فصل دوّم: نکته هایی در کیفیت سلوک

‏‏پرواز نماید و خود را از تنگنای ضیق طبیعت به فضای وسیع‏‎ ‎‏ملکوت اعلی رساند. و این دو یکی مربّی باطنی، که قوّۀ عقل و‏‎ ‎‏تمیز است؛ و دیگر مربّی خارجی، که انبیا و راهنمایان طرق‏‎ ‎‏سعادت و شقاوت می باشند.(289)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏صراط مستقیم راه نزدیکتر وصول‏

‏‏و بنابراین، مقصود از ‏‏اَلَّذِینَ اَنْعَمْتَ عَلَیْهِم‏‏ همین کسانی هستند که حق‏‎ ‎‏تعالی با تجلّی به «فیض اقدس» در حضرت علمیّه تقدیر استعداد‏‎ ‎‏آنها را فرموده، و پس از فناء کلّی آنها را به مملکت خود ارجاع‏‎ ‎‏نموده. و مَغْضوبِ عَلَیْهِم ـ بنابراین تفسیر ـ محجوبان قبل از‏‎ ‎‏وصولند و ضالّین فانیان در حضرتند.‏

‏‏     و اما غیر کمّل، پس اگر وارد سلوک نشده اند، این امور دربارۀ‏‎ ‎‏آنها صحّتی ندارد، و «صراط» آنها صراط ظاهر شریعت است؛ و از‏‎ ‎‏این جهت تفسیر شده است «صراط مستقیم» به «دین» و «اسلام» و‏‎ ‎‏امثال آن. و اگر از اهل سلوکند، مقصود از «هدایت» راه نمایی، واز‏‎ ‎‏«صراط مستقیم»نزدیکتر راه وصول الی الله است، که آن راه‏‎ ‎‏رسول الله و اهل بیت او است؛ چنانچه تفسیر شده است به رسول‏‎ ‎‏خدا و ائمۀ هدی و امیر المؤمنین علیهم الصلوة و السلام.(290)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏لزوم دریافت دستور سیر از اطبای نفوس‏

‏‏ما مریضان و گمراهان، باید نسخه های سیر ملکوتی و امراض قلبیه‏‎ ‎‏خود را از راهنمایان طریق هدایت و اطبّاء نفوس و پزشکان ارواح‏‎ ‎‏دریافت کنیم، و بی ‏‏[‏‏به‏‏]‏‏ کار بستن افکار ناقصه و آراء ضعیفۀ خود،‏‎ ‎
‏

‏‏به آنها عمل کنیم تا به مقصد ـ که رسیدن به سرایر توحید است ـ‏‎ ‎‏برسیم؛ بلکه همین تسلیم در بارگاه قدس الهی یکی از مصلحات‏‎ ‎‏امراض روحیّه است، و خودْ نفس ‏‏[‏‏را‏‏]‏‏ صفائی بسزا دهد، و‏‎ ‎‏نورانیّت باطن را روزافزون کند.(291)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏سلوک روحانی به تبعیت اولیای الهی‏

‏‏و طریق اسلم و نزدیکتر به نجات آن است که مصلّی خود را در‏‎ ‎‏جمیع اقوال و افعال تسلیم روحانیت رسول الله صلی الله علیه و آله‏‎ ‎‏یا مقام ولایت مآبی، یا امام عصر سلام الله علیهما نماید و به لسان‏‎ ‎‏آنها ثناجویی از حقّ کند، و در افعال نیز به افعال آنها متمسک‏‎ ‎‏شود؛ و خود که امام ملائکه و جنود الهیّه است مأموم مقام رسالت‏‎ ‎‏و ولایت شود؛ و طی این سلوک روحانی و عروج به معراج الهی را‏‎ ‎‏چنانچه به هدایت آن بزرگواران می کند، به تبعیت محض و تسلیم‏‎ ‎‏صِرف از آنها کند، که علی علیه السلام صراط مستقیم‏‎[1]‎‏ و نماز‏‎ ‎‏مؤمنین است و خضرِ طریق سلوک است: (طی این مرحله‏‎ ‎‏بی رهبری خضر مکن).‏‎[2]‎‏(292)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏طی طریق از طریق ولی الله ‏

‏‏در اسلام دو عید است که به عنوان عید اسلامی به رسمیت‏‎ ‎‏شناخته شده است: عید شریف فطر عید است برای ضیافة الله ، و‏‎ ‎
‏

