فصل دوم انسان کامل، مظهر اسما و صفات خداوند

‏‏فصل دوم ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏انسان کامل، مظهر اسما و صفات خداوند‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏خلیفۀ خدا در زمینمظهر اسم اعظم و ‏‏عین ثابت محمّدی(ص)‏

‏‏انّ ظهور الاعیان الخارجیّة انّما یکون حسب اقتضاء الاسماء‏‎ ‎‏الالهیّة، علی نظام ما فی العلم الربوبی و حضرة الاعیان الثابتة،‏‎ ‎‏فلکلّ حقیقة من حقائق الاسماء الالهیّة رقیقة، تکون مظهرها فی‏‎ ‎‏العالم الغیبی، وحکم الظاهر و المظهر سواء فی السنّة الالهیّة، فما‏‎ ‎‏هو مظهر «الرّحمن» تکون الرحمة فیه غالبة، و یکون محیطاً علی‏‎ ‎‏سائر المظاهر اللطفیّة و الجمالیّة، و حاکماً علیها؛ وما کان مظهر‏‎ ‎‏«المالک» و «الواحد» کذلک بالنسبة الی المظاهر القهریّة، فوجب لا‏‎ ‎‏محالة، بحکم القضاء السابق الالهی و العنایة الرحمانیّة، وجود‏‎ ‎‏خلیفة جامعة لجمیع الصفات الربوبیة و حقائق الاسماء الالهیّة،‏‎ ‎‏لیکون مظهراً لاسم«الله » الاعظم.‏

‏‏و بالجملة، لمّا کان کلّ ما فی الکون آیة لما فی الغیب، لابدّ و أن‏‎ ‎‏یکون لحقیقة العین الثابتة الانسانیّة، أی العین الثابتة‏‎ ‎‏المحمّدیّة(ص) و لحضرة الاسم الاعظم مظهر فی العین، لیظهر‏‎ ‎‏الاحکام الربوبیّة و یحکم علی الاعیان الخارجیّة، حکومة‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‏الاسم الاعظم علی سائر الاسماء و العین الثابت للانسان الکامل‏‎ ‎‏علی بقیّة الاعیان. فمن کان بهذه الصفة، أی الصفة الالهیّة الذاتیة،‏‎ ‎‏یکون خلیفة فی هذا العالم؛ کما أن الاصل کان کذلک.‏‎[1]‎‏(14)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏عین ثابت انسان کامل صورت اسم«الله »‏

‏‏ان الاسم «الله » اسم لاحدیّة الجمعیّة الاسمائیّة باعتبار وجهة‏‎ ‎‏الظهور فی عالم الاسماء والصّفات و صورته العین الثابتة للانسان‏‎ ‎‏الکامل.‏‎[2]‎‏(15)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏خلیفۀ خدا در ظهور به مرتبۀ جامعیّت‏

‏‏عین الثابت للانسان الکامل خلیفة الله الاعظم فی الظهور بمرتبة‏‎ ‎‏الجامعیّة، و اظهار الصور الاسمائیّة فی النشأة العلمیّة؛ فان الاسم‏‎ ‎‏الاعظم لاستجماعه الجلال و الجمال و الظهور و البطون لایمکن أن‏‎ ‎‏یتجلّی بمقامه الجمعی لعین من الاعیان، لضیق المرأة و کدورتها‏
‏‎

‎

‏‏وسعة وجه المرئی و صَفائها؛ فلابدّ من مرآة تناسب وجه‏‎ ‎‏المرئی و یمکن أن ینعکس نوره فیها حتی یظهر ‏‎ ‎‏عالم القضاءإلالهی.‏‎[3]‎‏(16).‏

‏‏انسان کامل، آینۀ اتم شهود نفس حق‏

‏‏«امّٰا تفسیرُ الکمالیْن فمٰاقٰال الشیخ‏‎[4]‎‏ فی التّفسیرانَّ "کمال الجَلاٰء"‏‎ ‎‏هو کمال ظهور الحق بالانسٰانْ الکامل و "کمال الاستجلاء" عبارة‏‎ ‎‏عن جمع الحق بین شهود نفسِه بنفسِه فی نفسِه و فیما امتازعنه‏‎ ‎‏فیُسمی بسبب الإمتیاز غیراً...»‏

‏‏قوله: «و کمٰال الاسْتِجلاءِ» لیس مُطلق جمْع الحقّ جَلَّ اسمه بَیْن‏‎ ‎‏شهوُد نَفْسه بِنَفْسه فی نفسه و فیمَا امْتازعَنْه کَمٰال الاسْتجلاء ولا‏‎ ‎‏مشاهدَة الغیْر نَفسِه بِنَفسه مُطلقاً مربوطاً بِه. بل الحقّ اَنَّ کَمٰال‏‎ ‎‏الاسْتِجْلاء عِبٰارَةٌ عَنْ مُشٰاهِدة الحَقّ نَفَسه بِاسْمِه الجٰامِع فِی‏‎ ‎‏المرآةِ الأتَمَّ اَی الانْسٰان الکٰامل فظهُور الحقِّ فِی المرآةِ الأتمّ کمٰال‏‎ ‎‏الجَلاٰءِ وَ شهُود نَفسِه فی تِلک المَرآة کَمالَ الاسْتجْلاُء. هٰذا عندَ‏‎ ‎‏اعتبٰار المرٰاتب وَ اما عِنْدَ الاضمِحلاٰل فکمٰال الجَلاء ظهوره ـ جَلّ و‏‎ ‎‏عَلاٰ فی کُلّ مرْآة، وَ کمٰال الاستجْلاٰء شُهود نَفْسِه ‏‎ ‎‏فیهٰا.‏‎[5]‎‏(17)‏

‏
‏‎

‎

‏‏انسان کامل، آینۀ شهود ذات و تمامی اشیاء‏

‏‏«فسمّی هذا المذکور انساناً و خلیفة فاما انسانیّته فلعموم نشأته‏‎ ‎‏و حصره الحقائق کلها و هو للحق بمنزلة انسان العین من العین.»‏

‏‏... حٰاصِل کَلاٰم الشیخ ان الانسٰانَ لَمٰا کٰانَ نشأَتُهْ عٰامة لجَمیع‏‎ ‎‏شؤون الاْسمٰائی وَ الاعیانی، حٰاصرة للحقٰائق الالهیه و الکونیّةُ‏‎ ‎‏یَکوُنُ مرآةً لشهُود الحقٰائق کلّهٰا، و یکون منْزلتْه من الحق فی رؤیة‏‎ ‎‏الاشیاء منْزلة انسٰان العْین مِنَ العْین، وَ لِهٰذا سمّی انساناً، فالانسان‏‎ ‎‏الکامل کَما انّهُ مرآة شهود الحقّ ذٰاته ـ کمٰا افاد الشیخ سابقاً ـ مرآة‏‎ ‎‏شهوده الاشیاء کلّها.‏‎[6]‎‏(18)‏

