اخلاص نیت

‏‏اخلاص نیت‏

‏‏ ‏

‏‏نیت ملاک ارزش اعمال‏

‏‏ارزش همه چیز به آن چیزی است که برای او، انسان ‏‏[‏‏عمل‏‏]‏‎ ‎‏می کند. نماز هم که انسان می خواند ارزشش به آن نیتی است که به‏‎ ‎‏آن نیت وارد نماز می شود.(541)‏

‏‏6 / 10 / 59‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏‎

‏‏اخلاص نیتْ اخراج غیر حق است از منزلگاه آن ذات مقدس.(542)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏مراتب اخلاص در عبادات‏

‏‏بباید دانست که نیت از اهمّ وظایفِ قلبیه است که صورت کمالیۀ‏‎ ‎‏عبادات به آن است؛ و نسبت آن به صورت اعمال، نسبت باطن به‏‎ ‎‏ظاهر و روح به بدن و قلب به قالب است.‏

‏‏     و از اهمّ وظایف و اشدّ شرایط آن بر عامه، تخلیص آن است. و‏‎ ‎‏کمتر نیتی اخلاص حقیقی تواند داشت؛ بلکه خلوص مطلقْ از‏‎ ‎‏اعلا مدارج اولیای کُمَّل است، زیرا که اخلاص عبارت از تصفیۀ‏‎ ‎‏عمل از مطلقِ شوبِ غیرحقّ است.‏

‏‏     و آن در عبادت عامه، تصفیه از شرک جلی و خفی است، از‏‎ ‎‏قبیل ریا و عجب و افتخار: ‏‏اَلالله الدّینُ الْخالِص.‏

‏‏     ‏‏و در عبادت خواص، تصفیۀ آن است از شوب طمع و خوف که‏‎ ‎‏در مسلک آنها شرک است.‏

‏‏     و در عبادت اصحاب قلوب، عبارت است از تصفیۀ از شوب‏‎ ‎‏انانیّت و انّیّت، که در مسلک اهل معرفت شرک اعظم و کفر اکبر‏‎ ‎‏است: «مادر بتها بت نفس شماست».‏

‏‏     و در عبادت کُمَّل، عبارت است از تصفیۀ آن از شوب رؤیت‏‎ ‎‏عبودیّت و عبادت، بلکه رؤیت کون؛ چنانچه امام علیه السلام‏‎ ‎‏فرمود: «قلب سلیم آن است که ملاقات کند حقّ را و در آن احدی‏‎ ‎‏سوای حقّ نباشد.»‏‎[1]‎

‏‏    ‏‏پس، وقتی سالک الی الله قدم بر فرق حظوظ خود بلکه خود و‏‎ ‎‏عالم نهاد و خود را یکسره خالص کرد از رؤیت غیر و غیریت و در‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏قلب او جز حقّ جایگزین نشد و بیت الله را از بتها به دست ولایت‏‎ ‎‏خالی کرد و از تصرف شیطان تهی نمود، دین او و عمل او و باطن و‏‎ ‎‏ظاهر او برای حقّ خالص شود. و حقّ تعالی چنین دینی را برای‏‎ ‎‏خود اختیار فرموده:‏‏ وَ کُلُّ قَلْبٍ فیهِ شَکٌ اَوُ شِرْکٌ فَهُوَ ساقِط‏‎[2]‎‏.(543)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏قرآن و خلوص نیّت‏

‏‏یکی از مهمّات آداب نیّت، که از مهمّات جمیع عبادات است و از‏‎ ‎‏دستورات کلّیۀ شامله است، «اخلاص» است. و حقیقت آن،‏‎ ‎‏تصفیه نمودن عمل است از شائبۀ غیر خدا، و صافی نمودن سرّ‏‎ ‎‏است از رؤیت غیر حق تعالی در جمیع اعمال صوریّه و لُبّیّه و‏‎ ‎‏ظاهریّه و باطنیّه. و کمال آن، ترک غیر است مطلقاً و پا نهادن بر‏‎ ‎‏انّیّت و انانیّت و غیر و غیریّت است یکسره. قال تعالی: ‏‏اَلا لله الدّینُ‏‎ ‎‏الْخالِص.‏‎[3]‎‏ (خدای تعالی اختیار فرموده برای خویش دین خالص را.)‏‎ ‎‏و اگر یکی از حظوظ نفسانیّه و شیطانیّه در دین باشد، خالص‏‎ ‎‏نخواهد بود؛ و آنچه خالص نیست، حق تعالی اختیار نفرموده؛ و‏‎ ‎‏آنچه شائبۀ غیریّت و نفسانیّت دارد از حدود دین حق خارج است.‏