‏‏عید شریف قربان عید است برای لقاءالله . و آن عید که ضیافة الله ‏‎ ‎‏است، مقدمه است برای لقاءالله ، و اینکه امر شده است به‏‎ ‎‏حضرت ابراهیم که فریاد بزن تا بیایند پیش تو‏‎[3]‎‏، برای اینکه راه‏‎ ‎‏راهی است که از طریق ولی الله باید طی بشود، از طریق اولیاءالله ‏‎ ‎‏باید طی بشود، و حضرت ابراهیم ـ سلام الله علیه ـ ولیّ وقت بود و‏‎ ‎‏ولیّ است برای همۀ نسل ها، و رسول اکرم ولیّ اعظم است و ولیّ‏‎ ‎‏است برای همۀ عالم، و از راه اینها باید رسید به آنجایی که باید‏‎ ‎‏رسید.(293)‏

‏‏27 / 6 / 62‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏حرکت به سوی ولی زمان‏

‏‏عید شریف قربان و اینکه همه را خواستند، فی الناس، فریاد بزن‏‎ ‎‏بین ناس که بیایند و بیایند به سوی تو ای ابراهیم، و به سوی رسول‏‎ ‎‏خدا در وقتی که رسول خدا هست، و به سوی ولیّ در وقتی که‏‎ ‎‏ولیّ هست، به سوی او بیایند و به سوی او آمدن، به سوی خدا‏‎ ‎‏رفتن است، نه اینکه به سوی او بیایند در مقابل به سوی خدا رفتن،‏‎ ‎‏به سوی او رفتن عین به سوی خدا رفتن است. از این جهت دعوت‏‎ ‎‏به این است که به سوی خدا بروند، لکن راه این است، طریق این‏‎ ‎‏است.(294)‏

‏‏27 / 6 / 62‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏تسلیم در برابر طبیب کامل و هادی طریق‏

‏‏انسان باید کوشش کند تا طبیب حاذق پیدا کند. چون طبیبی کامل‏‎ ‎‏یافت، در نسخه های او اگر چون و چرا کند و تسلیم او نشود و با‏‎ ‎
‏

‏‏عقل خود بخواهد خود را علاج کند، چه بسا که به هلاکت رسد.‏

‏‏در سیر ملکوتی، باید انسان کوشش کند تا هادی طریق پیدا کند. و‏‎ ‎‏چون هادی پیدا کرد، باید تسلیم او شود، و در سیر و سلوک دنبال‏‎ ‎‏او رود، و قدم را جای قدم او گذارد.‏

‏‏     و ما چون نبیّ أکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلَّم ـ را هادی طریق‏‎ ‎‏یافتیم و او را واصل به تمام معارف می دانیم، باید در سیر ملکوتی‏‎ ‎‏تبعیت او کنیم بی چون و چرا.(295)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏انبیا مظاهر رحمت رحیمیه و راهبران سلوک‏

‏‏بدان که انسان سالک را به طریق کلّی دو طریق است برای وصول‏‎ ‎‏به مقصد اعلی و مقام قرب ربوبیّت: یکی از آن دو، که مقام اوّلیّت‏‎ ‎‏و اصالت دارد، سیر الی الله است به توجّه به مقام رحمت مطلقه و‏‎ ‎‏خصوصاً رحمت رحیمیّه که رحمتی است که هر موجودی را به‏‎ ‎‏کمال لایق خود می رساند. و از شعب و مظاهر رحمت رحیمیّه‏‎ ‎‏بعث انبیاء و رسل صلوات الله علیهم است که هادیان سُبُل و‏‎ ‎‏دستگیر بازماندگانند؛ بلکه در نظر اهل معرفت و اصحاب قلوب،‏‎ ‎‏دار تحقّقْ صورت رحمت الهیّه است، و خلایق دائماً مستغرق بحار‏‎ ‎‏رحمت حقّند و از آن استفاده نمی کنند. این کتاب بزرگ الهی، که از‏‎ ‎‏عالم غیب الهی و قرب ربوبی نازل شده و برای استفادۀ ما‏‎ ‎‏مهجوران و خلاص ما زندانیان سجن طبیعت و مغلولان زنجیرهای‏‎ ‎‏پیچ در پیچ هوای نفس و آمال به صورت لفظ و کلام درآمده، از‏‎ ‎‏بزرگترین مظاهر رحمت مطلقۀ الهیّه است که ما کور و کرها از آن‏‎ ‎‏به هیچ وجه استفاده نکردیم و نمی کنیم. آن رسول ختمی و ولیّ‏‎ ‎‏مطلق گرامی که از محضر قدس ربوبی و محفل قرب و انس الهی‏‎ ‎
‏