‏‏***‏

‏‏مظهر اسم جامع و مرآت تجلی آن‏

‏‏بدان که ارباب معرفت و اصحاب قلوب فرمایند از برای هر‏‎ ‎‏یک از اسمای الهیّه در حضرت واحدیّت صورتی است تابع تجلی‏
‏‎

‎

‏‏به فیض اقدس در حضرت علمیّه، به واسطۀ حبّ ذاتی و طلب‏‎ ‎‏مفاتیح غیب «الَّتی لا یَعْلَمُها إلاّ هُو»‏‎[7]‎‏ و آن صورت را «عین ثابت»‏‎ ‎‏در اصطلاح اهل الله گویند؛ و به این تجلی به فیض اقدس اولاً‏‎ ‎‏تعیّنات اسماییه حاصل آید؛ و به نفس همین تعیّن اسمی صور‏‎ ‎‏اسمایی، که اعیان ثابته است، محقق گردد؛ و اول اسمی که به‏‎ ‎‏تجلی احدیّت و فیض اقدس در حَضرت علمیه و احدیه ظهور یابد‏‎ ‎‏و مرآت آن تجلّی گردد، اسم اعظم جامع الهی و مقام مسمّای «الله »‏‎ ‎‏است، که در وجهۀ غیبیّه عین تجلّی به فیض اقدس است، و در‏‎ ‎‏تجلّیِ ظهوریِ کمال جلا و استجلا عین مقام جمع واحدیّت به‏‎ ‎‏اعتباری، و کثرت اسماییه به اعتباری است؛ و تعیّن اسم جامع و‏‎ ‎‏صورت آن عبارت از عین ثابت انسان کامل و «حقیقت محمدیه»‏‎ ‎‏- صلی الله علیه و آله - است. چنانچه مظهر تجلی عینی فیض اقدس‏‎ ‎‏فیض مقدس است؛ و مظهر تجلی مقام واحدیت مقام الوهیت‏‎ ‎‏است؛ و مظهر تجلّی عین ثابت انسان کامل روح اعظم است؛ و‏‎ ‎‏سایر موجودات اسماییه و علمیّه و عینیّه مظاهر کلیّه و جزئیّه این‏‎ ‎‏حقایق و رقایق است، به ترتیبی بدیع که در این مختصر بیان آن‏‎ ‎‏نگنجد و تفصیل آن را در رساله مصباح الهدایة مذکور داشتیم.‏‎[8]‎

‏‏و از اینجا معلوم شود که انسان کامل مظهر اسم جامع و مرآت‏‎ ‎‏تجلّی اسم اعظم است، چنانچه به این معنی در کتاب و سنت‏‎ ‎‏[‏‏اشاره‏‏]‏‏ بسیار شده است: ‏

‏
‏‎

‎

‏‏مظهر اسم جامع و مرآت تجلی آن‏

‏‏قال تعالی : «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأسماءَ کُلَّها.»‏‎[9]‎‏ و این تعلیم الهی به‏‎ ‎‏تخمیر غیبیِ جمعی بیدی الجمال و الجلال، نسبت به باطن آدم‏‎ ‎‏واقع شد در حضرت واحدیّت؛ چنانچه تخمیر صورت و ظاهر او‏‎ ‎‏در عالم شهادت به ظهور یدی الجلال و الجمال به مظهریّت‏‎ ‎‏طبیعت واقع شد.‏

‏‏و قال تعالی شأنه: «اءنّا عَرَضنا الأمانَةَ عَلَی السَّمواتِ و‏‎ ‎‏الأرضِ...»‏‎[10]‎‏ الآیة و «امانت» در مشرب اهل عرفان «ولایت مطلقه»‏‎ ‎‏است که غیر از انسان هیچ موجودی لایق آن نیست؛ و این ولایت‏‎ ‎‏مطلقه، همان مقام «فیض مقدس» است که در کتاب شریف اشاره‏‎ ‎‏به آن فرموده بقوله ‏‏[‏‏تعالی‏‏]‏‏: «کُلُّ شَی ءٍ هالِکٌ إلا وَجْهَهُ»‏‎[11]‎‏؛ و در‏‎ ‎‏حدیث شریف کافی حضرت باقر العلوم ـ علیه السلام ـ فرماید:‏‎ ‎‏«نَحْنُ وَجْهُ الله »‏‎[12]‎‏؛ و در دعای «ندبه» است: «أیْنَ وَجْهُ الله الَّذی إلَیْهِ‏‎ ‎‏یَتَوَجَّهُ الأوْلِیاءُ؟ أیْنَ السَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَیْنَ أهْلِ الأرْضِ وَ السَّماءِ؟»‏‎[13]‎‏ و‏‎ ‎‏در زیارت «جامعه کبیره» فرموده : «وَالمَثَلُ الأعْلی»‏‎[14]‎‏؛ و این‏‎ ‎‏«مثَلیَّت» و «وَجْهیّت» همان است که در حدیث شریف فرماید: «إنَّ‏‎ ‎‏الله خَلَقَ آدَمَ عَلٰی صورَتِهِ»‏‎[15]‎‏؛ یعنی آدم مَثل اعلای حق و آیت الله‏‎ ‎‏کبرا و مظهر اتمّ و مرآت تجلیّات اسما و صفات، و وجه الله و عین‏
‏‎

‎‏الله و یدالله و جنب الله است: «هُوَ یَسْمَعُ وَ یُبْصِرُ و یَبْطِشُ بِالله ؛‏‎ ‎‏والله یُبْصِرُ و یَسْمَعُ و یَبْطِشُ بِهِ‏‎[16]‎‏؛ و این «وجه الله » همان نوری است‏‎ ‎‏که در آیه شریفه فرماید: «الله نورُ السَّمٰواتِ و الأرضِ»‏‎[17]‎‏؛ و جناب‏‎ ‎‏باقرالعلوم ـ علیه السّلام ـ فرماید به ابوخالد کابلی در حدیث‏‎ ‎‏شریف ‏‏کافی‏‏: «هُم (أیِ الأئمَّة) و الله نورُ الله الَّذی أنزَلَ؛ وَ هُم و الله ‏‎ ‎‏نورُ الله فیِ السَّمواتِ وَ الأرْضِ»‏‎[18]‎‏؛ و در ‏‏کافی ‏‏شریف از جناب‏‎ ‎‏باقرالعلوم ـ روحی لتراب مقدمه الفداء ـ حدیث می کند در تفسیر‏‎ ‎‏آیه شریفۀ: «عَمَّ یَتَسائَلونَ، عنِ النَّبأ الْعَظیمِ»‏‎[19]‎‏؛ که فرمود: «هِیَ فی‏‎ ‎‏أمیرِ المُؤمِنینَ. کانَ أمیرُالمُؤمنینَ ـ علیه السّلام ـ یَقولُ: ما لله تَعالیٰ‏‎ ‎‏آیَة هِیَ أکبَرُ مِنِّی؛ وَ لا لله مِنْ نَبأٍ أعْظَمُ مِنِّی»‏‎[20]‎‏.‏

