیض قدیم ثابت عبور به متغیّر حادث در سنّت الهیّه نکند و رابطه کونیّۀ وجودیّه حاصل نشود؛ و در رابطه بین این دو انظار علمی ارباب علوم برهانی مختلف است. چنانچه ذوق عرفانی را اقتضای دیگری است که تفصیل آن از عهده این اوراق خارج است.
و در ذوق عرفانی، رابطْ فیض مقدس و وجود منبسط است که مقام برزخیّت کبرا و وسطیّت عظما را دارد و آن بعینه مقام روحانیت و ولایت رسول ختمی که متّحد با مقام ولایت مطلقه علویّه است، می باشد... همین طور در رابطه روحانیۀ عروجیّة، که عکس رابطه کونیّه نزولیّة است و به عبارت اخری، قبض وجود و رجوع الی ما بدء است، محتاج به واسطه است که بدون آن واسطه صورت نگیرد و ارتباط قلوب ناقصه مقیّده و ارواح نازلۀ محدوده به تامّ فوق التّمام، و مطلق من جمیع الجهات بی واسطه های روحانی و رابطه های غیبی تحقّق پیدا نکند.
و اگر کسی گمان کند که حق تعالی با هر موجودی قیّوم و به هر یک از اکوان محیط است بی واسطه وسائط، چنانچه اشاره به آن شده، در آیه شریفه «ما مِن دابّةٍ إلاّ هُو آخِذٌ بِناصیتها.» اختلاط بین مقامات و اشتباه بین اعتبارات نموده، و مقام کثرت مراتب وجود را
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 153
با فنای تعیّنات به هم خلط نموده.
بالجمله، تمسّک به اولیای نعم که خود راه عروج به معارج را یافته وسیر الی الله را به اتمام رسانده اند از لوازم سیر الی الله است؛ چنانچه در احادیث شریفه به آن بسیار اشاره شده، و در وسائل بابی منعقد فرموده، در بطلان عبادت بدون ولایت ائمه و اعتقاد امامت آنان؛ و از کافی شریف حدیث نموده، به سند خود از محمد بن مسلم که گفت: شنیدم حضرت باقرالعلوم ـ علیه السّلام ـ می فرمود: «بدان ای محمد، همانا امامان جور و اتباع آنها از دین خداوند معزولند و گمراهند و گمراه کننده؛ پس اعمالی که می کنند مثل خاکستری است که در روز طوفانی باد سخت به او وزد و او را متفرق کند.» و در روایت دیگر است که حضرت باقر ـ علیه السّلام ـ فرمود: «اگر کسی شبها را به عبادت قیام کند و روزها را روزه بگیرد و تمام مالش را تصدّق دهد و در تمام عمر حج بجا آورد و نشناسد ولایت ولیّ الله را تا موالات او کند جمیع اعمالش به دلالت او باشد، برای او پیش خداوند ثوابی نیست و نیست از اهل ایمان.»(164)
***
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 154
هادیان سلوک روحانی و معراج الهی
... و طریق اسلم و نزدیکتر به نجات آن است که مصلّی خود را در جمیع اقوال و افعال تسلیم روحانیّت رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ یا مقام ولایت مآبی، یا امام عصر ـ سلام الله علیهما ـ نماید و به لسان آنها ثناجویی از حق کند، و در افعال نیز به افعال آنها متمسّک شود؛ و خود که امام ملائکه و جنود الهیّه است مأموم مقام رسالت و ولایت شود؛ و طی این سلوک روحانی و عروج به معراج الهی را چنانچه به هدایت آن بزرگواران می کند، به تبعیّت محض و تسلیم صرف از آنها کند.(165)
***
نشانگر راه عبودیت و وسایط وصول اهل معرفت
و از آداب مهمّۀ تشهّد و سلام ـ که خاتمه صلات است ـ معرفت حرمت رسول اکرم ختمی ـ صلّی الله علیه و آله ـ است؛ که بنده سالک باید به قلب بفهماند که اگر کشف تامّ آن سرور نبود، کسی را راه به عبودیّت حق و وصول به مقام قرب و معراج معرفت نبود؛ پس آنچنان که در اول نماز رفیق و مصاحب راه معرفت و معراج حقیقت آن سرور و معصومین از ائمۀ طاهرین بودند، منتهای سفر نیز باید تذکّر داشت که آنها اولیای نعم و وسایل وصول اهل معرفت و وسایط نزول برکات و تجلیّات حضرت ربوبیّت جلّت عظمته، هستند: «لَوْلا هُم ما عُبدالرَّحمنُ و ما عُرِفَ الرَّحمٰن.» و هرکس شمّه ای از حقیقت ولایت و رسالت را بداند، خواهد دانست نسبت اولیا ـ علیهم السلام ـ به خلق چه نسبتی