‏‏به این سر منزل غربت و وحشت قدم رنجه فرموده و گرفتار‏‎ ‎‏معاشرت و مراودت با ابوجهل ها و بدتر از آنها گردیده و نالۀ ‏‏لَیُغانُ‏‎ ‎‏عَلی قَلْبی‏‎[4]‎‏اش دل اهل معرفت و ولایت را محترق کرده و می کند،‏‎ ‎‏رحمت واسعه و کرامت مطلقۀ الهیّه است که آمدن در این کلبه اش‏‎ ‎‏برای رحمت موجودات سکنۀ عالم اسفل ادنی است و بیرون‏‎ ‎‏بردن آنها است از این دار وحشت و غربت ـ چون کبوتر مطوّقه که‏‎ ‎‏برای نجات رفقا خود را به دام بلا اندازد.(296)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ارسال انبیا برای خروج از ظلمات طبیعت‏

‏‏بدان که از برای قلب، که مرکز حقیقت فطرت است، دو وجهه‏‎ ‎‏است: یکی وجهه به عالم غیب و روحانیّت؛ و دیگر، وجهه به عالم‏‎ ‎‏شهادت و طبیعت.‏

‏‏     و چون انسان ولیدۀ عالم طبیعت و فرزند نشئۀ دنیاست ـ‏‎ ‎‏چنانچه آیۀ شریفۀ: ‏‏اُمُّهُ هَاوِیَةٌ‏‎[5]‎‏ نیز شاید اشاره به آن باشد ـ از بدو‏‎ ‎‏خلقت در غلاف طبیعت تربیت شود، و روحانیّت و فطرت در این‏‎ ‎‏حجاب وارد شود، و کم کم احکام طبیعت بر آن احاطه کند، و هر‏‎ ‎‏چه در عالم طبیعت رشد و نمای طبیعی کند احکام طبیعت بر آن‏‎ ‎‏بیشتر چیره و غالب شود. و چون به مرتبۀ طفولیت رسد با سه قوه،‏‎ ‎‏هم آغوش باشد که آن قوّه شیطنت ـ که ولیدۀ واهمه است ـ و قوّۀ‏‎ ‎‏غضب و شهوت می باشد. و هر چه رشد حیوانی کند این سه قوه‏‎ ‎‏در ‏‏او کامل شود و رشد نماید و احکام طبیعت و حیوانیت بر آن غالب‏‎ ‎‏شود و شاید کریمۀ شریفۀ: ‏‏لَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ فِی أحْسَنِ تَقْوِیمٍ * ثُمَّ رَدَدْنَاهُ‏‎ ‎
‏

‏‏أسْفَلَ سَافِلِینَ‏‎[6]‎‏ اشاره باشد به نور اصلی فطرت، که تخمیر به ید‏‎ ‎‏قدرت حق تعالی شده و آن «احسن تقویم» است؛ زیرا که بر نقشه‏‎ ‎‏کمال مطلق و جمال تام است، و ردّ به «اسفل سافلین» اشاره به این‏‎ ‎‏احتجاب به طبیعت ـ که اسفل سافلین است ـ باشد. و چون این‏‎ ‎‏احتجابات و ظلمات و کدورات بر نفس غالب و چیره است، و کم‏‎ ‎‏اتفاق افتد که کسی به خودی خود بتواند از این حُجُب بیرون آید و‏‎ ‎‏با فطرت اصلیه سیر به عالم اصلی خود بنماید و به کمال مطلق و‏‎ ‎‏نور و جمال و جلال مطلق برسد، حق ـ تبارک و تعالی ـ به عنایت‏‎ ‎‏ازلی و رحمت واسعه انبیاء عظام ـ علیهم السلام ـ را برای تربیت‏‎ ‎‏بشر فرستاد و کتب آسمانی را فرو فرستاد تا آنها از خارج، کمک به‏‎ ‎‏فطرت داخلیه کنند، و نفس را از این غلاف غلیظ نجات دهند.(297)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏نیاز انسان به موعظه‏

‏‏این طور نباشد که شما که آنها را تعلیم می دهید و ان شاءالله ، موفق‏‎ ‎‏خواهید بود، غفلت ‏‏[‏‏کنید‏‏]‏‏ از تربیت؛ از این غفلت نکنید. محتاج‏‎ ‎‏است انسان به موعظه، محتاج است انسان به تربیت؛ تا آخر عمر‏‎ ‎‏احتیاج دارد. علم را با تربیت ‏‏[‏‏همراه کنید‏‏]‏‏ اینها دو بالی است که‏‎ ‎‏انسان با آن می تواند سیر بکند الی الله تعالی.(298)‏

‏‏5 / 10 / 61‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏نیاز به استاد اخلاق و مجلس موعظه‏