‏‏و بالجمله، انسان کامل، که آدم ابوالبشر یکی از مصادیق آن‏‎ ‎‏است، بزرگترین آیات و مظاهر اسما و صفات حق و مَثل و آیت‏‎ ‎‏حق تعالی است؛ و خدای تبارک و تعالی از «مِثل» یعنی شبیه، منزه‏‎ ‎‏و مبرّاست؛ ولی ذاتّ مقدس را تنزیه از «مَثَل»، به معنی آیت و‏‎ ‎‏علامت، نباید نمود «وَلَهُ المَثَلُ الأعْلٰی»‏‎[21]‎‏.‏

‏‏همه ذرات کائنات، آیات و مرآت تجلیات آن جمال جمیل‏
‏‎

‎

‏‏ـ عزّوجلّ ـ هستند، منتها آنکه هر یک به اندازه وعاء وجودی خود،‏‎ ‎‏ولی هیچ یک آیت اسم اعظم جامع، یعنی «الله »، نیستند جز‏‎ ‎‏حضرت کون جامع و مقام مقدس برزخیّت کبرا ـ جَلَّت عَظَمَتهُ‏‎ ‎‏بِعَظَمَةِ باریه ـ فَاللّٰه تَعالی خَلَقَ الأنْسانَ الْکامِلَ و الآدَمَ الأوَّلَ عَلیٰ‏‎ ‎‏صورَتِهِ الْجامِعَةِ؛ وَ جَعَلَهُ مِرْآةَ أسْمائِهِ و صِفاتِهِ.‏

‏‏قالَ الشَّیخُ الکبیرُ: «فَظَهَرَ جَمیعُ ما فِی الصُّورَةِ الإلهیَّةِ مِنَ‏‎ ‎‏الأسماءِ فِی هٰذِهِ النَّشأَةِ الإنسانیَّةِ، فَحازَتْ رُتْبَةَ الإحاطَةِ وَ الْجَمْع‏‎ ‎‏بِهٰذا الْوُجودِ و بِهِ قامَتِ الْحُجّةُلله عَلَی الْمَلائِکَةِ».‏‎[22]‎‏(19)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏تجلّی بلاواسطه‏‏ ‏‏برای انسان کامل‏

‏‏و کان التّجلی ببعض الأسماء مقدماً علی بعض. فکل اسم‏‎ ‎‏محیط، وقع التَّجلی ابتداءً له و فی حجابه للإسم المحاط. فاسم‏‎ ‎‏«الله » و «الرّحمن» لا حاطتهما یکون التّجلی لسائر الأسماء‏‎ ‎‏بتوسطّهما؛ و هذا من اسرار سبق الرحمة الغضب؛ و یکون التّجلی‏‎ ‎‏باسم الله للأسماء الأخر أوّلاً، و بتوسّطها للاعیان الثّابتة من کل‏‎ ‎‏حقیقة ثانیاً ـ إلاّ العین الثّابت للانسان الکامل، فإن التّجلی وقع له‏‎ ‎‏ابتداءً بلا توسط شی ء ـ و للاعیان الخارجیّة ثالثاً.‏

‏‏سرّ خلافت انسان‏‏ ‏‏کامل بر جهانیان و سجود ملائکه بر آدم‏

‏‏و فی التّجلی العینی ایضاً کان التّجلی للانسان الکامل باسم الله ‏‎ ‎‏بلا واسطة صفة من الصّفات او اسم من الأسماء، و لسائر‏‎ ‎‏الموجودات بتوسّط الأسماء؛ و هذا من اسرار امر الله بسجود‏‎ ‎‏الملائکة لآدم ـ علیه السّلام ـ و ان جهل بحقیقة هذا الشّیطانُ‏
‏‎

‎

‏‏اللّعین، لقصوره؛ و لولا تجلی الله باسمه المحیط لآدم ـ علیه السّلام‏‎ ‎‏ـ لما یتمکّن من تعلّم الأسماء کلّها؛ و لو کان الشّیطان مربوب اسم‏‎ ‎‏الله لما وقع الخطاب علی سجدته؛ و لما قصر عن روحانیّة آدم‏‎ ‎‏ـ علیه السلام ـ و کون آدم مظهر اسم الله الأعظم اقتضی خلافته عن‏‎ ‎‏الله فی العالمین.‏‎[23]‎‏(20)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏تجلّی تامّ حقیقت‏‏ ‏‏اسم اعظم بر اهل بیت(ع)‏

‏‏«الاسم الاعظم» بحسب المقام الالوهیّة و الواحدیّة هو الاسم‏‎ ‎‏الجامع لجمیع الاسماء الالهیّة جامعیّة مبدء الاشیاء و اصلها، و‏‎ ‎‏النّواة للاشجار من الفرع والغصان والاوراق، او اشتمال الجملة‏‎ ‎‏لاجزائها کالعسکر الافواج و الافراد؛ و هذا الاسم بالاعتبار الاول بل‏‎ ‎‏بالاعتبار الثّانی ایضاً حاکم علی جمیع الاسماء و جمیعها مظهره و‏‎ ‎‏مقدّم بالذات علی مراتب الالهیّة و لا یتجلّی هذا الاسم بحسب‏‎ ‎‏الحقیقة تامّاً الاّ لنفسه و لمن ارتضی من عباده و هو مظهره التّام، ای‏‎ ‎‏صورة الحقیقة الانسانیّة الّتی هی صورة جمیع العوالم، و هی‏
‏‎

‎

‏‏مربوب هذا الاسم، و لیس فی النّوع الانسانی احدیتجلّی له هذا‏‎ ‎‏الاسم علی ماهو علیه الاّ الحقیقة المحمّدیّة ـ صلّی الله علیه و آله ـ‏‎ ‎‏و اولیائه الذّین یتّحدون معه فی الرّوحانیّة، و ذلک هو الغیب الذی‏‎ ‎‏استثنی منه من ارتضی من عباده‏‎[24]‎‏؛ و فی روایة الکافی: «والله ‏‎ ‎‏لمحمّد ـ صلّی الله علیه و آله ممن ارتضی من عباده».‏‎[25]‎‎[26]‎‏(21)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏انسان کامل،کاملترین مظهر خداوند ‏