‏‏     و قال تعالی: ‏‏وَما اُمِرُوا اِلاّ لِیَعْبُدُوا الله مُخلِصینَ لَهُ الدّین.‏‎[4]‎

‏‏    ‏‏و قال تعالی: ‏‏مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مالَهُ فِی الْاخِرَةِ مِنْ‏‎ ‎‏نَصیبٍ.‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏و قال رسول الله صلّی الله علیه و آله ـ علی ما نُقِل: ‏‏اِنَّما لِکُلّ امْرِءٍ‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏مانَوی: فَمَنْ کان هِجْرَتُهُ اِلی الله وَ رَسُولِهِ، فَهِجْرَتُهُ اِلی الله وَ رَسُولِهِ؛ وَ مَنْ کان‏‎ ‎‏هِجْرَتُهُ اِلی دُنیا یُصیبُها اَوْ اِمْرَئَةٍ یَنْکَحُها، فَهِجْرَتُهُ اِلی ما هاجَرَ اِلَیه.‏‎[6]‎

‏‏    ‏‏و قال تعالی: ‏‏وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً اِلَی الله وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ المَوْتُ‏‎ ‎‏فَقَدْ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلَی الله .‏‎[7]‎‏ و این آیۀ شریفه ممکن است متکفّل جمیع‏‎ ‎‏مراتب اخلاص باشد: یکی هجرت صوری که به بدن واقع شود. و‏‎ ‎‏این هجرت اگر خالص برای خدا و رسول نباشد، بلکه برای‏‎ ‎‏حظوظ نفسانی باشد، هجرت الی الله و رسوله نیست. و این مرتبۀ‏‎ ‎‏اخلاص صوری فقهی است.(544)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ارتباط نیت با عمل‏

‏‏عَنْ سُفْیانَ بْنِ عُیَیْنَة، عَنْ أَبِی عَبْدِ الله، علیه السَّلام، فِی قَوْلِ الله‏‎ ‎‏تَعالی:‏

‏‏     ‏‏لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً.‏‎[8]‎‏ قَالَ: لَیْسَ یَعْنِی أَکْثَرَکُمْ عَمَلاً، وَ لَکِنْ أَصْوَبَکُمْ عَمَلاً. وَ‏‎ ‎‏إِنَّمَا الْاءِصَابَةُ خَشْیَةُ الله وَ النِّیَّةُ الصَّادِقَةُ وَ الْحَسَنَةُ. ثُمَّ قَالَ: الْاءِبْقَاءُ عَلَی الْعَمَلِ حَتَّی‏‎ ‎‏یَخْلُصَ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ. وَ الْعَمَلُ الْخَالِصُ، الَّذِی لاَتُرِیدُ أَنْ یَحْمَدَکَ عَلَیْهِ أَحَدٌ إِلاَّ الله‏‎ ‎‏تَعالی؛ وَ النِّیَّةُ أَفْضَلُ مِنَ الْعَمَلِ. أَلاَ، وَ إِنَّ النِّیَّةَ هِیَ الْعَمَلُ. ثُمَّ تَلاَ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ: قُلْ‏‎ ‎‏کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ‏‎[9]‎‏ یَعْنِی عَلَی نِیَّتِهِ.‏‎[10]‎