‏‏باید به فکر باشید. در زمینه تهذیب و تزکیه نفس و اصلاح اخلاق،‏‎ ‎‏برنامه تنظیم کنید؛ استاد اخلاق برای خود معین نمایید؛ جلسۀ‏‎ ‎
‏

‏‏وعظ و خطابه، پند و نصیحت تشکیل دهید، خودرو نمی توان‏‎ ‎‏مهذب شد.‏

‏‏     اگر حوزه ها همین طور از داشتن مربی اخلاق و جلسات پند و‏‎ ‎‏اندرز خالی باشد، محکوم به فنا خواهد بود. چطور شد علم فقه و‏‎ ‎‏اصول به مدرّس نیاز دارد! درس و بحث می خواهد، برای هر علم‏‎ ‎‏و صنعتی در دنیا استاد و مدرس لازم است، کسی خودرو و‏‎ ‎‏خودسر در رشته ای متخصص نمی گردد، فقیه و عالم نمی شود؛‏‎ ‎‏لیکن علوم معنوی و اخلاقی ـ که هدف بعثت انبیا و از لطیفترین و‏‎ ‎‏دقیقترین علوم است ـ به تعلیم و تعلم نیازی ندارد و خودرو و‏‎ ‎‏بدون معلم حاصل می گردد؟!(299)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏لزوم تمسک به ولایت در سلوک‏

‏‏بدان که طی این سفر روحانی و معراج ایمانی را با این پای شکسته‏‎ ‎‏و عنانِ گسسته و چشم کور و قلب بی نور نتوان نمود: ‏‏وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ‏‎ ‎‏الله لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور.‏‎[7]‎‏ پس، در سلوک این طریق روحانی و عروج‏‎ ‎‏این معراج عرفانی تمسّک به مقام روحانیت هادیان طرق معرفت و‏‎ ‎‏انوار راه هدایت، که واصلان الی الله و عاکفان علی الله اند، حتم و‏‎ ‎‏لازم است؛ و اگر کسی با قدم انانیّت خود بی تمسّک به ولایت آنان‏‎ ‎‏بخواهد این راه را طی کند، سلوک او الی الشّیطان و الهاویة است.‏‎ ‎‏و به بیان علمی، چنانچه در ربط حادث به قدیم و متغیّر به ثابت،‏‎ ‎‏محتاج به واسطه و رابطه ای است که وجهۀ ثبات و تغیّر و قدم و‏‎ ‎‏حدوث داشته باشد که اگر آن واسطه نباشد فیض قدیمِ ثابت عبور‏‎ ‎‏به متغیرِ حادث در سنّت الهیّه نکند  رابطۀ کونیّۀ وجودیّه حاصل‏‎ ‎
‏

‏ نشود ـ و در رابط بین این دو، انظارِ علمیِ ارباب علوم برهانی‏‎ ‎‏مختلف است، چنانچه ذوق عرفانی را اقتضای دیگری است که‏‎ ‎‏تفصیل آن از عهدۀ این اوراق خارج است، و در ذوق عرفانی رابطْ‏‎ ‎‏فیض مقدّس و وجود منبسط است که مقام برزخیّت کبری و‏‎ ‎‏وسطیّت عظمی را دارد و آن بعینه مقام روحانیت و ولایت رسول‏‎ ‎‏ختمی که متّحد با مقام ولایت مطلقۀ علویّه است می باشد و‏‎ ‎‏تفصیل آن در رسالۀ مصباح الهدایة نویسنده داده شده ـ همینطور،‏‎ ‎‏در رابطۀ روحانیّۀ عروجیّه، که عکس رابطۀ کونیّۀ نزولیّه است و‏‎ ‎‏بعبارة اخری قبض وجود و رجوع الی ما بدء است، محتاج به‏‎ ‎‏واسطه است که بدون آن واسطه صورت نگیرد، و ارتباط قلوب‏‎ ‎‏ناقصۀ مقیده و ارواح نازلۀ محدوده به تامّ فوق التّمام و مطلق من‏‎ ‎‏جمیع الجهات بی واسطه های روحانی و رابطه های غیبی تحقق‏‎ ‎‏پیدا نکند.‏

‏‏     و اگر کسی گمان کند که حق تعالی با هر موجودی قیّوم و به هر‏‎ ‎‏یک از اکوان محیط است بی واسطۀ وسایط، چنانچه اشاره به آن‏‎ ‎‏شده در آیۀ شریفۀ ‏‏ما مِنْ دابَّةٍ اِلاّ هُوَ آخِذٌ بِناصِیتَها،‏‎[8]‎‏ اختلاط بین‏‎ ‎‏مقامات و اشتباه بین اعتبارات نموده و مقام کثرتِ مراتبِ وجود را‏‎ ‎‏با فنای تعیّنات به هم خلط نموده. و این بحث را بدین رساله‏‎ ‎‏چندان ارتباطی نیست و این قدر نیز از طغیان قلم واقع شد.‏