‏‏اعلم انّ الاسماء و الصّفات الإلهیّة کلّها کاملة بل نفس الکمال،‏‎ ‎‏لعدم النَّقص هناک حتّی یجبر؛ و کلُّ کمالٍ ظهورُ کمالِ الأسماء‏‎ ‎‏الإلهیّة و تجلیّاتها؛ و اکمل الاسماء هو الاسم الجامع لکلِّ‏‎ ‎‏الکمالات؛ و مظهره الانسان الکامل المستجمع لجمیع الصّفات و‏‎ ‎‏الأسماء الإلهیّة و المظهر لجمیع تجلیّاته. ففی الأسماء الإلهیّة اسم‏‎ ‎‏الله اکمل و فی المظاهر الإنسان الکامل اکمل.‏‎[27]‎‏(22)‏‏***‏

‏
‏‎

‎

‏‏انسان کامل مظهر و مجلای جمیع شئون الهی‏

‏‏اعلم ایّها السّالک الطّالب ان لله تعالی بمقتضی اسم «کل یوم هو‏‎ ‎‏فی شأن»‏‎[28]‎‏ فی کل آن شاناً؛ ولا یمکن التّجلی بجمیع شؤوناته الا‏‎ ‎‏للانسان الکامل. فإنّ کلّ موجود من الموجودات من عوالم العقول‏‎ ‎‏المجرّدة و الملائکة المهیمنة و الصّافّات صفّاً، الی النّفوس الکلّیّة‏‎ ‎‏الالهیّة و الملائکة المدبّرة والمدبّرات امراً و سکّان الملکوت‏‎ ‎‏العلیا، و سائر مراتبها من الملائکة الارضیة مظهر اسم خاصّ،‏‎ ‎‏یتجلّی له ربّه بذلک الاسم؛ ولکلّ منها مقام معلوم،‏‎[29]‎‏ «مِنْهُمْ رُکَّعٌ‏‎ ‎‏لایَسْجُدوُنَ وَ مِنْهُمْ سُجَّدٌلا یَرْکَعوُنَ.» لا یمکن لهم تجاوز مقامهم و‏‎ ‎‏تخطی محلّهم؛ و لهذا قال جبرئیل ـ علیه السلام ـ حین سأله النّبی‏‎ ‎‏ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم عن علة عدم المصاحبة: «لَوْ دَنَوْتُ‏‎ ‎‏أنْمِلَةً لاَحْتَرَقْتُ».‏‎[30]‎

‏‏و امّا اهل یثرب الانسانیّة و مدینة النّبوة فلا مقام لهم؛ فلهذا‏‎ ‎‏صاروا حاملی الولایة المطلقة العلویّة الّتی هی کلّ الشؤون الالهیّة؛‏‎ ‎‏و صاروا مستحقّین للخلافة التّامة الکبری؛ و صاروا اصحاب مقام‏‎ ‎‏الظّلومیّة‏‎[31]‎‏ التی هی کما قیل تجاوز جمیع المقامات و کسر اصنام‏‎ ‎‏الانانیّات و الإنیّات، و الجهولیّة»‏‎[32]‎‏ الّتی هی الفناء عن الفناء و مرتبةُ‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏الجهل المطلق و العدم المحض.‏‎[33]‎‏(23)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏انسان کامل، دارای مقام برزخیت کبرا‏

‏‏انسان کامل، چون مظهر جمیع اسما و صفات و مربوب حق‏‎ ‎‏تعالی به اسم جامع است، هیچ یک از اسما را در آن غلبۀ تصرّف‏‎ ‎‏نیست و خود نیز چون ربّ خود کون جامع است و مظهریّت آن از‏‎ ‎‏اسمی زاید بر اسمی نیست؛ و دارای مقام وسطیّت و برزخیّت کبرا‏‎ ‎‏است و سیرش بر طریقه مستقیمه وسطیّۀ اسم جامع است؛ و سایر‏‎ ‎‏اکوان هر یک اسمی از اسمای محیطه یا غیر محیطه در آنها‏‎ ‎‏متصرّف است و مظهر همان اسم هستند.(24)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ظل الله ، حقیقت‏‏ ‏‏انسان کامل‏

‏‏الظلّ المنبسط ظلّ «الله » لا ظلّ «الرّحمن» فانّ حقیقته حقیقة‏‎ ‎‏الانسان الکامل، و ربّ الانسان الکامل و الکون الجامع هو «الاسم‏‎ ‎‏الاعظم الالهی».‏‎[34]‎‏(25)‏‏***‏

‏
‏‎

‎

‏‏اسم اعظم، مبدأ‏‏ ‏‏خلقت انسان کامل‏

‏‏خدای تعالی خلقت انسان و تعلیم او را به ربّ محمّد ـ صلّی‏‎ ‎‏الله علیه و آله ـ نسبت داده، و ربّ محمّد ـ صلّی الله علیه و آله ـ‏‎ ‎‏چنانچه در علم اسما مقرّر است، اسم جامع اعظم است، این اسم‏‎ ‎‏اعظم مبدأ خلقت انسان کامل است، و دیگر موجودات لیاقت‏‎ ‎‏مبدئیت این اسم را ندارند.(26)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اهل بیت (ع) مقام‏‏ ‏‏ظهور اسم اعلا‏

‏‏در روایت است: «نحن الاسماء الحسنی»‏‎[35]‎‏ اسم اعلا در مقام‏‎ ‎‏ظهور پیغمبر اکرم است، ائمه اطهار است، آنهایی که در مرتبه سیر‏‎ ‎‏و در مرتبۀ حرکت از نقص به کمال رسیده اند به آنجایی که وارسته‏‎ ‎‏شده اند از همه طبیعتها، از همه چیز.(27)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏انسان کامل، اتمّ کلمات الهی‏

‏‏یجب علیک ان تعلم انّ «تمامیة» کلّ شی ء بحسبه. فتمامیّة‏‎ ‎‏العلم بان یکون کشفه للحقائق تاماً لا یخلطه الجهل و السّترة و‏‎ ‎‏الحجاب؛ و تمامیّة النّور بأن لا یخلطه الظّلمة و الکدورة و بعبارة‏‎ ‎‏اخری خلوصه ممّا یقابله و محوضته فی حیثیات نفسه و کمالاته. ‏

