انسان کامل بدأ و ختم وجود

‏‏انسان کامل بدأ و ختم وجود‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏فاتحه و خاتمه‏‏ ‏‏کتاب تکوین‏

‏‏انّ عوالم الوجود و اقلیم الکون من الغیب و الشّهود کتاب و‏
‏‎

‏‏آیات و کلام و کلمات.ففاتحة الکتاب التّکوینی الإِلهی الّذی صنّفه‏‎ ‎‏تعالی جدّه بید قدرته الکاملة، الّتی فیها کل الکتاب بالوجود‏‎ ‎‏الجمعی الإِلهی المنزّه عن الکثرة المقدّس عن الشین و الکدورة:‏‎ ‎‏بوجهٍ هو عالم العقول المجرّدة و الروحانییّن من الملائکة، و التّعین‏‎ ‎‏الاول للمشیئة، و بوجهٍ عبارةٌ عن نفس المشیئة فانّها مفتاح غیب‏‎ ‎‏الوجود؛ و فی الزیارة الجامعة: «بِکُمْ فَتَحَ الله ُ»‏‎[1]‎‏ لتوافق أفقهم ـ علیهم‏‎ ‎‏السّلام ـ لأفق المشیئة. کما قال الله تعالی حکایة عن هذا المعنی:‏‎ ‎‏«ثُمَّ دَنَی فَتَدَلَّی فکانَ قابَ قَوسَیْنَ أو أَدْنی»‏‎[2]‎

‏‏و لکون فاتحة الکتاب فیها کلّ الکتاب، و الفاتحة باعتبار‏‎ ‎‏الوجود الجمعی فی «بسم الله الرّحمن الرّحیم» و هو فی باء «بسم‏‎ ‎‏الله » و هو فی نقطة تحت الباء، قال علی ـ علیه السّلام علی ما نسب‏‎ ‎‏الیه: «انا النقطه.»‏‎[3]‎‏ و ورد: «بالباء ظَهَرَ الوجودُ و بالنقطة تَمیَّز العابدُ‏‎ ‎‏عن المعبود.»‏‎[4]‎

‏‏و خاتمة الکتاب الالهی و التّصنیف الرّبّانی عالم الطّبیعة و‏‎ ‎‏سجل الکون. ‏‏[‏‏و هذا‏‎ ‎‏]‏‏بحسب قوس النّزول، و الاّ فالختم و الفتح‏‎ ‎‏واحد، فانّ ما تنزّل من سماء الإِلهیّة عرج الیه فی یوم کان مقداره‏‎ ‎‏الف سنة ممّا تعدّون.‏‎[5]‎

‏‏و هذا وجه خاتمیّة النّبی المکرّم و الرّسول الهاشمی المعظّم‏
‏‎

‏‏الّذی هو اوّل الوجود، کما ورد: «نَحن السّابقون الآخرون.»‏‎[6]‎‎[7]‎‏(51)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اوّل و آخر بودن در عین یکدیگر‏

‏‏إعلم، جعلک الله و ایّانا من أمّة الرسول المختار و سلکنا سبیل‏‎ ‎‏الشیعة الأبرار، أنّ قوله ـ صلّی الله علیه و آله: «ما خلق الله خلقاً‏‎ ‎‏أفضل منّی»‏‎[8]‎‏ إشارة إلی أفضلیّتة ـ صلّی الله علیه و آله ـ فی مقام‏‎ ‎‏تعیّنه الخلقی. فإنّه فی النّشأة الخلقیّة أوّل التعیّنات و أقربها إلی‏‎ ‎‏الإِسم الأعظم، إمام أئمة الأسماء و الصفات؛ و الاّ فهو بمقام ولایته‏‎ ‎‏الکلیّة العظمی و برزخیّته الکبری و الهیولویّة الاولی، المعبّر عنها ب‏‎ ‎‏«دنی فتدلّی» و «الوجود الانبساطی الإِطلاقی» و «الوجه الدّائم‏‎ ‎‏الباقی» المستهلک فیه کلّ الوجودات و التّعیّنات و المضمحلّ لدیه‏‎ ‎‏جمیع الرسوم و السمات، لا نسبة بینه و بین شی ء، لإحاطته‏‎ ‎
‏‎