‏‏     بالجمله، تمسّک به اولیاء نعم که خودْ راه عروج به معارج را‏‎ ‎‏یافته و سیر الی الله را به اتمام رسانده اند از لوازم سیر الی الله ‏‎ ‎‏است.(300)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏

‏‏توجه به حضور ذاتی در سلوک‏

‏‏سالک الی الله باید تطهیر با آب رحمت را صورت استفاده از‏‎ ‎‏رحمت نازلۀ الهیّه بداند و تا استفاده از رحمت برای او میسور‏‎ ‎‏است، قیام به امر نماید؛ و چون دستش از آن به واسطۀ قصور ذاتی‏‎ ‎‏یا تقصیر کوتاه شد و فاقد آب رحمت شد، چاره ندارد جز توجّه به‏‎ ‎‏ذلّ و مسکنت و فقر و فاقۀ خود. و چون ذلّت عبودیّت خود را‏‎ ‎‏نصب العین نمود و متوجّه به اضطرار و فقر و امکان ذاتی خود شد‏‎ ‎‏و از تعزّز و غرور و خودخواهی بیرون آمد، بابی از رحمت به روی‏‎ ‎‏او گشاده گردد و ارض طبیعت مبدّل به ارض بیضاء رحمت گردد و‏‎ ‎‏تراب احد الطّهورین‏‎[9]‎‏ گردد و مورد ترّحم و تلطّف حق گردد. و هر‏‎ ‎‏چه این نظر، یعنی نظر به ذلّت خود، در انسان قوّت گیرد، مورد‏‎ ‎‏رحمت بیشتر گردد. و اگر بخواهد به قدم اعتماد به خود و عمل‏‎ ‎‏خود این راه را طیّ کند، هلاک شود؛ چه که ممکن است از او‏‎ ‎‏دستگیری نشود؛ چون طفلی که تا خود به جسارت راه رود و به‏‎ ‎‏قدم خود مغرور شود و به قوّت خود اعتماد کند، مورد عنایت پدر‏‎ ‎‏نشود و او را به خود واگذار کند. و چون اضطرار و عجز خود را به‏‎ ‎‏پیشگاه پدر مهربان عرضه دارد و از اعتماد به خود و قوّت خود‏‎ ‎‏یکسره خارج شود، مورد عنایت پدر گردد و او را دستگیری کند،‏‎ ‎‏بلکه او را در آغوش کشد و با قدم خود او را راه برد. پس بهتر آن‏‎ ‎‏است که سالک الی الله پای سلوک خود را بشکند و از اعتماد به‏‎ ‎‏خود و ارتیاض و عمل خود یکسره برائت جوید و از خود و قدرت‏‎ ‎‏و قوّت خود فانی شود و فنا و اضطرار خود را همیشه در نظر گیرد‏‎ ‎‏تا مورد عنایت شود و راه صد ساله را با جذبۀ ربوبیّت یک شبه‏‎ ‎‏طیّ نماید، و لسان باطن و حالش در محضر قدس ربوبیّت با عجز‏‎ ‎
‏

‏‏و نیاز عرض کند: ‏‏اَمَّنْ یُجیبُ اْلمُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوُء‏‎[10]‎‏.(301)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏توجه به عزّ ربوبیت و ذلّ عبودیت‏

‏‏یکی از آداب قلبیّه در عبادات و وظایف باطنیّۀ سالک طریق‏‎ ‎‏آخرت، توجّه به عزّ ربوبیّت و ذلّ عبودیّت است؛ و آن یکی از‏‎ ‎‏منازل مهمّۀ سالک است؛ که قوّت سلوک هرکس به مقدار قوّت‏‎ ‎‏این نظر است، بلکه کمال و نقص انسانیّت تابع کمال و نقص این‏‎ ‎‏امر است. و هرچه نظر انّیّت و انانیّت و خودبینی و خودخواهی در‏‎ ‎‏انسان غالب باشد، از کمال انسانیّت دور و از مقام قرب ربوبیّت‏‎ ‎‏مهجور است. و حجاب خودبینی و خودپرستی از جمیع حجب‏‎ ‎‏ضخیم تر و ظلمانی تر است، و خرق این حجاب از تمام حجب‏‎ ‎‏مشکلتر و خرق همۀ حجب را مقدّمه است، بلکه مفتاح مفاتیح‏‎ ‎‏غیب و شهادت و باب الابواب عروج به کمال روحانیّت خرق این‏‎ ‎‏حجاب است. تا انسان را نظر به خویشتن و کمال و جمالِ متوهّم‏‎ ‎‏خود است، از جمال مطلق و کمال صرفْ محجوب و مهجور‏‎ ‎‏است؛ و اوّل شرط سلوک الی الله خروج از این منزل است، بلکه‏‎ ‎‏میزان در ریاضت حق و باطل همین است. پس هر سالک که با قدم‏‎ ‎‏انانیّت و خودبینی و در حجاب انّیّت و خودخواهی طیّ منزل‏‎ ‎‏سلوک کند، ریاضتش باطل و سلوکش الی الله نیست، بلکه الی‏‎ ‎‏النفس است: «مادر بتها بت نفس شما است».‏