‏‏    ‏‏ترجمه «سفیان از حضرت صادق، علیه السّلام، نقل کند در‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     فرمود: "قصد نکرده بیشترِ شما را از حیث عمل، و لیکن‏‎ ‎‏درست تر شما را از حیث عمل. و جز این نیست که این درستیْ‏‎ ‎‏ترس از خدا و نیت راست است با ترس." پس از آن گفت:‏‎ ‎‏"مراعات کردن عمل را تا خالص شود سخت تر از عمل است. و‏‎ ‎‏عمل خالص‏‏[ ‏‏آن است‏‏]‏‏ که نخواهی که ثنا کند تو را بر آن کس مگر‏‎ ‎‏خدای تعالی؛ و نیّت برتر از عمل است. آگاه باش، همانا نیتْ عملْ‏‎ ‎‏است." پس از آن تلاوت کرد قول خدای عزّوجلّ را: ‏‏قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی‏‎ ‎‏شاکِلَتِهِ‏‏. (بگو هر کسی عمل می کند بر شکل خود) یعنی بر نیت‏‎ ‎‏خود"».‏

‏‏     ... بدان که در این حدیث شریف صواب و نیکویی عمل را‏‎ ‎‏مبتنی بر دو اصل شریف قرار داده است، و میزان در کمال و‏‎ ‎‏تمامیت آن را این دو اصل قرار داده: یکی خوف و خشیت از حق‏‎ ‎‏تعالی؛ و دیگر نیت صادقه و ارادۀ خالصه. و بر ذمّۀ ماست که‏‎ ‎‏ارتباط این دو اصل را با کمال عمل و صواب و درستی آن بیان‏‎ ‎‏نماییم.‏

‏‏     پس، گوییم که خوف و ترس از حق تعالی موجب تقوای نفوس‏‎ ‎‏و پرهیزگاری آنها است؛ و آن باعث شود که قبولِ آثارِ اعمال را‏‎ ‎‏بیشتر نماید. و تفصیل این اجمال آن است که ما پیش از این در‏‎ ‎‏شرح بعضی از احادیث سالفه ذکر کردیم که هر یک از اعمال‏‎ ‎‏حسنه یا سیّئه را در نفس تأثیری است؛ پس اگر آن عمل از سنخ‏‎ ‎‏عبادات و مناسک باشد تأثیرش آن است که قوای طبیعیه را خاضع‏‎ ‎‏قوای عقلیه کند و جنبۀ ملکوت نفس را بر ملک قاهر نماید و‏‎ ‎‏طبیعت را منقاد روحانیت نماید تا برسد به آن مقام که جذباتِ‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     پس از معلوم شدن این مقدمه، باید دانست که تقوا نفوس را‏‎ ‎‏صاف و پاک کند از کدورات و آلایش؛ و البته اگر صفحۀ نفوس از‏‎ ‎‏حجب معاصی و کدورات آنها صافی باشد، اعمال حسنه در آن‏‎ ‎‏مؤثرتر و اصابۀ به غرض بهتر نماید، و سرّ بزرگ عبادات، که‏‎ ‎‏ارتیاض طبیعت و قهر ملکوت بر مُلک و نفوذ ارادۀ فاعلۀ نفس‏‎ ‎‏است، بهتر انجام گیرد. پس، خشیت از حق را، که مؤثر تامّ در‏‎ ‎‏تقوای نفوس است، یکی از عوامل بزرگ اصلاح نفوس و دخیل‏‎ ‎‏در اصابۀ اعمال و حسن و کمال آنها باید شمرد؛ زیرا که تقوا علاوه‏‎ ‎‏بر آنکه خود یکی از مصلحات نفس است، مؤثر در تأثیر اعمال‏‎ ‎‏قلبیه و قالبیۀ انسان و موجب قبولی آنها نیز هست؛ چنانچه خدای‏‎ ‎‏تعالی فرماید: ‏‏إِنَّما یَتَقَبَّلُ الله مِنَ الْمُتَّقِینَ.‏‎[12]‎‏ «خداوند از پرهیزگاران قبول‏‎ ‎‏می کند و بس.»‏