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 155
است.(166)
***
نیل به مقام عبودیّت مطلق
باید دانست که «عبودیّت مطلقه» از اعلا مراتب کمال و ارفع مقامات انسانیت است که جز اکمل خلق الله محمد ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بالاصالة و دیگر اولیای کمّل بالتبعیّة کسی دیگر را از آن نصیبی نیست و دیگران را پای عبودیّت لنگ است و عبادت و عبودیّت آنها معلّل است.(167)
***
حالات اختصاصی معصومین در عبادت
آنچه از برای حضرت صادق ـ علیه السلام ـ در حال عبادت حاصل شده از برای دیگران ممکن نیست؛ چنانچه از فلاح السائل سیّد ابن طاووس ـ قدّس الله سرّه ـ منقول است که فرمود: «فَقَدْ رُوِیَ أنّ مَوْلانا، جَعْفَرَبْنَ مُحَمّدٍ الصّادق ـ علیه السّلام ـ کانَ یَتْلُو الْقُرْآنَ فی صَلاتِهِ، فَغَشیٰ عَلَیْهِ فَلَمّا أَفاقَ سُئِلَ مَا الَّذی أَوْجَبَ مَا انْتَهَتْ حالُکَ إلَیْه؟ فَقالَ ما مَعْنٰاهُ: مازِلْتُ أُکَرِّرُ آیاتَ الْقُرْآنِ حَتّی بَلَغَتْ إلی حالٍ کَأَنَّنی سَمِعْتُها مُشافِهَةً مِمَّنْ أَنْزَلَها عَلَی الْمُکٰاشَفَةٍ وَ الْعَیانِ، فَلَمْ تَقُمْ الْقُوَّةُ الْبَشَرِیَّةُ بِمُکاشَفَةِ الْجَلالَةِ الْإلهٰیَّةِ.»
و آن حالی که برای رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ دست
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 156
می داده، برای احدی از موجودات نبود؛ چنانچه در حدیث مشهور است: «لی مَعَ الله حالٌ لا یَسَعُهُ مَلَکُ مُقَرَّبٌ و لا نَبیّ مُرسَلٌ.» بگذرم از مطلبی که برای ما از آن نصیبی نیست، مگر لفظ.(168)
***
حالات وقت نماز
نظر کن در حال آن بزرگواران و کیفیت عبادت و مناجاتهای آنها بعضی از آنها در وقت نماز رنگ مبارکشان تغییر می کرد و پشت مبارکشان می لرزید، از خوف آنکه مبادا در امر الهی لغزشی شود، با آنکه معصوم بودند. از حضرت مولی معروف است که تیری به پای مبارکش رفته بود که طاقت بیرون آوردن نداشت. در وقت اشتغال به نماز بیرون آوردند و اصلاً ملتفت نشد.(169)
***
حالات وقت نماز
از حضرت امیر ـ صلوات الله علیه ـ روایت شده که چون وقت نماز می شد به خود می پیچید و متزلزل می شد. عرض کردند به آن حضرت: این، چه حالی است تو را یا امیر المؤمنین؟ می فرمود: «آمد وقت امانتی که خدای تعالی عرضه داشت آن را بر آسمانها و زمینها و إبا کردند از حمل آن و ترسیدند از آن.» و سید بن
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 157
طاووس ـ قدس سرّه ـ در فلاح السائل نقل فرموده که: «حضرت امام حسن ـ علیه السلام ـ وقتی وضو می گرفت رنگش تغییر می کرد و مفاصلش می لرزید. سبب از آن حضرت پرسیدند، فرمود: "سزاوار است برای کسی که وقوف کرد بین دو دست صاحب عرش اینکه رنگش زرد شود و مفاصلش بلرزد." و از حضرت امام حسن ـ علیه السّلام ـ همین طور منقول است، و از حضرت امام سجاد ـ علیه السّلام ـ روایت شده که وقتی وقت وضو می شد رنگش زرد می شد. گفته شد: «این، چه حال است که بر شما عارض می شود وقت وضو؟ می فرمود: نمی دانید بین دو دست کی ایستاده ام.»(170)