‏‏     قَالَ تَعالی: ‏‏وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً اِلَی الله وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ‏‎ ‎‏فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلی الله .‏‎[11]‎‏ هجرت صوری و صورت هجرت عبارت‏‎ ‎

‏
‏

‏ است از هجرت به تن از منزل صوری به سوی کعبه یا مشاهد‏‎ ‎‏اولیاء(ع)؛ و هجرت معنوی خروج از بیت نفس و منزل دنیا است‏‎ ‎‏الی الله و رسوله؛ و هجرت به سوی رسول و ولیّ نیز هجرت الی‏‎ ‎‏الله است. و مادام که نفس را تعلّقی به خویش و توجّهی به انّیّت‏‎ ‎‏است مسافر نشده؛ و تا بقایای انانیّت در نظر سالک است و جدران‏‎ ‎‏شهر خودی و اذان اعلام خودخواهی مختفی نشده، در حکم‏‎ ‎‏حاضر است نه مسافر و مهاجر.‏

‏‏     و در مصباح الشّریعة است: قالّ الصَّادِقُ علیه السّلام: ‏‏العُبودِیَّةُ‏‎ ‎‏جَوْهَرَةٌ کُنْهُهَا الرُّبُوبِیَّةُ؛ فَما فُقِدَ مِنَ العُبودِیَّةِ وُجِد فِی الرُّبُوبِیَّةِ، وَ ما خَفِیَ مِنَ الرُّبُوبِیَّةِ‏‎ ‎‏أُصیبَ فی العُبودِیَّة.‏‎[12]‎

‏‏    ‏‏کسی که با قدم عبودیّت سیر کند و داغ ذلّت بندگی را در ناصیۀ‏‎ ‎‏خود گذارد، وصول به عزّ ربوبیّت پیدا کند. طریق وصول به حقایق‏‎ ‎‏ربوبیّت سیر در مدارج عبودیّتْ است؛ و آنچه در عبودیّت از انّیّت‏‎ ‎‏و انانیّت مفقود شود در ظلّ حمایت ربوبیّتْ آن را می یابد، تا به‏‎ ‎‏مقامی رسد که حق تعالی سمع و بصر و دست و پای او شود؛‏‎ ‎‏چنانچه در حدیث صحیح مشهور بین فریقین وارد است.‏

‏‏     چون از تصرّفات خود گذشت و مملکت وجود خود را یکسره‏‎ ‎‏تسلیم حق کرد و خانه را به صاحب خانه واگذار نمود و فانی در عزّ‏‎ ‎‏ربوبیّت شد، صاحب خانه خود متصرّف در امور گردد؛ پس‏‎ ‎‏تصرّفات او تصرّف الهی گردد؛ چشم او الهی شود و با چشم حق‏‎ ‎‏بنگرد، و گوش او گوش الهی شود و به گوش حقّ بشنود. و هرچه‏‎ ‎‏ربوبیّت نفس کامل باشد و عزّ آن منظور خواطر شود، از عزّ‏‎ ‎‏ربوبیّت به همان اندازه کسر شود و ناقص گردد، چه که این دو‏‎ ‎
‏