‏‏***‏

‏‏اسم «الله » المحیط الحاکم علی سائر الأسماء أوّل ظهور الکثرة‏‎ ‎‏فی عالم الأسماء و حضرة الواحدیّة، و بتوسطه ظهرت الاسماء، بل‏‎ ‎‏سائر الأسماء من مظاهره و تجلیّاته، و هو الظّاهر فی مراحل‏‎ ‎‏الظّهور، و الباطن فی مراتب البطون، و صورته ـ التی هی عین‏‎ ‎‏الثّابت للانسان الکامل ـ هی أوّل صورة ظهرت فی الحضرة العلمیّة‏‎ ‎‏ظهور ثبوت لاوجود، و بتوسطها سائر الصّور، بل‏‎ ‎‏صور سائر الأسماء من مظاهرها و تجلّیاتها.‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏انسان کامل، اولین ظهور وجود‏

‏‏و بذاک القیاس، أوّل نور فلق صبح الوجود، و شقّ بحر الکون و‏‎ ‎‏الشهود هو «الانسان الکامل» خلیفة الله و اسمه الأعظم و مشیّته و‏
‏‎

‏‏نوره الأقدم الأکرم، و بتوسّطه سائر مراتب الوجود من الغیب و‏‎ ‎‏الشّهود و منازل النّزول و الصّعود، بل سائر الوجودات ظهورات‏‎ ‎‏نوره ومظاهر حقیقته، حسب ماقلنا فی الأسماء و الأعیان من‏‎ ‎‏کونهما ظهور ربّ الانسان الکامل و عینه الثابت.‏

‏‏فالإنسان الکامل و الکون الجامع هو الاسم الأعظم ظلّ اسم الله ‏‎ ‎‏الأعظم و له الاوّلیّة و الآخریة و الظاهریّة و الباطنیّة، و هو المشیّة‏‎ ‎‏التی خلقها الله بنفسها و خلق الاشیاء بها کمافی روایة ‏‏الکافی.‏‎[11]‎‏(53)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏نخستین فلق صبح ازل‏

‏‏أوّل من فلق الصبح الأزل و تجلّی علی الآخر بعد الأول و خرق‏‎ ‎‏أستار الأسرار هو المشیئة المطلقة و الظّهور الغیر المتعیّن الّتی یعبّر‏‎ ‎‏عنها تارة ب «الفیض المقدّس»، لتقدّسها عن الامکان ولواحقه‏‎ ‎‏والکثرة و توابعها، و أخری ب «الوجود المنبسط»، لانبساطها علی‏‎ ‎‏هیاکل سموات الأرواح و أراضی الاشباح؛ و ثالثة ب «النفس‏
‏‎

‏‏الرّحمانی» والنّفخ الرّبوبی؛ و بمقام «الرّحمانیّة» و «الرّحیمیّة» و‏‎ ‎‏بمقام «القیّومیّة»، و ب «حضرة العماء» و ب «الحجاب الأقرب»، و ب‏‎ ‎‏«الهیولی الأولی»، و ب «البرزخیّة الکبری»، و بمقام «التدلّی» و بمقام‏‎ ‎‏«أو أدنی» و ان کان ذلک المقام عندنا غیرها، بل ذاک لیس بمقام‏‎ ‎‏أصلاً ـ و بمقام «المحمّدیّة»، و «علویّة» علی (ع)؛ کلّ علی حسب‏‎ ‎‏مقام و مورد.‏‎[12]‎‏(54)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏عالم ملک، مقدّمه‏‏ ‏‏وجود انسان کامل‏