***
عبادت به سبب حبّ حق
عبادت احرار که برای حبّ حق تعالی و یافتن آن ذات مقدس، توسط اهل عبادت، واقع می شود، و خوف از جهنم وشوق بهشت محرّک آنها در آن نیست، اوّل مقام اولیا و احرار است.(171)
***
عبادت احرار، اولین مرتبۀ عبادت اولیا
... فرموده ائمه ـ علیهم السلام ـ که عبادت ما، عبادت احرار
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 158
است، که فقط برای حبّ خداست نه طمع به بهشت یا ترس از جهنم است، از مقامات معمولی و اوّل درجه ولایت است از برای آنها در عبادات حالاتی است که به فهم ما و شما نمی گنجد.(172)
***
ادعیه، وسایل دخول به حصن حصین الهی
کان من اعظم النعم علی العباد و الرحمة الواسعة فی البلاد الأدعیة المأثورة من خزائن الوحی و الشریعة و حملة العلم والحکمة، لانّها الرابطة المعنویة بین الخالق و المخلوق، و الحبل المتّصل بین العاشق و المعشوق، و الوسیلة للدخول بحصنه الحصین، والتمسّک بالعروة الوثقی و الحبل المتین.(173)
***
ادعیه، قرآن صاعد
ادعیۀ ائمه هدی، دعاهای آنها، همان مسائلی را که کتاب خدا دارد، دعاهای آنها هم دارد با یک زبان دیگر، قرآن یک زبان دارد، یک نحو صحبت می کند و همه مطالب را دارد منتها بسیاری اش در رمز است که ما نمی توانیم بفهمیم و ادعیه ائمه ـ علیهم السلام - یک وضع دیگری دارد، به تعبیر شیخ عارف و استاد ما، ادعیه
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 159
کتاب صاعد است، «قرآن صاعد» تعبیر می فرمود به اینکه قرآن کتاب نازل است که از آنجا نزول کرده است و ادعیه ائمه کتاب صاعد است، همان قرآن است رو به بالا می رود، جواب اوست تقریباً. کسی بخواهد بفهمد که مقامات ائمه چی است، باید رجوع کند به آثار آنها، آثار آنها ادعیه آنهاست، مهمش ادعیه آنهاست و خطابه هایی که می خواندند؛ مثل مناجات شعبانیه، مثل نهج البلاغه، مثل دعای یوم العرفه و اینهایی که انسان نمی داند که چه باید بگوید درباره آنها.(174)
19 / 8 / 66
***
دعا، زبانی برای بیان معارف الهی
ائمه طاهرین ـ علیهم السلام ـ بسیاری از مسائل را با لسان ادعیه بیان فرموده اند. لسان ادعیه با لسانهای دیگری که آن بزرگواران داشتند و احکام را بیان می فرمودند خیلی فرق دارد. اکثراً مسائل روحانی، مسائل ماورای طبیعت، مسائل دقیق الهی و آنچه را مربوط به معرفة الله است، با لسان ادعیه بیان فرموده اند.(175)
***
جامعیت و اختصار بیان ائمه(ع)
لسان انبیا و اولیا بلکه لسان قرآن شریف نیز، چون سایر مصنّفان و مؤلفان نیست که در صدد فحص و تفتیش و بحث و جدال در اطراف مفهومات کلیه و در مقام تشقیقات و حصر و تعدید باشند، که خود این امور از حجب غلیظه سیر الی الله است و «باز دارد پیاده را زسبیل.» لهذا قرآن شریف، با آنکه جامع همه
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 160
معارف و حقایق اسما و صفات است و هیچ کتابی آسمانی و غیر آن، مثل آن، معرفی ذات و صفات حق تعالی را ننموده، و همین طور جامع اخلاق و دعوت به مبدأ و معاد و زهد و ترک دنیا و رفض طبیعت و سبک بار شدن از عالم ماده و رهسپار شدن به سر منزل حقیقت است، به طوری که مثل آن متصور نیست؛ مع ذلک چون سایر کتب مصنّفه مشتمل نشده، بر ابوابی و فصولی و مقدمه و خاتمه؛ و این از قدرت کامله منشئ آن است که محتاج به این وسایل و وسایط در القای غرض خود نبوده.