‏‏و بذاک القیاس یمکن لک ان تعرف تمامیّة الکلام والکلمة و‏‎ ‎‏أتمیّتهما، و انّ التّمامیة فیهما باعتبار وضوح الدّلالة و عدم الاجمال‏‎ ‎‏والتّشابه، و بالاخره خلوصهما عما عدی جنس الکلام و الکلمة‏‎ ‎‏فهذا الکتاب الالهی بعض کلماته تامّ و بعضها اتمّ و بعضها ناقص و‏‎ ‎‏بعضها انقص؛ ‏‏[‏‏والنّقص‏‏]‏‏ والتّمام فیه باعتبار المرآتیّة لعالم الغیب‏‎ ‎
‏‎

‎‏الالهی و السرّ المکنون و الکنز المخفی. فکلّ ما کان تجلّی الحق فی‏‎ ‎‏مرآة ذاته أتمّ کان علی عالم الغیب أدلّ. فعوالم العقول المجرّدة‏‎ ‎‏والنّفوس الإسفهبدیّة لتنزّهها عن ظلمة المادّة و تقدّسها عن کدورة‏‎ ‎‏الهیولی، و خلوصها عن غبار تعیّن الماهیّة کلمات تامّات الهیات؛‏‎ ‎‏ولکن لکون کل واحد منها مرآة صفة واحدة او اسم فارد الهی‏‎ ‎‏ناقص؛ کما قال: «فَمِنْهُمْ رُکَّعٌ لا یَسْجُدوُنَ وَ مِنْهُمْ سُجَّدٌ لا یَرْکَعُونَ.»‏‎ ‎‏و «الانسان الکامل» لکونه کوناً جامعاً و مرآةُ تامّاً لجمیع الأسماء‏‎ ‎‏والصّفات الالهیّة اتمُّ الکلمات الالهیّة بل هو الکتاب الالهی الّذی‏‎ ‎‏فیه کلّ الکتب الالهیّة کما قال مولانا امیرالمؤمنین و سیّدالموحّدین‏‎ ‎‏ـ صلوات الله و سلامه علیه:‏

‏‏ ‏

‏‏اتزعم انّک جرم صغیر‏   ‏و فیک انطوی العالم الاکبر‏

‏‏و انت الکتاب المبین الذی‏  ‏بأحرفه یظهرالمضمرا‏‎[36]‎‎[37]‎‏(28)‏

‏
‏‎

‎

 

‏‏مظهر حضرت‏‏ ‏‏احدیّت و واحدیّت ‏

‏‏الانسان الکامل له احدیة الجمع للاسماء و الاعیان و بهذا المقام‏‎ ‎‏له مظهریة الحضرة الاحدیّة الجامعة و له مقام الکثرة التّفصیلیّه و به‏‎ ‎‏یکون مظهراً للحضرة الواحدیّة.‏‎[38]‎‏(29)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏انسان کامل، مظهر احدیّت جمع تعیّنات‏

‏‏«التّعَیّن» قد یکون وجودیّاً کَالتّعیّن بِالاسماءِ الْجَمالیّة و قد یکون‏‎ ‎‏عدمیّاً کالتّعیّن بالأسماء الجلالیّة و قد یکون مرکّباً بل کلّ التّعیّنات‏‎ ‎‏لها شائِبة التّرکیب فانّ تَحتَ کلّ جمال جَلالَ وَ بالعکسِ؛ وِ ایضاً قد‏‎ ‎‏یکون التّعَیّن فردیّا کالتّعَیّن بالأسماء البَسیطَة وَ قَد یکون جَمعیّاً، وَ‏‎ ‎‏الجمعی قد یَکون مُحیطاً و قَد لاٰیَکونُ؛ وَ مٰایکونُ لَهُ احَدیّة جَمْع‏‎ ‎‏التّعیّنات هُوَ الأسمُ الاْعظَم وَ الاْنسان الکامل.‏‎[39]‎‏(30)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏انسان کامل مودع حقایق ‏

‏‏قوله: «علّمه البیان»‏‎[40]‎‏ فإنّ المُراد «بالتعلیم»... هو الاستیداع فی‏‎ ‎‏الخمیرة و الاستجنان فی الطینة کما أنّ المُراد بالبیان.... هو‏‎ ‎‏مُسمیّات الاسماء التی علّمها الله تعالی أبینا آدم ـ علیه السّلام ‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏فالانسان الکامل المُودع فیه حقائق الأسماء و مقتضیاتها من اللّطف‏‎ ‎‏و القهر، والرّحمة و الغضب و الهدایة و الإضلال، و الظّهور و‏‎ ‎‏البطون، متحقّق فیه هذه الحقائق بطریق اللّف و البساطة.‏‎[41]‎‏(31)‏

‏‏***‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏معبود انسان کامل‏

‏‏انّ الحقّ بمقٰامِه الغیْبی غیر مَعبود فَانّه غیر مشهود و لا معروف،‏‎ ‎‏المعبود لابدّ و أن یکونَ مشهوداً اوْ معروفاً و العْبٰادة دٰائِماً تقع فی‏‎ ‎‏حجٰاب الأسماءِ و الصّفٰات حتّی عبادة الأنسٰان الکٰامِل، الاّ انّه عٰابد‏‎ ‎‏اسْم الله الأعظم و غیره یعْبدوُن سٰائر الاسْمٰاء حسب دَرَجاتهم وَ‏‎ ‎‏مقٰامٰاتهم مَن المشٰاهدات و المعارف.‏‎[42]‎‏(32)‏