‏ مقابل یکدیگرند: ‏‏الدُّنْیا والآخِرَةُ ضَرَّتان.‏‎[13]‎

‏‏    ‏‏پس، سالک الی الله را ضرور است که به مقام ذلّ خود پی برد و‏‎ ‎‏نصب العین او ذلّت عبودیّت و عزّت ربوبیّت باشد. و هر چه این‏‎ ‎‏نظر قوّت گیرد عبادت روحانی تر شود و روح عبادت قویتر شود،‏‎ ‎‏تا اگر به دستگیری حقّ و اولیای کمّل علیهم السلام توانست به‏‎ ‎‏حقیقت عبودیّت و کنه آن واصل شود، از سرّ عبادت لمحه ای‏‎ ‎‏درمی یابد. و در جمیع عبادات ـ خصوصاً نماز که سمت جامعیّت‏‎ ‎‏دارد و منزلۀ آن در عبادات منزلۀ انسان کامل است و منزلۀ اسم‏‎ ‎‏اعظم بلکه خود اسم اعظم است ـ این دو مقام، یعنی مقام عزّ‏‎ ‎‏ربوبیّت که حقیقت است و مقام ذلّ عبودیّت که رقیقۀ آن است،‏‎ ‎‏مرموز است. و در اعمال مستحبّه «قنوت» و در اعمال واجبه‏‎ ‎‏«سجده» را اختصاصی است که پس از این ان شاءالله به آن اشاره‏‎ ‎‏خواهم کرد.‏

‏‏     و باید دانست که عبودیّت مطلقه از اعلی مراتب کمال و ارفع‏‎ ‎‏مقامات انسانیّت است که جز اکمل خلق الله محمّد صلّی الله علیه و‏‎ ‎‏آله بالاصالة و دیگر اولیای کمّل بالتّبعیّة کسی دیگر را از آن نصیبی‏‎ ‎‏نیست، و دیگران را پای عبودیّت لنگ است و عبادت و عبودیّت‏‎ ‎‏آنها معلّل است. و جز با قدم عبودیّت نتوان به معراج حقیقی مطلق‏‎ ‎‏رسید؛ ولهذا در آیۀ شریفه فرماید: سُبحانَ الّذی اَسْری بِعَبْدِهِ. قدم‏‎ ‎‏عبودیّت و جذبۀ ربوبیّت سیر داد آن ذات مقدّس را به معراج قرب‏‎ ‎‏و وصول. و در «تشهّد» نماز که رجوع از فنای مطلق است، که در‏‎ ‎‏سجده حاصل شده، باز توجّه به عبودیّت قبل از توجّه به رسالت‏‎ ‎‏است. و ممکن است اشاره به آن باشد که مقام رسالت نیز در نتیجۀ‏‎ ‎‏جوهرۀ عبودیّت است. و این مطلب را دنبالۀ طویلی است که از‏‎ ‎
‏

‏‏وظیفۀ این اوراق خارج است.(302)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏اعتماد به حق در سلوک‏

‏‏از وظایف بزرگ سالک الی الله و مجاهد فی سبیل الله آن است که‏‎ ‎‏در خلال مجاهده و سلوک از اعتماد به نفس بکلّی دست کشد و‏‎ ‎‏جبلّتاً متوجّه به مسبّب الاسباب و فطرتاً متعلّق به مبدأ المبادی‏‎ ‎‏گردد، و از آن وجود مقدس عصمت و حفظ طلب کند و به‏‎ ‎‏دست گیریِ آن ذات اقدس اعتماد کند و در خلوات تضرّع به‏‎ ‎‏حضرتش ببرد و اصلاح حالش را با کمال جدّیّت در طلب بخواهد‏‎ ‎‏که جز ذات مقدّس او پناهی نیست. والحمدلله .(303)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏تضرع به درگاه حق در سلوک‏

‏‏پس، سالک طریق آخرت در هر رشته از رشته های دینی و طریقه ای‏‎ ‎‏از طریقه های الهی هست اوّلاً باید با کمال مواظبت و دقّت، چون‏‎ ‎‏طبیبی با محبت و پرستاری پر شفقت، از حال خود مواظبت نماید و‏‎ ‎‏عیوب سیر و سلوک خود را تفتیش و مداقّه کند. و ثانیاً در خلال آن از‏‎ ‎‏پناه بردن به ذات مقدّس حقّ جلّ و علا در خلوات و تضرّع و زاری به‏‎ ‎‏درگاه اقدس ذوالجلال غفلت نورزد.(304)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏عدم امید به خویشتن‏

‏‏و باز تذکر دهم که در هر حال به خود امیدی نداشته باش که از غیر‏‎ ‎‏خدای تعالی از کسی کاری برنمی آید. و از خود حقّ تعالی با تضرع‏‎ ‎
‏

‏‏و زاری توفیق بخواه که تو را در این مجاهده اعانت فرماید تا بلکه‏‎ ‎‏إِن شاءالله غالب آیی. إنّه ولیّ التوفیق.(305)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏استعانت از حق برای هدایت و خلوص‏