و از این جهت می بینیم که گاهی با نصف سطر، برهانی را حکما با چندین مقدمات باید بیان کنند، به صورت غیر شبیه به برهان می فرماید: مثل قوله تعالی: «لَو کانَ فِیهِما آلهةٌ إلاّ الله ُ لَفَسَدتا.» و قوله: «لَذَهبَ کلُّ إلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعضُهُمْ عَلی بَعضٍ.» که برهان دقیق، بر توحید است، و هر یک از این دو محتاج به چندین صفحه بیان است که پیش اهلش واضح است و غیر اهلش را نیز حق تصرف در آن نیست؛ گرچه چون کلام جامع است، به اندازه فهمش هر کسی از آن ادراکی می کند.
و مثل قوله تعالی: «ألا یَعلَمُ مَن خَلَقَ و هُوَ اللَّطیفُ الخَبیر.» و قوله: «وَهُوَ مَعَکُم أیْن ما کُنتُمْ.» و قوله: «فأینما تولُّوا فثمَّ وَجهُ الله ِ.» و قوله: «وَ هَوَ الَّذی فِی السَّماءِ الهٌ و فیِ الاَرضِ
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 161
الهٌ.» و قوله: «هُوَ الأوَّلُ و الآخِرُ و الظاهِرُ و الباطِنُ.» که هر یک اشاره به علوم عالیه حکمت ماقبل الطبیعه است و به وجه عرفانی و هرکس مراجعه به احادیث شریفۀ اهل بیت عصمت و طهارت کند، خصوصاً کتاب اصول کافی شریف و توحید شیخ صدوق و همین طور کتاب نهج البلاغه و ادعیه مأثوره از آن بزرگواران خصوصاً صحیفۀ سجادیه از روی تدبّر و تفکر، خواهد دانست که مشحون از علوم الهیه و معارف ربّانیه و اسما و صفات و شئون حضرت حق ـ جلّ و علا ـ هستند، بی حجاب اصطلاحات و قیود مفهومات، که هر یک حجاب روی جانان است.(176)
***
خوف از خدا، در اثر معرفت مقام ربوبی
شما خیال می کنید گریه های ائمۀ طاهرین و ناله های حضرت سجاد(ع) برای تعلیم بوده، و می خواسته اند به دیگران بیاموزند؟!
آنان با تمام آن معنویات و مقام شامخی که داشتند از خوف خدا می گریستند و می دانستند راهی که در پیش دارند پیمودنش چقدر مشکل و خطرناک است. از مشکلات، سختیها، ناهمواریهای عبور از صراط (که یک طرف آن دنیا و طرف دیگرش آخرت می باشد و از میان جهنم می گذرد) خبر داشتند. از عوالم قبر، برزخ، قیامت و عقبات هولناک آن آگاه بودند، از این روی آرام نداشته، همواره از عقوبات شدید آخرت به خدا پناه می بردند.(177)
***
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 162
ادعیه، مظاهر تجلی عظمت و جلال حق در قلب ائمه علیهم السلام
قدری تفکر کن در حالات علی بن الحسین، و مناجات آن بزرگوار با حضرت حق، و دعاهای لطیف آن سرور که کیفیت آداب عبودیّت را به بندگان خدا تعلیم می کند. من نمی گویم مناجات آن بزرگواران برای تعلیم عباد است؛ زیرا که این کلام بی مغز باطلی است که صادر شده از جهل به مقام ربوبیّت و معارف اهل البیت.