‏‏     و دوم عامل بزرگ در اصابه و کمال اعمال، که فی الحقیقه به‏‎ ‎‏منزلۀ قوۀ فاعله است، (چنانچه خشیت و تقوای حاصل از آن به‏‎ ‎‏منزلۀ شرایط تأثیر ‏‏[‏‏است‏‏]‏‏ و در حقیقت تصفیۀ قابل نمایند و رفع‏‎ ‎‏مانع کنند) نیت صادقه و ارادۀ خالصه است که کمال و نقص و‏‎ ‎‏صحت و فساد عبادات کاملاً تابع آن است؛ و هر قدر عبادات از‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏تشریک و شوب نیات خالصتر باشند کاملترند. و هیچ چیز در‏‎ ‎‏عبادات به اهمیت نیت و تخلیص آن نیست، زیرا که نسبت نیات به‏‎ ‎‏عبادات، نسبت ارواح به ابدان و نفوس به اجساد است؛ چنانچه‏‎ ‎‏پیکرۀ آنها از مقام ملک نفس و بدن آن صادر شود و نیت و روح‏‎ ‎‏آنها از جنبۀ باطن نفس و مقام قلب صادر شود ـ و هیچ عبادتی‏‎ ‎‏بی نیت خالصه مقبول درگاه حق تعالی نیست؛ الا آنکه اگر خالص‏‎ ‎‏از ریا و شرک ظاهری ملکی نباشدـ و آن ریایی است که فقها،‏‎ ‎‏رضوان الله علیهم، ذکر فرمودندـ موجب بطلان و عدم اجزای‏‎ ‎‏ظاهر است؛ و اگر خالص از تشریک باطنی نباشد، گرچه به حسب‏‎ ‎‏ظاهر شرع و حکم فقهی صحیح و مجزی است، ولی به حسب‏‎ ‎‏باطن شرع و حقیقت و اسرار عبادات، صحیح نیست و مقبول‏‎ ‎‏پیشگاه مقدس نمی باشد. پس، ملازمه نیست بین صحت عبادت و‏‎ ‎‏قبول آن. چنانچه در اخبار نیز ذکر این مطلب بسیار است.‏‎[13]‎

‏‏ارتباط نیت و قبولی اعمال‏

‏‏     ‏‏و تعریف جامع شرک در عبادت، که تمام مراتب آن را شامل‏‎ ‎‏گردد، ادخال رضای غیر حق است در آن، چه رضای خود باشد یا‏‎ ‎‏غیر خود؛ الا آنکه اگر رضای غیر خود از سایر مردم باشد، شرک‏‎ ‎‏ظاهر و ریای فقهی است؛ و اگر رضای خود باشد، آن شرک خفی‏‎ ‎‏باطنی است؛ و در نظر اهل معارف باطل و ناچیز است و مقبول‏‎ ‎‏درگاه حق نیست. مثلاً کسی که نماز شب بخواند برای وسعت‏‎ ‎‏روزی، یا صدقه دهد برای رفع بلیّات، یا زکات دهد برای تنمیۀ‏‎ ‎‏مال، یعنی اینها را برای حق تعالی بکند و از عنایت او این امور را‏‎ ‎‏بخواهد، این عبادات گرچه صحیح و مجزی و با اتیان به اجزا و‏‎ ‎‏شرایط شرعیه این آثار نیز بر او مترتب شود، لکن این عبادت حق‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     این گونه از عبادات را حق تعالی به واسطۀ ضعف ما و رحمت‏‎ ‎‏واسعۀ خود به یک مرتبه قبول فرموده؛ یعنی، آثاری بر آنها مترتب‏‎ ‎‏فرموده و عنایاتی در مقابل آنها قرار داده که اگر انسان به شرایط‏‎ ‎‏ظاهریه و اقبال قلب و حضور آن و شرایط قبول آنها قیام کند، تمام‏‎ ‎‏آن آثار بر آنها مترتب شود و تمام وعده ها انجاز گردد.‏