‏‏***‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• )) ظهور اعیان خارجی بر حسب اقتضای اسمای الهی و بر اساس نظام [وجود ]در علم ربوبی و حضرت اعیان ثابته می باشد. پس، هر حقیقتی از حقایق اسمای الهیه، رقیقه ای دارد که مظهر آن [حقیقت] در عالم عین است ودر سنّت الهی حکم ظاهر و مظهر یکسان است. پس، آنچه مظهر اسم «رحمان» است، رحمت در آن غلبه دارد و بر سایرِ مظاهر لطفیّه و جمالیّه محیط بوده، و حاکم بر آنها می باشد. به همین ترتیب آنچه مظهر «مالک» یا «واحد» است، نسبت به مظاهر قهریّه همین وضعیت را دارد.پس ضرورتاً، به حکم قضای سابق الهی و عنایت رحمانی، وجود خلیفه ای که جامع جمیع صفات ربوبی و حقایق اسمای الهی باشد، واجب است تا [این خلیفه] مظهر اسم اعظم «الله » شود.به طور کلی، از آنجا که هرچه در عالم وجود هست، علامت و نشانی از آنچه در عالم غیب است می باشد، بالضرورة باید برای «حقیقت عین ثابت انسانی»؛ یعنی عین ثابت محمدی ـ صلی الله علیه و آله و حضرت اسم اعظم نیز مظهری در عالم عین وجود داشته باشد تا احکام ربوبیّت را ظاهر سازد و بر اعیان خارجی حکومت کند، همان حکومتی که اسم اعظم بر سایر اسما، و عین ثابت انسان کامل بر سایر اعیان دارد. [پس] هرموجودی که دارای این صفت، یعنی صفت الهیّت ذاتی باشد، در این عالم «خلیفه» خواهد بود، همان طور که اصل نیز همین گونه بوده است.
• )) اسم «الله » اسمی است برای احدیت جمع اسمایی به اعتبار وجهۀ ظهور در عالم اسما و صفات و عین ثابت انسان کامل، صورت آن [اسم مبارک]است.
• )) عین ثابت انسان کامل در ظهور به مرتبه جامعیّت و اظهار صورتهای اسمایی ، در نشئۀ علمی، خلیفۀ اعظم خداست؛ زیرا اسم اعظم ـ از آن رو که جامع جلال وجمال وظهور وبطون است - امکان ندارد که به مقام جمعی خود، برهیچ یک از اعیان تجلّی نماید، چرا که آینه، محدود و کدر است در حالی که آنچه مقابل آینه است دارای وسعت وصفا وعدم کدورت است.پس، به ناچار آینه ای می باید مناسب با صورت مقابل آینه، تا امکان انعکاس نورش در آن آینه وجود داشته باشد تا[بدین وسیله]عالم قضای الهی ظهور یابد.
• )) محمد بن علی بن محمد عربی(560-634یا7یا8) بزرگترین عارف قرن هفتم. وی به «ابن عربی»، «محیی الدین» و «شیخ اکبر» شهرت دارد. حدود دویست اثر به او منسوب است که مهمترین آنها فتوحات مکیه، فصوص الحکم، التجلیات الالهیة، انشاءالدوائر و تفسیر قرآن می باشد.
• )) «اما] دربارۀ] تفسیر دو کمال، آنچه شیخ در تفسیر] سوره حمد خود [گفته این است که: کمال جلا، عبارت است ازظهور حق به انسان کامل، و کمال استجلا، عبارت است از اینکه حق تعالی میان شهود نفس خود به نفس خود، در نفس خود و در چیزهایی که متمایز از او هستند و به سبب این امتیاز، «غیر» نامیده می شوند، جمع نماید...» اینکه گفته: «و کمال استجلا»؛ کمال استجلای مطلق جمع کردن حق تعالی، جل اسمه، میان شهود نفس خود به نفس خود در نفس خود و در آنچه غیر اوست، نمی باشد و نه مطلق مشاهده نمودن غیر نفس خود را به نفس خود، مربوط به این ]معنا] است؛ بلکه حق آن است که بگوییم کمال استجلا عبارت است از اینکه حق نفس خویش را به اسم جامعش، در آینه اتم، یعنی انسان کامل مشاهده فرماید.پس "ظهور" حق در آینۀ اتم کمال جلاست؛ و "مشاهده" نفسش در آن آینه، کمال استجلاست. اینکه گفته شد به اعتبار در نظر گرفتن مراتب بود؛ اما با نظر به اضمحلال مراتب، کمال جلا عبارت است از ظهور حق ـ جلّ و علا در همۀ آینه ها و کمال استجلا عبارت است از مشاهده نمودن نفسش در [همۀ] آن آینه ها.
• )) «پس، این [موجودی] که ذکر کردیم انسان و خلیفه نامیده شد؛ اما انسان نامیدنش به «دلیل عام و فراگیر بودن نشئۀ او و فراگیری اش نسبت به جمیع حقایق است؛ و او نسبت به حق به منزله مردمک چشم است نسبت به چشم.»... حاصل سخن شیخ این است که چون نشئۀ انسان در برگیرنده جمیع شئون اسمایی و اعیانی و فراگیرنده حقایق الهی و وجودی است، [لذا] به منزله آینه ای است برای شهود تمامی حقایق، و منزلت و جایگاه او نسبت به حق تعالی، برای دیدن اشیاء [از دریچه او به توسط خداوند متعال] همانند منزلت مردمک چشم است نسبت به چشم و به همین دلیل «انسان» نامیده شده است. پس انسان کامل، همان طور که آینه ای است برای اینکه حق تعالی ذات خود را در او مشاهده فرماید ـ چنانکه شیخ قبلاً بیان کرد ـ آینه شهود تمامی اشیاء برای حق نیز هست.
• )) انعام / 59.
• )) مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة؛ ص 16-22، 29-31.
• )) «و همه اسمها را به آدم بیاموخت»؛ (بقره / 31).
• )) «ما این امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم»؛ (احزاب / 72).
• )) «جز وجه خداوند، همه چیز نابودشدنی است»؛ (قصص / 88).
• )) «وجه خدا ماییم» اصول کافی؛ ج 1، ص 145؛ «کتاب التوحید»، باب النوادر، ح 7.
• )) «کجاست آن وجه خدا که دوستانش به آن روی کنند؟ کجاست آن رشته پیوسته میان اهل زمین و آسمان؟» زادالمعاد؛ ص 399، باب 11؛ مفاتیح الجنان؛ ص 537.
• )) «برترین مثالند» من لایحضره الفقیه؛ ج2، ص 370؛ «باب زیارة جامعة»؛ عیون اخبارالرضا؛ باب 68، ح 1.
• )) اصول کافی؛ ج 1، ص 134؛ «کتاب التوحید»، «باب الروح»، ح 4.
• )) اصول کافی؛ ج 2، ص 352؛ «کتاب الایمان و الکفر»، «باب من اذی المسلمین»، ح 7.
• )) نور / 36.