‏‏تربیت نظام عالم ملک از فلکیّات و عنصریّات و جوهریّات و‏‎ ‎‏عرضیّات آن، مقدمه وجود «انسان کامل» است و در حقیقت این‏‎ ‎‏ولیده عصاره عالم تحقق و غایة القصوای عالمیان است و از این‏‎ ‎‏جهت آخر ولیده است؛ و چون عالَم مُلک به حرکت جوهریّه ذاتیّه‏‎ ‎‏متحرّک است و این حرکت ذاتی استکمالی است ‏‏[‏‏و‏‏]‏‏ به هر جا‏‎ ‎‏منتهی شد آن غایت خلقت و نهایت سیر است، و چون به طریق‏‎ ‎‏کلّی نظر در جسم کلّ و طبع کلّ و نبات کلّ و حیوان کلّ و انسان کلّ‏‎ ‎‏افکنیم، انسان آخرین ولیده ای است که پس از حرکات ذاتیّه‏‎ ‎‏جوهریّه عالم به وجود آمده، و منتهی به او شده، پس دست تربیت‏‎ ‎‏حق تعالی در تمام دار تحقق به تربیت انسان پرداخته است‏
‏‎

‏‏«والانسان هو الاوّل و الآخر.»‏

‏‏چنانچه در محالّ خود مبرهن است، و نظر به افعال جزئیّه نیز‏‎ ‎‏چون کنیم، غایت خلقت انسان، «عالم غیب مطلق» است. چنانچه‏‎ ‎‏در قدسیّات وارد است: «یا بْنَ آدَم خَلَقْتُ الأشیاءَ لأجْلِکَ و‏‎ ‎‏خَلَقْتُکَ لِأجْلِیْ»‏‎[13]‎‏ و در قرآن شریف خطاب به موسی بن عمران‏‎ ‎‏ـ علی نبیّنا و آله و علیه السّلام ـ فرماید: «وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسی»‏‎[14]‎‏ و‏‎ ‎‏نیز فرماید: «و أنا اخْتَرتُکَ»‏‎[15]‎

‏‏واسطه در رجوع موجودات به سوی حق تعالی‏

‏‏پس، انسان مخلوق لاجل الله و ساخته شده برای ذات مقدس‏‎ ‎‏اوست و از میان موجودات او مصطفی و مختار است. غایت‏‎ ‎‏سیرش وصول به باب الله و فنای فی ذات الله و عکوف به فناء الله ‏‎ ‎‏است و معاد او الی الله و من الله و فی الله و باالله است چنانچه در‏‎ ‎‏قرآن فرماید: «إنَّ إِلَیْنا إیابَهم.»‏‎[16]‎‏ و دیگر موجودات به توسّط انسان‏‎ ‎‏رجوع به حق کنند، بلکه مرجع و معاد آنها به انسان است چنانچه‏‎ ‎‏در زیارت جامعه که اظهار شمه ای از مقامات ولایت را فرموده‏‎ ‎‏می فرماید: «وإیابُ الخَلْقِ إِلَیْکُمْ وَ حِسابُهُمْ عَلَیکُمْ»‏‎[17]‎‏ و می فرماید:‏‎ ‎‏«بِکُمْ فَتَح الله ُ وَ بِکُمْ یَخْتِمُ»‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏رجوع به انسان‏‏ ‏‏کامل، رجوع به «الله »‏

‏‏و اینکه در آیۀ شریفه حق می فرماید: «إنَّ إلَیْنا إیابَهُمْ ثُمَّ إنّ عَلَیْنا‏
‏‎

‏‏حِسابَهُمْ»‏‎[18]‎‏ و در زیارت جامعه می فرماید: «وإیابُ الخلق إلیکُمْ و‏‎ ‎‏حِسابُهُمْ عَلَیْکُمْ» سرّی از اسرار توحید و اشاره به آن است که‏‎ ‎‏رجوع به انسان کامل رجوع الی الله است؛ زیرا که انسان کامل فانی‏‎ ‎‏مطلق و باقی به بقاء الله است و از خود، تعیّن و انّیّت و انانیّتی ندارد‏‎ ‎‏بلکه خود از اسمای حسنا و اسم اعظم است چنانچه اشاره به این‏‎ ‎‏معنی در قرآن و احادیث بسیار است.(55)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏واسطه در ایجاد و رجوع موجودات‏