‏‏     اینها حال عبادت عبید و اجراء. و اما عبادت احرار که برای‏‎ ‎‏حب حق تعالی و یافتن آن ذات مقدس را اهل عبادت واقع‏‎ ‎‏می شود، و خوف از جهنم و شوق بهشت محرّک آنها در آن نیست،‏‎ ‎‏اوّل مقام اولیا و احرار است. و از برای آنها مقامات و معارج دیگر‏‎ ‎‏است که به بیان نیاید و از حوصله خارج است. مادامی که نفس‏‎ ‎‏توجه به عبادت و عابد و معبود دارد، خالص نیست؛ باید دل خالی‏‎ ‎‏از اغیار گردد و در آن غیر حق راهی نداشته باشد تا خالص باشد.‏‎ ‎‏چنانچه در حدیث شریف ‏‏کافی‏‏ وارد است:‏

‏‏     قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ الله عَزَّ وَ جَلَّ: ‏‏إِلاّ مَنْ أَتَی الله بِقَلْبٍ سَلِیمٍ‏‏. ‏‏قَالَ:‏‎ ‎‏الْقَلْبُ السَّلِیمُ الَّذِی یَلْقَی رَبَّهُ وَ لَیْسَ فِیهِ أَحَدٌ سِوَاهُ. قَالَ: وَ کُلُّ قَلْبٍ فِیهِ شِرْکٌ أَوْ‏‎ ‎‏شَکٌّ فَهُوَ سَاقِطٌ. وَ إِنَّمَا أَرادَ بالزُّمْدِ فِی الدُّنْیَا لِتَفْرَغَ قُلُوبُهُمْ لاِخِرَةِ.‏‎[14]‎

‏
‏‎

‏
‏‎

‏‏     و در این حدیث شریف که می فرماید: و ‏‏إنَّما أَرادَ بِالزُّهدِ‏‏... اشاره‏‎ ‎‏به آن است که غایت زهد در دنیا‏‏[ ‏‏آن است که‏‎ ‎‏]‏‏کم کم قلب از آن‏‎ ‎‏منصرف شود و متنفر گردد، و توجه به مقصود اصلی و مطلوب‏‎ ‎‏واقعی پیدا کند.‏

‏‏     و از صدر حدیث ظاهر شود که مقصود از «آخرت»‏‎ ‎‏غایت القصوای دایرۀ وجود و نهایت رجوع است؛ و آخرت به قول‏‎ ‎‏مطلق همان است. بنابر این، دنیا تمام دایرۀ ظهور، و زهد در آن‏‎ ‎‏مستلزم خلوص قلب است از غیر حق تعالی. پس، هر کس که در‏‎ ‎‏قلب او غیر حق باشد و توجه به اغیار داشته باشد، چه از امور‏‎ ‎‏ملکی مادی باشد یا امور معنوی، چه صور اخروی یا کمالات و‏‎ ‎‏مدارج، بالجمله هر چه غیر حقّ است، از اهل دنیاست و زاهد‏‎ ‎‏نیست در دنیا، و محروم از آخرت حقیقی و بهشت لقا، که اعلی‏‎ ‎‏مراتب بهشت است، می باشد، گرچه دارای مراتب دیگر از‏‎ ‎‏کمالات معنوی و بهشتهای عالی مرتبه باشد؛ چنانچه اهل دنیا در‏‎ ‎‏اموال دنیوی و مقامات آن مختلفند. و آن مقامات از اهل الله بودن‏‎ ‎‏بسی دور است.(545)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏‎

‏‏نیت شکل دهندۀ عمل‏

‏‏بباید دانست که تخلیص نیت از تمام مراتب شرک و ریا و غیر آن، و‏‎ ‎‏مراقبت و ابقای بر آن، از امور بسیار مشکل و مهم است؛ بلکه‏‎ ‎‏بعض مراتب آن جز برای خلّص اولیاء الله میسر و میسور نیست،‏‎ ‎‏زیرا که نیتْ عبارت است از اراده باعثۀ به عمل؛ و آن تابع غایات‏‎ ‎‏اخیره است؛ چنانچه این غایات تابع ملکات نفسانیه است که باطن‏‎ ‎‏ذات انسان و شاکلۀ آن را تشکیل دهد. کسی که دارای حب جاه و‏‎ ‎‏ریاست است و این حب ملکۀ نفسانیّه و شاکلۀ روح او شده است،‏‎ ‎‏غایت آمال او رسیدن به آن مطلوب است، و افعال صادره از او تابع‏‎ ‎‏آن غایت است و داعی و محرک او همان مطلوب نفسانی است و‏‎ ‎‏اعمال او برای وصول به آن مطلوب از او صادر گردد. مادامی که‏‎ ‎‏این حب در قلب اوست، عمل او خالص نتواند شد. و کسی که‏‎ ‎‏حب نفس و خودخواهی ملکه و شاکلۀ نفس اوست، غایت مقصد‏‎ ‎‏و نهایت مطلوب او رسیدن به ملایمات نفسانیه است و محرک و‏‎ ‎‏داعی او در اعمال همین غایت است؛ چه اعمال او برای وصول به‏‎ ‎‏مطلوبات دنیویه باشد، یا مطلوبات اخرویه از قبیل حور و قصور و‏‎ ‎‏جنّات و نعم آن نشئه. بلکه مادامی که انانیت و خودخواهی و‏‎ ‎‏خودبینی در کار است، اگر برای تحصیل معارف و کمالات روحیه‏‎ ‎‏نیز اقدامی کند یا قدمی زند، برای خود و نفسانیت خویش است؛ و‏‎ ‎‏آن نیز خودخواهی است نه خداخواهی. و معلوم است‏‎ ‎‏خودخواهی و خداخواهی با هم جمع نشود. بلکه اگر خدا را‏‎ ‎‏خواهد، برای خود خواهد و غایت مقصد و نهایت مطلوبْ خود و‏‎ ‎‏نفسانیت است.‏

‏‏     پس، معلوم شد که تخلیص نیت از مطلق شرک کار بسیار‏‎ ‎‏بزرگی است که از هر کس نیاید، و کمال و نقص اعمال تابع کمال و‏‎ ‎‏نقص نیّات است، زیرا که نیّتْ صورت فعلیه و جنبۀ ملکوتیۀ عمل‏‎ ‎

‏
‏‎

‏
‏‎

‏
‏‎

‏‏آن، استشهاد فرمود به قول خدای تعالی: ‏‏قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ‏‎[20]‎‏. هر‏‎ ‎‏کس بر شاکلۀ خود عمل می نماید، و اعمالْ تابع شاکلۀ نفس است.‏‎ ‎‏و شاکلۀ نفس گرچه هیئت باطنی روح و ملکات مخمرۀ در آن‏‎ ‎‏است، لکن نیّاتْ شاکلۀ ظاهریۀ نفس اند. توان گفت که ملکاتْ‏‎ ‎‏شاکلۀ اولیّۀ نفس، و نیّات شاکلۀ ثانویۀ آن هستند، و اعمال تابع‏‎ ‎‏آنهاست، چنانچه حضرت فرموده است: شاکله نیّت است.(546)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏حفظ اخلاص پس از عمل‏

‏‏بدان که آنچه در حدیث شریف است که ‏‏الْاءِبْقَاءُ عَلَی الْعَمَلِ حَتَّی یَخْلُصَ‏‎ ‎‏أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ‏‎[21]‎‏ تحریص بر آن است که انسان از اعمالی که می کند باید‏‎ ‎‏مراعات و مواظبت نماید، چه در حین اتیان آن و چه بعد از آن.‏‎ ‎‏زیرا که گاه شود که انسان در حال اتیان عمل آن را بی عیب و نقص‏‎ ‎‏تحویل دهد و خالی از ریا و عجب و غیر آن باشد، ولی بعد از عمل‏‎ ‎‏به واسطۀ ذکر آن به ریا مبتلا شود. چنانچه در حدیث شریف ‏‏کافی‏‎ ‎‏وارد است:‏

‏‏     عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ، علیه السَّلام، أَنَّهُ قَالَ: ‏‏الْاءِبْقَاءُ عَلَی الْعَمَلِ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ.‏‎ ‎‏قَالَ: وَ مَا الْاءِبْقَاءُ عَلَی الْعَمَلِ؟ قَالَ: یَصِلُ الرَّجُلُ بِصِلَةٍ وَ یُنْفِقُ نَفَقَةً لله وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ‏‎ ‎‏لَهُ، فَکُتِبَ لَهُ سِرّاً؛ ثُمَّ یَذْکُرُهَا فَتُمحی فَتُکْتَبُ لَهُ علاَنِیَةً؛ ثُمَّ یَذْکُرُهَا فَتُمْحَی، فَتُکتَبُ‏‎ ‎‏لَهُ رِیَاءً.‏‎[22]‎