خوف و خشیت آنها از همه کس بیشتر بوده، و عظمت و جلال حق در قلب آنها از هرکس بیشتر تجلی نموده؛ لکن می گویم باید بندگان خدا از آنها کیفیت عبودیت و سلوک الی الله را تعلّم کنند.(178)
***
درک عظمت حق، علت شدت دعا و تضرّع
شدت دعا و تضرّع ائمه(ع) حاصل درک ایشان از عظمت حق
انسان وقتی ادعیه ائمه ـ علیهم السلام ـ را می بیند... اگر نبود اینکه نهی شدیم از مأیوس شدن از رحمت خدا، ما باید وقتی آنها را می بینیم مأیوس بشویم. این امام سجاد است که مناجاتهایش را شما می بینید و می بینید چطور از معاصی می ترسد. مسأله، مسأله بزرگتر از این مسائلی است که ما فکر می کنیم، مسأله غیر از این مسائلی است که در فکر ما یا در عقل عقلا یا در عرفان عرفا بیاید. مسأله ای است که اولیا می دانند چیست قضیه، آنها فهمیدند تا آن اندازه ای که بشر باید بفهمد که قضیه چه بزرگ است و در مقابل چه عظمتی ما هستیم و سر و کار ما با کیست.
اینها به ما تعلیم می دهند و اینطور نیست که دعا برای تعلیم ما باشد، دعا برای خودشان بوده است، خودشان می ترسیدند، از گناهان خودشان گریه می کردند تا صبح، از پیغمبر گرفته تا امام
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 163
عصر ـ سلام الله علیه ـ همه از گناه می ترسیدند. گناه آنها غیر اینی است که من و شما داریم، آنها یک عظمتی را ادراک می کردند که توجه به کثرت، از گناهان کبیره است پیش آنها، حضرت سجّاد در یک شبش به حسب آن چیزی که وارد شده تا صبح «ألله مَّ ارْزُقْنا التَّجٰافی عَنْ دارِ الْغُرورِ وَ الإنابَةَ إلی دارِ السُّرورِ وَ الإسْتِعدادِ لِلْمَوْتِ قَبْلَ حُلُولِ الْفَوْتِ.» [می فرموده] مسأله بزرگی است، آنها در مقابل عظمت خدا وقتی که خودشان را حساب می کنند، می بینند که هیچ نیستند و هیچ ندارند، واقع مطلب همین است. جز او کسی نیست و چیزی نیست. وقتی که توجه بکنند به عالم کثرت ولو به امر خدا، این است که نسبت می دهند به رسول خدا که فرمود: «لَیُغانُ عَلی قَلْبی فَإنّی لاَسْتَغْفِرُالله َ سَبْعینَ مَرّةً.» او غیر از این مسائلی بوده است که پیش ماهاست. آنها در ضیافت بوده اند، در مافوق ضیافت هم بوده اند، در ضیافت بوده اند و از اینکه حضور در مقابل حق تعالی دارند و مع ذلک دارند مردم را دعوت می کنند، از همین کدورت حاصل می شده.