‏‏انّ عود الموجودات الی الله تعالی بتوسّط الولی المطلق،‏‎ ‎‏صاحب النّفس الکلیّة الالهیّة و واجد مرتبة العقل، و انّ الموجودات‏‎ ‎‏بمنزلة القوی و الآلات و المتفرّعات من وجود الانسان الکامل.‏

‏‏فکما انّ بدو ایجادها من الحضرة الغیب بتوسّط ربّ الانسان‏‎ ‎‏الکامل و فی الحضرة الشّهادة بتوسّط نفس الانسان الکامل کذلک‏‎ ‎‏عودها و ختمها.‏‎[19]‎‏(56)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏واسطۀ برپایی‏‏ ‏‏قیامت کبرای اعیان خارجی‏

‏‏و کما أنّ اسم «الله » الأعظم بمقامه الجمعی کان جامعاً لجمیع‏‎ ‎‏مراتب الأسماء الالهیّة، بنحو أحدیّة الجمع و بساطة الحقیقة، و کان‏‎ ‎‏عالماً بحقائقها بعلمه بذاته، و عالماً بکیفیّة ظهور صورها فی‏‎ ‎‏الحضرة العلمیّة و الکون العینیّ و کیفیّة استهلاکها و اضمحلالها فی‏‎ ‎‏مقام الغیب الأحدی الّذی هو حقیقة القیامة الکبری للأسماء‏
‏‎

‏‏الالهیّة، اذ کما أنّ القیامة الکبری للأکوان الخارجیّة بانطماس نورها‏‎ ‎‏و هویّتها تحت سطوح النّور الرّبوبی و برجوع کلّ مظهر الی ظاهره‏‎ ‎‏و فنائه فیه، یکون للاعیان الثّابتة و الاسماء الالهیّة بانقهارها تحت‏‎ ‎‏شمس الأحدیّة الذاتیّة و انمحاق أنوارها لدی نورها بتوسّط‏‎ ‎‏الانسان الکامل فی الاعیان الخارجیّة والعین الثابتة المحمّدیّة(ص)‏‎ ‎‏فی الاعیان الثابتة و الاسم الاعظم الالهی فی الاسماء الالهیّة.‏‎[20]‎‏(57)‏‎ ‎‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏معاد موجودات به معاد انسان کامل ‏

‏‏فالعقل الظاهر فی العوالم النازله یثاب و یعاقب باعتبار اتحاد‏‎ ‎‏الظاهر و المظهر؛ و معاد کل شی ء بتوسطه؛ بل بمعاده؛ فانّ الاشیاء‏‎ ‎‏الکونیة لاتعود الی الحق مالم تصل الی العالم العقلی، او تفنی فیه؛‏‎ ‎‏و ان کان معاد الکلّ بتوسّط الانسان الکامل الذی کان العقل هو‏‎ ‎‏مرتبة عقله.‏‎[21]‎‏(58)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏واسطۀ معاد جمیع موجودات‏

‏‏ولله تعالی السلطنته المطلقه فی حضرة الغیب بالفیض الاقدس‏
‏‎

‏‏علی الاسماء و الصّفات الالهیّه و صورالاسماء ای: الاعیان الثابتة؛ و‏‎ ‎‏فی حضرة الشهادة بالفیض المقدس، علی الماهیات الکلیّه و‏‎ ‎‏الهویات الجزئیة، الاّ انّ بروز السلطنة التامة عند رجوع الکّل الیه‏‎ ‎‏بتوسّط الانسان الکامل و الولیّ المطلق فی القیامة الکبری.‏‎[22]‎‏(59)‏