‏‏    ‏‏«از حضرت باقر العلوم، علیه الصلاة والسلام، روایت شده که‏‎ ‎‏فرمود: "مراعاتِ عمل سخت تر است از عمل." راوی گفت:‏‎ ‎‏"مراعات عمل چیست؟" فرمود: "مرد صله می کند یا انفاقی‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏می نماید برای خدای واحد بی شریک (یعنی ریا در عمل‏‎ ‎‏نمی کند.)، پس نوشته شود آن عمل از برای او پنهانی و ثواب‏‎ ‎‏پنهانی به او دهند؛ پس از آن ذکر می کند آن عمل را، پس محو شود‏‎ ‎‏آن و نوشته شود برای او آشکارا. (یعنی ثواب عبادت آشکارا به او‏‎ ‎‏دهند.) پس از آن ذکر کند آن را، پس محو شود آن و نوشته شود‏‎ ‎‏برای او ریا."»‏

‏‏     انسان تا آخر عمرش هیچگاه از شر شیطان و نفس مأمون‏‎ ‎‏نیست. گمان نکند که عملی را که بجا آورد برای خدا و رضای‏‎ ‎‏مخلوق را در آن داخل نکرد، دیگر از شرّ نفس خبیث در آن‏‎ ‎‏محفوظ ماند؛ اگر مواظبت و مراقبت از آن ننماید، ممکن است‏‎ ‎‏نفس او را وادار کند به اظهار آن. و گاه شود که اظهار آن را به کنایه و‏‎ ‎‏اشاره نماید. مثلاً نماز شب خود را بخواهد به چشم مردم بکشد با‏‎ ‎‏حقه و سالوس از هوای خوب یا بد سحر و مناجات یا اذان مردم‏‎ ‎‏ذکری کند؛ و با مکاید خفیۀ نفسْ عمل خود را ضایع و از درجۀ‏‎ ‎‏اعتبار ساقط کند. انسان باید مثل طبیب و پرستار مهربان از حال‏‎ ‎‏خود مواظبت نماید، و مهار نفس سرکش را از دست ندهد که به‏‎ ‎‏مجرد غفلت مهار را بگسلاند و انسان را به خاک مذلت و هلاکت‏‎ ‎‏کشاند؛ و در هر حال به خدای تعالی پناه برد از شرّ شیطان و نفس‏‎ ‎‏اماره. ‏‏إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبِّی‏‎[23]‎‏.(547)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏معنای عباد مخلَص‏

‏‏یکی از مهمّات آداب استعاذه، «خلوص» است؛ چنانچه خدای‏‎ ‎‏تعالی از شیطان نقل فرماید که گفت: ‏‏فَبِعِزَّتِک لاَُغْوِیَنَّهُمْ اجمعین اِلاّ‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     بالجمله، آن خلوص که موجب خروج از تحت سلطنت‏‎ ‎‏شیطانیّه است، خالص شدن هویّت روح و باطن قلب است برای‏‎ ‎‏خدای تعالی. و اشاره به این مرتبه از خلوص است کلام حضرت‏‎ ‎‏امیر المؤمنین در مناجات شعبانیّه: ‏‏الهی، هَبْ لی کَمالَ الاِنْقِطاع اِلَیْکَ‏‏. و‏‎ ‎‏چون قلب به این مرتبه از اخلاص رسد و از ما سوی بکلی منقطع‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏شود و در مملکت وجود او به جز حق راه نداشته باشد، شیطان را‏‎ ‎‏ـ که از غیر راه حق بر انسان راه یابد ـ بر او راه نباشد؛ و حق تعالی او‏‎ ‎‏را به پناه خود بپذیرد و در حصن حصین الوهیّت واقع شود.(548)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