• )) «ایشان (امامان) به خدا سوگند همان نور خدایند که فرو فرستاده است؛ و ایشان به خدا سوگند نور خدا در آسمانها و زمینند» اصول کافی؛ ج 1، ص 194؛ «کتاب الحجة»، «باب أنَّ الأئمة نور الله »، ح 1.
• )) «از چه می پرسند، از آن خبر بزرگ»؛ (نبأ / 1-2).
• )) «این آیه در حق امیر مؤمنان، علی نازل گردیده است. امیر مؤمنان، علی ـ درود خدا بر او باد ـ می فرمودند: «خدا را نشانه ای بزرگتر از من نیست؛ و خدا را خبری عظیمتر از من نیست.» اصول کافی؛ ج 1، ص 207؛ «کتاب الحجة»، «باب أن الایات التی ذکرها الله فی کتابه ...»، ح 3.
• )) اشاره است به آیه «و له المثل الأعلی فی السموات والارض. او راست مثال برتر در آسمانها و زمین»؛ روم / 27.
• )) «خداوند متعال انسان کامل و آدم نخستین را بر صورت جامع خویش آفرید، و او را آینه اسما و صفات خویش قرار داد. شیخ کبیر گفته است: "همه آنچه از اسما حق در مکمن صور الهی بود به نشئه انسانی ظاهر گشت، و انسان به این وجود به رتبه احاطت و جمع رسید و حجت حق بر فرشتگان ثابت گشت."»
• )) تجلی به بعضی از اسما بر [تجلّی به] برخی دیگر تقدم دارد و هر اسمی که محیط باشد تجلی ابتدائاً بر آن واقع می شود [و سپس] در حجاب آن اسم محیط بر اسم محاط، و چون «الله » و «رحمان» احاطه دارند، تجلّی بر سایر اسما توسط آن دو صورت می گیرد و این یکی از اسرار سبقت داشتن رحمت بر غضب است؛ و تجلی به اسم الله ابتدا بر دیگر اسما و بعداً توسط آن اسما، بر اعیان ثابته هر یک از حقایق صورتی می گیرد ـ بجز عین ثابت انسان کامل که تجلّی بر او ابتدائاً و بدون واسطه شدن چیز دیگری صورت می گیرد ـ و [سپس تجلّی] در مرتبه سوّم بر اعیان خارجی واقع می شود.در تجلّی عینی نیز تجلی به اسم «الله » بر انسان کامل بدون واسطه شدن صفت یا اسمی، و بر سایر موجودات توسط اسما بوده است و این یکی از اسرار فرمان خداوند به ملائک برای سجده بر آدم ـ علیه السّلام ـ است، هر چند که شیطان لعین به سبب قصور [و نقص استعدادی] خود، حقیقت آن را درنیافت؛ و اگر «الله » با اسم محیط خود بر آدم ـ علیه السّلام ـ تجلّی نکرده بود او نمی توانست همه اسما را بیاموزد و اگر شیطان [پرورده و ]مربوب اسم «الله » بود خطاب سجده بر آدم به او نمی شد و روحانیّتش از روحانیّت آدم ـ علیه السلام ـ کمتر نمی بود؛ و مظهریّت آدم (ع) نسبت به اسم اعظم الله ، اقتضای خلافت الهی او بر دو جهان را نمود.
• )) اشاره به آیۀ: «عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احداً الاّ من ارتضی من رسول؛ او دانای غیب است و غیب خود را بر هیچ کس آشکار نمی سازد، مگر بر آن پیامبری که از او خشنود باشد»؛ (جن / 26 و 27).
• )) اصول کافی؛ ج 1، ص 256؛ «کتاب الحجة»، «باب نادر فیه ذکر الغیب»، ح 2.
• )) و اما اسم اعظم از حیث مقام الوهیّت و واحدیّت، اسم جامع همۀ اسمای الهی است، همان گونه که مبدأ و اصل [اشیاء ]جامع [آنها] است و [یا] هستۀ درخت، جامع شاخ و برگ است. یا به گونه شمول کل بر اجزاء، مثل لشکر که شامل دسته ها و افراد است؛ و این اسم به اعتبار اول [یعنی جامعیّت] و حتی به اعتبار دوم نیز [یعنی شمول] حاکم بر تمام اسماست، و آنها همگی مظهر اویند و او بالذّات بر [سایر] مراتب الهی مقدم است؛ و حقیقت این اسم به طور کامل جز برای خود خداوند و بنده ای که مورد رضایش باشد تجلّی نمی کند، و چنین بنده ای مظهر تامّ آن اسم است؛ یعنی «صورت حقیقت انسانی» که صورت همه عوامل و مربوب این اسم است؛ و در میان ابنای بشر، جز حقیقت محمّدیّه ـ صلی الله علیه و آله ـ و اولیای آن حضرت که در روحانیّت با ایشان متّحدند کسی یافت نمی شود که این اسم به تمام حقیقتش و [بدان گونه که هست] بر او تجلّی کند، و این همان غیبی است که بندگان مورد رضایت خداوند از [عدم آگاهی بر] آن مستثنا شده اند، و در روایت کافی چنین آمده است: «به خدا سوگند که محمّد ـ صلی الله علیه و آله ـ از آنان است که خداوند از [بین] بندگانش می پسندد.
• )) بدان که هر یک از اسما و صفات کامل، بلکه نفس کمال است؛ زیرا اساساً در عالم اسما نقصی نیست تا برطرف شود، و هر کمالی ظهور کمال اسمای الهی و تجلّیّات آن است، و کاملترین اسمها، اسم جامع همه کمالات است و مظهر آن، انسان کامل است که جامع همه صفات و اسمای الهی بوده، و مظهر همه تجلّیّات جامع می باشد. بنابراین، در میان اسمای الهی، اسم اللّٰه کاملترین آنهاست و در میان مظاهر، انسان کاملْ کاملترین مظهر است.
• )) الرحمن / 29.
• )) مأخوذ از آیه 164 سورۀ مبارکه صافات: «وَ مامِنّا إلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُوم؛ هیچ یک از ما [فرشتگان] نیست، مگر [اینکه ]برای او [مقام و] مرتبه ای معین است».
• )) بحار الانوار؛ ج 18، ص 382؛ «کتاب تاریخ نبینا»، «باب اثبات المعراج و معنا و کیفیته ...»، ح 86.
• )) اشاره به آیه: «... وَ أشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الانْسانُ انَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً، ... و از آن [امانت] بیم کردند و انسان آن را برداشت، که او ستمگر و نادان بود»؛ احزاب / 72.
• )) همان جا.