‏‏***‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) من لایحضره الفقیه؛ ج 2، ص 374؛ «باب ما یجزی من القول عند زیارة جمیع الائمه ـ علیهم السّلام»، ح 2.
• )) نجم / 8، 9.
• )) مشارق انوارالیقین فی اسرار امیرالمؤمنین؛ ص 21. (با عبارت: انا نقطة تحت الباء هم آمده است.)
• )) مشارق انوارالیقین؛ ص 38. (با اندکی اختلاف در برخی کلمات).
• )) اقتباس از آیه 5، سوره سجده.
• )) بحارالانوار؛ ج 16، ص 118؛ «تاریخ نبینا»، «باب اسمائه (ص)»، ح 44 عن النبی(ص): «نحن الآخرون السابقون»؛ بحارالانوار؛ ج 15، ص 24 و ج 61؛ ص 232؛ صحیح مسلم؛ ج 2، ص 585؛ صحیح بخاری؛ ج 1، ص 36.
• )) همانا عوالم وجود و پهنه هستی، اعم از غیب و شهود به [مثابه] کتاب و آیات و کلمات [وجودیه و تکوینیّه] هستند و فاتحه کتاب تکوین الهی که حق تعالی آن را با دست قدرت کامل خود نگاشته، و همه کتاب خلقت به نحو وجود جمعی الهی در آن موجود است، و از کثرت مبرّا، و از آلودگی و کدورت پاک است به یک تعبیر [عبارت از] عالم عقول مجرّده و ملائکه روحانیین و تعیّن اوّل مشیت است و به تعبیر دیگر خود مشیّت است که کلیه [خزاین] غیب وجود است.در زیارت جامعه چنین آمده: خداوند متعال با شما [درهای خزاین غیب خود را گشود] زیرا آن حضرات ـ علیهم السّلام ـ با مشیّت هم افقند، چنانچه خداوند متعال نیز همین معنا را بیان فرموده: «سپس نزدیک شد و بسیار نزدیک آمد تا به قدر دو کمان یا نزدیکتر.»... و چون همه کتاب در فاتحه و فاتحه به اعتبار وجود جمعی در «بسم الله الرّحمن الرّحیم» و آن نیز در «نقطه زیر باء» منطوی است، حضرت علی ـ علیه السّلام ـ [بنا بر کلام منسوب به ایشان فرمودند]: «من نقطه هستم.» و در روایت است که: «وجود با باء ظهور یافت وبا نقطه عابد از معبود تمیز یافت.» و خاتمه این کتاب الهی و تصنیف ربّانی و طومار وجود، عالم طبیعت است، و این بر حسب «قوس نزول» است، وگرنه ختم و فتح یکی است؛ زیرا آنچه از آسمان الهی نازل می شود، همان در روزی که به اندازه هزار سال بر حسب شمارش شماست روبه بالا می رود؛ و این است وجه خاتمیّت نبی مکرّم و رسول هاشمی معظم که اول وجود است، چنانچه وارد شده «ماییم پیشینیان آخرین.»
• )) عیون الاخبار الرضا(ع)؛ ج 1، ص 204، «باب السادس و العشرون»، ح 22. (متن کامل حدیث در بحث اتحاد ائمه و پیامبر در طینت و مقامات معنوی آمده است.)
• )) بحارالانوار؛ ج 15، ص 15؛ «تاریخ نبیّنا»، باب اوّل، ح 19 و ج 25، ص 22، باب اوّل از «ابواب خلقهم و طینتهم و ارواحهم»، ح 38؛ اسرار الشّریعة و اطوار الطّریقة و انوار الحقیقة؛ ص 94.
