مراتب زهد

‏‏مراتب زهد‏

‏‏ ‏

‏‏زهد عامه‏

‏‏باید دانست که از برای زهد، همچون سایر صفات نفسانیّه و‏‎ ‎‏مقامات انسانیّه مراتب و درجاتی است بی شمار که به حسب‏‎ ‎‏جزئیّات، تحت احصاء و حصر نیاید. و ما به طور کلی اشاره‏‏[‏‏ ای‏‏]‏‎ ‎‏به بعض مراتب آن به قدر مناسب با این اوراق می کنیم:‏

‏‏     درجۀ اوّل زهدِ عامه است. و آن عبارت است از اعراض از دنیا‏‎ ‎‏برای رسیدن به نعیم آخرت. و این درجه، در حقیقت کسبی است‏‎ ‎‏که از روی ایمان به بعض منازل آخرت پیدا شده است، و صاحب‏‎ ‎‏این مقام در اسارت شهوت است، لکن به حکم عقل شهوات زایلۀ‏‎ ‎‏حقیره را ترک می کند برای رسیدن به لذّات باقیّه شریفه. پس این‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏ترک شهوت برای شهوت است.‏

‏‏     و از این درجه محسوب است اعراض از دنیا برای خوف از‏‎ ‎‏عقاب عالم آخرت، گرچه در اطلاق زهد بر این ترک و اعراض از‏‎ ‎‏روی خوف مسامحه است. هر چند در روایت منقول از ‏‏عیون‏‎ ‎‏اخبارالرضا‏‏ وارد است که از حضرت صادق ـ سلام الله علیه ـ سؤال‏‎ ‎‏شد از زاهد در دنیا، فرمود: «کسی است که ترک می کند حلال آن‏‎ ‎‏را از ترس حساب آن، و ترک می کند حرامش را از ترس عقاب‏‎ ‎‏آن».‏‎[1]‎

‏‏    ‏‏لکن بیانات آن سروران دین و مربیّان نفوس به حسب اختلاف‏‎ ‎‏ادراکات، مختلف است؛ یعنی برای هر کس به فراخور مقام و‏‎ ‎‏مرتبه اش، مرتبه ای از مراتب مقامات انسانیّت را بیان می فرمودند،‏‎ ‎‏و عارف به مقامات نفس و اسلوب کلمات اهل الله برای کشف‏‎ ‎‏مرادات آنها این نکته را باید در نظر داشته باشد تا جمع شتات‏‎ ‎‏کلمات اولیاء و انبیاء ـ علیهم السلام ـ در این ابواب بشود.‏

‏‏زهد خاصه‏

‏‏     ‏‏درجۀ دوّم زهدِ خاصه است. و آن عبارت است از اعراض از‏‎ ‎‏مشتهیات حیوانی و لذایذ شهوانی برای رسیدن به مقامات عقلانی‏‎ ‎‏و مدارج انسانی. و این درجه، از علم و ایمانِ به بعض مراتب عالیه‏‎ ‎‏از عالمِ آخرت پیدا شود که به واسطۀ آن علم و ایمان، مشتهیات‏‎ ‎‏حیوانی و لذّات جسمانی در نظر، محقَّر و کوچک شود، و این مبدأ‏‎ ‎‏اعراض و منشأ انصراف نفس از آنها شود.‏

‏‏     و لذّات عقلیّه روحانیّه و ادراکات مرسلۀ مجرده، گرچه مورد‏‎ ‎‏اعتناء فلاسفه و اعاظم از ارباب علم و دانش همیشه بوده و‏‎ ‎‏فیلسوف بزرگ عظیم الشأن ارسطوطالیس، معلم اوّل، در این باب‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏اهمیت بسیار داده، ولی این درجه نیز نزد اصحاب معرفت و ایقان‏‎ ‎‏و ارباب حقیقت و عرفان معَلَّل است. و چون این اعراض برای‏‎ ‎‏لذّت است ـ گرچه لذّت روحانی ـ، قدم نفسانی در کار است و آن‏‎ ‎‏زهد حقیقی نیست، بلکه ترک شهوت و لذّت است برای شهوت و‏‎ ‎‏لذّت.‏

‏‏زهد اخصّ خواص‏

‏‏     ‏‏درجۀ سوّم زهدِ اخصِّ خواص است. و آن عبارت است از‏‎ ‎‏اعراض لذّات روحانی و ترک مشتهیات عقلانی برای رسیدن به‏‎ ‎‏مشاهده جمال جمیل الهی و وصول به حقایق معارف ربّانی. و این‏‎ ‎‏اوّل مقامات اولیاء و محبیّن است و از مراتب عالیه زهد است، پس‏‎ ‎‏زهد حقیقی صاحب این مقام را به حسب اوّل مرتبه، حاصل شود.‏‎ ‎‏و زهدِ حقیقی عبارت است از ترک غیر خدا برای خدا.‏

‏‏     و پس از این مقام، اوّل مراتب فنا برای سالک دست دهد که آن‏‎ ‎‏عبارت است از فنای از لذّات و عدم التفات به آن. و پس از این،‏‎ ‎‏مقامات دیگر اولیاء است که مقام را گنجایش ذکر آن نیست، و ما‏‎ ‎‏در این مقام اکتفا می کنیم به ذکر همین سه درجه که از امّهات‏‎ ‎‏درجات است.(533)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

• . عن الصّادق ـ علیه السلام ـ «أنّه سُئِلَ عن الزّاهد فی الدُّنیا؟ قالَ: الَّذِی یَتْرُکُ حَلالَها مَخافَةَ حِسابِهِ، وَ یَتْرُکُ حَرامَها مَخافَةَ عِقابِهِ»؛ وسائل الشیعه؛ ج 11، ص 315، «باب 62 از أبواب جهاد النفس»، ح 16؛ عیون أخبارالرّضا(علیه السلام)؛ ج 1، ص 243، ح 81.