• )) ای سالک [طریقت] و طالب [حقیقت]، بدان که خداوند متعال به مقتضای اسم «کلّ یوم هو فی شأن». در هر لحظه شأنی دارد و ممکن نیست که جز انسان کامل [بر کس دیگری ]با تمام شئون خویش تجلّی نماید. پس، هر یک از موجودات، از عوالم عقول مجرّده و ملائکه مهیّمه و ملائکه صافّات گرفته تا نفوس کلیّه الهی و ملائکه مدبّر، و مدبرات امر و سلطان ملکوت علیا و دیگر مراتب ملائک زمینی، مظهر اسم خاصّی هستند که ربّشان بدان اسم بر آنها تجلّی کرده، و «هر کدام از آنها مقامی معلوم دارند، برخی رکوع کنندگانی هستند که [هرگز] به سجده نمی روند و برخی سجده گزارانی هستند که [هرگز] رکوع نمی کنند.» و اینها [هیچ یک] امکان گذر از مقام، و عبور از محل و جایگاه خاص خود ندارند؛ و به همین دلیل بود که جبرئیل هنگامی که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ از علّت عدم مصاحبت [او با حضرتش] جویا شد، عرض کرد: «اگر سر انگشتی نزدیکتر شوم خواهم سوخت.»و امّا آنان که اهل یثرب انسانیّت و مدینۀ نبوّتند جایگاهی مشخص و [غیرقابل تغییر] ندارند، و از این روی حامل ولایت مطلق علوی که همه شئون الهی است، شدند و شایسته مقام خلافت تامّه کبرا گردیدند و صاحب مقام «ظلومیّتی» که چنانچه گفته اند عبارت است از پشت سر گذاشتن همه مقامات و شکستن بتهای انانیّت و انیّت، و «جهولیّتی» که فنای از فنا و مرتبه جهل مطلق و عدم محض است، شدند.
• )) «ظلّ منبسط» ظلّ «الله » است و نه «رحمان»؛ زیرا حقیقت «ظلّ منبسط» [همان ]حقیقت «انسان کامل»است و ربّ «انسان کامل» و «وجود جامع» اسم اعظم الهی [یعنی «الله »] است.
• )) عن ابی عبدالله ، علیه السّلام: «نحن والله الاسماء الحسنی؛ سوگند به خدا ماییم اسمای حسنا.» اصول کافی؛ ج 1، ص 143؛ کتاب التوحید؛ باب النّوادر، حدیث 4.
• )) دیوان منسوب به حضرت علی ـ علیه السّلام ـ شرح حسین بن معین الدّین میبدی، ص 269، با اندکی اختلاف.
• )) باید بدانی که «تمام بودن» در مورد هر چیز، [امری است] متناسب با خود آن چیز، مثلاً تمام بودن «علم» به آن است که حقایق را به طور تامّ کشف نماید (آنچنان که) جهالت یا حجاب [داشتن] با آن در نیامیخته باشد، و تمام بودن «نور» به آن است که تاریکی و کدورت به آن آمیخته نشده باشد. به عبارت دیگر [تمامیّت به معنای ]خالص و مبرّا بودن [یک شی ء] است از چیزهایی که مقابل [و مخالف ]اوست و صرافت و خلوصش است در شئون و جهاتی که مربوط به خود او و کمالاتش می باشد.با همین ملاک می توان تمام بودن «کلام و کلمه» و «اتم بودن» آنها را دریابی و [بدانی] که «تمام بودن» در مورد آن دو، به اعتبار وضوح در دلالت، و عدم اجمال و مشابهت [باکلام یاکلمه دیگر] و بالاخره خالص بودن کلام و کلمه از همه آنچه که از جنس آن دو نیست، می باشد. پس، کلمات این کتاب الهی، برخی تامّ و برخی اتمّند، و بعضی ناقص و بعضی دیگر انقصند، و تمام [و نقص] در این کتاب به حسب [میزان و شدت] آیینگی و [نیک منعکس کردن و نمودن]اش نسبت به عالم غیب الهی و سرّ مکنون و گنج نهانی می باشد.پس، هر چیز که تجلی حق در آینه ذاتش کاملتر باشد به عالم غیب راهنمونتر است. بنابراین، عوالم عقول مجرده و نفوس اسفهبدیّه چون از ظلمت مادّه منزّه و از کدورت هیولا پاک و از غبار تعیّنِ ماهیّت برکنارند. کلمات تامّه الهی هستند و [لکن] چون هر یک از آنها آینۀ یک صفت یا اسمند، ناقصند؛ چنانچه گفته اند: برخی راکعانی هستند که [هرگز] به سجده نمی روند و برخی «سجده گزارانی که [هرگز ]رکوع نمی کنند.» و انسان کامل از آن رو که وجود جامع و آینه تمام نمای اسما و صفات الهی است، کاملترین کلمات الهی است بلکه [بایدگفت] او آن کتاب الهی است که همۀ کتب الهی دیگر در او [نگاشته و جمع شده] است. همان طور که مولای ما امیرالمؤمنین و سیّد موحّدین ـ صلوات الله و سلامه علیه ـ فرمود:آیا می پنداری که ذره کوچکی هستی  و حال آن که عالم اکبر در تو پیچیده شدهتو آن کتاب مبینی هستی که با کلمات آن  آنچه در درون است آشکار می گردد
• )) انسان کامل، صاحب احدیت جمع اسما و اعیان است و با این مقام است که مظهر احدیّت جامع است و [نیز ]صاحب مقام کثرت تفصیلی است که با آن مظهر حضرت واحدیّت است.
• )) تعیّن، گاه وجودی است، مانند تعیّن به اسمای جمالیّه و گاه عدمی است، مثل تعیّن به اسمای جلالیه، و گاهی نیز مرکب است، بلکه [در واقع] در همه تعیّنات شائبه ترکیب وجود دارد، پس تحت هر جمالی، جلالی است و برعکس. همچنین تعیّن، گاه فردی است مثل تعیّن به اسمای بسیط و گاه جمعی است و تعیّن جمعی، گاهی محیط است و گاهی غیر محیط؛ و آنچه که صاحب و واجد احدیّت جمع تعیّنات است، اسم اعظم و انسان کامل است.
• )) «به او نطق و بیان را تعلیم فرمود»؛ (الرّحمن / 4).
• )) [پیرامون] فرمودۀ خداوند: «به او بیان آموخت»، مراد از «تعلیم» به ودیعه نهادن در خمیره و نهفته بودن در طینت است، چنانکه مراد از «بیان»، مسمّاهای اسمایی است که خداوند متعال به پدر ما حضرت آدم ـ علیه السّلام ـ آموخت. پس، در انسان کامل که حقایق اسما و مقتضیاتشان از لطف و مهر و رحمت و غضب و هدایت و ضلالت و ظهور و بطون، به ودیعه نهاده شده است، تمامی این حقایق، به طریق لفّ و بساطت متحقّق و ثابت است.
• )) حق تعالی به مقام غیبی اش معبود واقع نمی شود، چرا که او [دراین مقام] از [دسترس] شهود و شناخت همگان به دور است و معبود باید مورد شهود و شناخت واقع شود [تا پس از آن معبود قرار گیرد]؛ و عبادت [حق تعالی]، همواره در حجاب اسما و صفات صورت می گیرد، حتی عبادت انسان کامل، با این تفاوت که انسان کامل عبادت کننده اسم اعظم «الله » است و غیر او بر حسب درجه و مقامی که در مشاهدات و معارف کسب کرده اند عبادت کننده دیگر اسمای [الهی] هستند.