• )) بدان [ای آنکه] خداوند ما و تو را از امت رسول برگزیده [خود] قرار دهد و راهرو راه شیعیان نیکوکار گرداند - که فرموده پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ [که فرمود]: «خداوند آفریده ای برتر از من نیافرید» اشاره به افضلیّت ایشان در مقام تعیّن خلقی آن حضرت است؛ زیرا که آن حضرت در نشئه خلقی اولین تعیّنات و نزدیکترین آنها به اسم اعظم، امام ائمه اسما و صفات است، وگرنه آن حضرت در مقام ولایت کلّیۀ عظمای خود، و در مقام برزخیّت کبرا وهیولویت اولایش ـ که از آن به «دنی فتدلّی» و «وجود انبساطی اطلاقی» تعبیر می شود، و گاه «وجه دائم باقی» ـ که جمیع موجودات و تعیّنات در آن مستهلکند، و تمامی نشانه ها و رسوم نزدش (و در محضرش) محو و مضمحلّند ـ خوانندش، برایش نسبتی با دیگر اشیاء قابل تصوّر نیست و این به سبب احاطه قیّومیّه اوبه هر نور و سایه ای است.پس، اساساً [در چنین مقامی نسبت دادن] اکرمیّت و افضلیّت صحیح نیست و اوّلیّت و آخریّت متصوّر نمی باشد، بلکه چنین موجودی، اوّل است در عین آخریّت و آخر است در عین اوّلیّت، ظاهر است از همان جهتی که باطن است و نهان و پوشیده است از همان جهتی که ظاهر است، چنانچه فرمود: «ماییم پیشینیان نخستین.»
• )) اسم «الله » که محیط و حاکم بر سایر اسماست، اولین ظهور کثرت در عالم اسما و حضرت واحدیّت است و اسما [دیگر] به واسطۀ آن ظهور یافتند، بلکه [می توان گفت] سایر اسما، مظاهر و تجلیّات این اسمند، و [در واقع ]این اسم است که ظاهر است در مراحل [مختلف] ظهور، و باطن است در مراتب بطون؛ و صورت آن اسم که عبارت است از «عین ثابت انسان کامل» نخستین صورتی است که به نحو ثبوت و نه وجود، در حضرت علمیّه ظهور یافت و دیگر صورتها به واسطه او ظهور یافتند، بلکه [باید گفت] صورتهای بقیه اسما از مظاهر و تجلّیّات صورت عین ثابت انسانی هستند.و بر همین قیاس می گوییم: [اولین نوری که از صبحدم هستی سرزد و دریای وجود و شهود را برشکافت انسان کامل[ ]بود، همان] خلیفه خداوند و اسم اعظمش و مشیّت حق تعالی و پیشین نور باکرامت او؛ و سایر مراتب وجود از غیب تا شهود و تمامی منازل نزول و صعود در قوس وجود به واسطه [او موجود شدند]، بلکه دیگر وجودات [در واقع] ظهورهای نور انسان کامل و مظاهر حقیقت اویند، بر طبق آنچه در باب اسما و اعیان ذکر شد [پیرامون این] که اسما و اعیان ظهور ربّ انسان کامل و [ظهور] عین ثابت او هستند. پس، انسان کامل و وجود جامع، همانا اسم اعظم و ظلّ اسم اعظم «الله » است؛ و اوّل بودن و آخر بودن و ظاهر بودن و باطن بودن او را [سزا] است، و اوست آن «مشیّتی» که خداوند آن را به خود او، و دیگر اشیاء را به [واسطه] او آفرید، همان گونه که در روایت کافی آمده است.
• )) نخستین چیزی که صبح ازل را شکافت و بر دیگر مخلوقات تجلّی نمود و پرده های اسرار را پاره کرد، مشیّت مطلقه و ظهور غیر متعیّنی است که گاه به سبب منزّه بودنش از [نواقص] امکان و ملحقاتش و کثرت و توابعش، از آن به «فیض مقدس» تعبیر می شود، و گاه به دلیل گسترش و بسطش بر [سرتاسر] پیکره آسمان ارواح و زمین اشباح، از آن به «وجود منبسط» تعبیر می شود، و گاه به نام «نفس رحمانی» و «نفخ ربوبی» و «مقام رحمانیّت و رحیمیّت» و «مقام قیّومیّت» و «حضرت عماء» و «حجاب اقرب» و «هیولای اوّل» و «برزخیّت کبرا» و «مقام تدلّی» و «مقام اوادنی» نامیده می شود؛ گرچه [حقیقت و معنای] این مقام به نظر ما [چیزی] غیر از این [که ذکر شد، است] و بلکه این اصلاً مقام نیست و [گاه نیز] به «مقام محمّدیّه» ـ صلوات الله علیه و آله ـ و علویّت علی ـ علیه السلام ـ نام بردار است؛ ـ [که] هر یک [از نامها] به حسب مقام و موردی [اطلاق می شود].