توجه به مظاهر الهی، از غیب متوجّه شدن به شهادت و به مظاهر الهی ولو همه اش الهی است، برای آنها همه الهی است، لکن مع ذلک از آنجایی که، از آن غیبی که آنها می خواهند که «کَمالُ الإنقِطاع إلَیک» است، وقتی که توجه می کنند به مظاهر این گناه بزرگ است، این گناه نابخشودنی است، این دار غرور است پیش حضرت سجاد ـ علیه السلام ـ توجه به ملکوت دار غرور است،
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 164
توجه به مافوق ملکوت هم دار غرور است، توجه به حق تعالی طوری که دیگر ضیافتی در کار نباشد که مخصوص کمّل اولیاست؛ آنجا دیگر ضیافت الله نیست در کار.(179)
8 / 3 / 66
***
تمنای فضل از خداوند و اظهار عجز از قیام به عبودیت
ائمه هدی ـ علیهم السلام ـ و انبیای عظام در مناجات خود، تمنّای فضل را داشته اند و از عدل و مناقشه در حساب خوفناک بودند. مناجات خاصّان درگاه حق و ائمه معصومین ـ صلوات الله علیهم ـ محشون به اعتراف به تقصیر خود و عجز از قیام به عبودیّت است.
جایی که أفضل موجودات و ممکن أقرب، اعلان «ما عَرَفْناکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ وَ ما عَبَدْناکَ حَقَّ عِبٰادتک.» دهد، حال سایر مردم چه خواهد بود؟
آری، آنها عارفند به عظمت حق تعالی و نسبت ممکن به واجب را می دانند. آنها می دانند که اگر تمام عمر دنیا را به عبادت و طاعت و تحمید و تسبیح بگذرانند، شکر نعمت حق نکرده اند، تا
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 165
چه رسد به آنکه حق، ثنای ذات و صفات را به جا آورده باشند.
آنها می دانند که هیچ موجودی چیزی ندارد. حیات و قدرت علم و قوت و سایر کمالات ظلّ کمال اوست، و ممکن، فقیر؛ بلکه فقر محض و مستظلّ است نه مستقل. ممکن از خود چه کمالی دارد تا کمال فروشی کند؟ چه قدرتی دارد تا عمل فروشی کند؟ آنها عرفای بالله هستند و عرفای به جمال و جلال حقند. آنها از روی شهود و عیان، نقص و عجز خود و کمال واجب را مشاهده کردند.(180)
***
سوّم، دعای از روی امتثال است، و این دعای اصحاب معارف است. آنان از اسارت نفس بیرون آمدند، و برای آمال نفسانیه و لذات خویشتن لب به دعا نگشایند.
من گروهی می شناسم ز اولیا
که زبانشان بسته باشد از دعا
انقطاع مطلق به حق و توجه تام به ذات او
اینان دعا را برای امتثال امر خدا می کنند. چون دعا خلوت با حق و مخاطبه با محبوب مطلق است، قیام به آن کنند.
حقّا که انسان اگر به نور معرفت قلبش منور باشد و مانند ما اسیر سلسله های شهوات و زندان طبیعت نباشد، هرگز مخاطبه با حق تعالی و توجه و ذکر او را وسیله چیز دیگر قرار نمی دهد.
اولیای خدا نظرشان به دعا انقطاع به حق تعالی است، و او و مذاکره و خلوت با او را وسیله خودپرستی و خودخواهی
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 166
نمی کنند؛ بلکه هرچه بخواهند برای آن است که باب مراوده با دوست را مفتوح کنند....
آنان اگر چیزی بخواهند، چون کرامت دوست است، می خواهند. ببین محبّ حقیقی و مجذوب مطلق، علیّ بن ابیطالب ـ سلام الله علیه ـ چه می گوید! در دعای کمیل می گوید: «فَهَبنی یا إلهی و سیِّدی و موْلایَ و ربِّی، صَبرتُ علی عذابکَ فَکَیفَ أصبرُعَلی فِراقِکَ؛ وَ هَبْنِی¨ یا إلهی¨، صَبَرْتُ عَلی حَرِّ نارِکَ فَکَیْفَ أصْبِرُ عن النَّظرِ اءلی کرامتکَ.»
آنان بهشت و هرچه هست برای دوست می خواهند، و همه چیز را وسیله برای دوست و معرفت و انقطاع به کوی او قرار می دهند.(181)
***
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 167
کتابامامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 168