• . اصول کافی؛ ج 2، ص 16، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الاخلاص»، ح 5.
• . همان جا.
• . «آگاه باشید که دین خالص فقط از آن خداست»؛ (زمر / 3).
• . «آنان مأمور نشده اند جز برای آنکه خدا را عبادت کنند در حالی که دین را برای او خالص کرده باشند»؛ (بیّنه / 5).
• . «کسی که کشتزار دنیا را طلبد، از دنیا به او می دهیم و او را در آخرت بهره ای نخواهد بود»؛ (شوری / 20).
• . بنابر آنچه نقل شده، رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «برای هرکس همان چیزی است که نیّت کرده است؛ پس هرکس مقصدش خدا و رسول او باشد، هجرتش به سوی خدا و رسول اوست؛ و کسی که هجرت او برای رسیدن به دنیا یا ازدواج با زنی باشد، هجرتش به سوی همان چیز است»؛ مستدرک الوسائل؛ «ابواب مقدمة العبادات»، باب 5 ، ح 5 .
• . نساء / 100.
• . ملک / 3.
• . اسراء / 84.
• . اصول کافی؛ ج 2، ص 16، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الاخلاص»، ح 4.
• . «برترین کارها سخت ترین آنهاست»؛ بحارالانوار؛ ج 67، ص 191.
• . مائده / 31.
• . وسائل الشیعه؛ ج 1، ص 52 ، 53 ، «کتاب الطهارة»، «ابواب مقدمة العبادات»، باب 12، ح 3 و 11 ؛ مستدرک الوسائل؛ ج 1، ص 112، «کتاب الطهارة»، «ابواب مقدمة العبادات»، باب 12، ح 8.
• . [سفیان] گفت از امام صادق (ع) از این کلام خداوند عزّ و جلّ: «جز کسی که با قلب سلیم نزد خدا آید» ؤال کردم. فرمود: «صاحب قلب سلیم کسی است که پروردگارش را ملاقات کند در حالی که قلب او متوجه جز خدا نباشد؛ و هر دلی که در آن شرک و ریبی باشد ساقط است؛ و [پیامبران و اولیای خدا] زهد از دنیا را اختیار کردند تا دلشان برای آخرت فارغ باشد»؛ اصول کافی؛ ج 2، ص 16، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الاخلاص»، ح 5، و در آن به جای «اراد بالزهد»، «ارادوا الزهد» آمده است.
• . شعراء / 89 ـ90.
• . قَالَ أَبُو عَبْدِالله (ع): «إِنَّ الشِّرْکَ أَخْفَی مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ؛ وَ قَالَ: مِنْهُ تَحْوِیلُ الْخَاتَمِ لِیَذْکُرَ الْحَاجَةَ، وَ شِبْهُ هَذَا»؛ امام صادق (ع) فرمود: «همانا شرک از راه رفتن مورچه پنهانتر است؛ و فرمود: از جمله شرک گرداندن انگشتری است برای آنکه حاجت خود را از یاد نبرد، و مانند آن»؛ معانی الاخبار؛ «باب نوادر المعانی»، ص 379، ح 1؛ وسائل الشیعه؛ ج 3، ص 409، «باب احکام الملابس»، باب 61.
• . دهر / 22ـ 25.
• . بحارالانوار؛ ج 16، ص 229، «تاریخ نبینا (ص)»، «باب مکارم اخلاقه و سیره»، ح 35.
• . پیامبر فرمود: «نیّت مؤمن بهتر از عمل اوست»؛ اصول کافی؛ ج 2، ص 84، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب النیة»، ح 2.
• . اسراء / 84.
• . اصول کافی؛ ج 2، ص 16، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الاخلاص»، ح 4.
• . همان؛ ص 297، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الریاء»، ح 16.
• . «نفس آدمی او را پیوسته به بدی فرمان دهد، مگر آنکه پروردگارم رحم نماید»؛ (یوسف / 53).
• . «پس به عزت تو قسم همه آنها مگر بندگان مخلص تو را گمراه خواهم کرد»؛ (ص 82 ـ83).