• )) «ای پسر آدم، همه چیز را برای تو آفریدم و تو را برای خود آفریدم» علم الیقین؛ ج 1، ص 381؛ «المقصد الثالث»، «باب الخامس، فی الاضطرار الی الامام و ذکر صفاته».
• )) «و تو را برای خود ساختم»؛ (طه / 41).
• )) «و من تو را برگزیدم...»؛ (طه / 13).
• )) «البتّه بازگشت آنها به سوی ماست و سپس حساب (رسی) شان برماست»؛ (غاشیه / 25).
• )) «و بازگشت خلق به سوی شما و حساب خلایق بر شماست.» زیارت جامعه، من لایحضره الفقیه؛ ج 2، ص 374، «باب ما یجزی من القول عند زیارة جمیع الائمه ـ علیهم السّلام ـ»، ح 2.
• )) «البتّه بازگشت آنها به سوی ماست و سپس حساب (رسی) شان برماست»؛ (غاشیه / 25).
• )) بازگشت موجودات به سوی خداوند متعال، توسط ولی مطلق که صاحب نفس کلی الهی و دارای مرتبه عقل است صورت می پذیرد و موجودات به منزله قوا و [اعضا] و ابزار [عمل] و اجزای وجود انسان کاملند. پس، همان طور که ابتدای خلقتشان از حضرت غیب، توسط ربّ انسان کامل، و در حضرت شهادت توسط نفس انسان کامل صورت گرفته بازگشت و ختمشان نیز به همان صورت خواهد بود.
• )) و همان طور که اسم اعظم به مقام جمعی خود به نحو احدیّت جمع و بساطت حقیقی، جامع همه مراتب اسمای الهی است و حقایق اسما را از طریق علم خود به ذاتش می داند، و به کیفیت ظهور صورتهای اسما در حضرت علمی و وجود عینی و چگونگی استهلاک و اضمحلال آنها در مقام غیب احدی که حقیقت قیامت کبرای اسمای الهی است داناست ؛ چرا که همان گونه که «قیامت کبرا» وجودهای خارجی به ناپدید شدن نور و هویّت آنها در زیر تابش نور ربوبی، و بازگشت هر مظهر به ظاهر خود و فانی شدنش در اوست، [قیامت کبرای] اعیان ثابته و اسمای الهی [نیز] به مقهور شدن آنها در زیر تابش پرتو شمس احدیّت ذاتی و محو شدن نور آنها در بارگاه نورانی او توسط انسان کامل در اعیان خارجی و توسط عین ثابت محمدی ـ صلوات الله علیه و آله ـ در اعیان ثابته، توسط اسم اعظم الهی در اسمای الهی است.
• )) عقلی که در عوالم نازله ظاهر شده، به اعتبار اتحاد ظاهر و مظهر، متعلق ثواب و عقاب واقع می شود و معاد هر موجودی به واسطۀ اوست؛ بلکه [در واقع] به معاد اوست. بدین ترتیب [باید گفت که] موجودات تا [زمانی که] به عالم عقل متصل نشوند یا در آن فانی نگردند، به سوی حق بازگشت نخواهند نمود، هر چند که معاد همۀ موجودات توسط انسان کامل است که این "عقل" مرتبۀ عقل اوست.
• )) خدای متعال در حضرت غیب به واسطۀ «فیض اقدس» بر اسما و صفات الهی و صور اسما؛ یعنی اعیان ثابته، و در حضرت شهادت به واسطۀ «فیض مقدس»، بر ماهیّات کلّیّه و هویّات جزئیه سلطنت مطلقه دارد، البته بروز سلطنت تامّۀ او به هنگام بازگشت همۀ موجودات به سوی او [ و معاد عام] توسط انسان کامل و ولیّ مطلق صورت می گیرد.