‏‏در هر حال، از خدای مهربان در هر وقت، خصوصاً در خلوات، با‏‎ ‎‏تضرع و استکانت و عجز و مذلت بخواه که تو را هدایت کند به نور‏‎ ‎‏توحید، و قلب تو را منور کند به بارقۀ غیبی یک بینی و یک‏‎ ‎‏پرستی، تا از همۀ عالم وارهی و همه چیز را ناچیز دانی. و با تضرع‏‎ ‎‏از آن ذات مقدس خواهش کن که اعمال تو را خالص گرداند و تو را‏‎ ‎‏هدایت فرماید به طریق خلوص و ارادت.(306)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏توجه و اتکا به حق تعالی‏

‏‏و تقویت در جانب روح به این است که توجهتان به خدای تبارک و‏‎ ‎‏تعالی زیاد باشد؛ اتکایتان به قدرت لایزال حق تعالی باشد، و‏‎ ‎‏نظرتان نظر الهی باشد و تبعیت از احکام خدا بکنید؛ و در جسم و‏‎ ‎‏جان هر دو فداکار اسلام باشید.(307)‏

‏‏1 / 4 / 58‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏مددخواهی از حق تعالی‏

‏‏و شاید آیۀ شریفۀ ‏‏و قاتِلُوهُمْ حَتّی َلاتَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدّینُ لله ‏‎[14]‎‏ در بعض‏‎ ‎‏مراحل آن، اشاره به جهاد اکبر و مقاتله با ریشۀ فتنه که شیطان‏‎ ‎‏بزرگ و جنود آن، که در تمام اعماق قلوب انسانها شاخه و ریشه‏‎ ‎
‏

‏‏دارد، باشد. و هر کس برای رفع فتنه از درون و برون خویش باید‏‎ ‎‏مجاهده نماید. و این جهاد است که اگر به پیروزی رسید همه چیز‏‎ ‎‏و همه کس اصلاح می شود.‏

‏‏     پسرم، سعی کن که به این پیروزی دست یابی، یا دست به بعض‏‎ ‎‏مراحل آن. همّت کن و از هواهای نفسانیه، که حدّ و حصر ندارد،‏‎ ‎‏بکاه؛ و از خدای متعال جلّ و علا استمداد کن که بی مدد او کس به‏‎ ‎‏جایی نرسد.(308)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏پناه بردن به حق تعالی‏

‏‏اکنون که ما بیچارگان و متحیران وادی ضلالت و سرمستان از جام‏‎ ‎‏غفلت و خودپرستی از نماز اهل معرفت و سجود اصحاب قلوب‏‎ ‎‏محرومیم، خوب است حالت قصور و تقصیر خود و مذلت و‏‎ ‎‏خواری خویش را در نظر داشته باشیم و به حال حرمان خود‏‎ ‎‏متأسف و به کیفیت احتجاب خود متلهّف باشیم و به حق تعالی از‏‎ ‎‏این خسران و تسلط نفس و شیطان پناه بریم؛ شاید حالت‏‎ ‎‏اضطراری دست دهد و آن ذات مقدس مضطرین را اجابت‏‎ ‎‏فرماید: ‏‏اَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوء‏‎[15]‎‏ پس با حال پریشان و‏‎ ‎‏اضطراب و قلب افسرده و پژمان سر به خاک مذلت، که اصل‏‎ ‎‏خلقت ما است، نهیم، و یاد از نشئات ذل و مسکنت خود کنیم و با‏‎ ‎‏لسان حال از حق تعالی که ولی نعم است، جبران نقائص را طلب‏‎ ‎‏کنیم و عرض کنیم: بارالها، مادر حجابهای ظلمانی عالم طبیعت و‏‎ ‎‏شرکهای بزرگ هواپرستی و خودخواهی واقعیم، و شیطان در رگ‏‎ ‎‏و پوست و خون ما تصرف دارد و سر تا پای ما در تحت سلطنت‏‎ ‎
‏

‏‏شیطان است، و ما از دست این دشمن قوی جز به پناه به ذات‏‎ ‎‏مقدس تو چاره ای نداریم، تو خود از ما دستگیری کن و قلوب ما‏‎ ‎‏را به خود متوجه فرما. خداوندا، توجه ما به غیر تو از روی استهزاء‏‎ ‎‏نیست؛ ما چه هستیم و که هستیم که در محضر قدس ملک الملوک‏‎ ‎‏علی الاطلاق استکبار و استهزاء کنیم؛ ولی قصور ذاتی و نقص ما‏‎ ‎‏قلوب محجوب ما را از تو مصروف داشته؛ و اگر عصمت و پناه تو‏‎ ‎‏نباشد، ما در شقاوت خود تا ازل باقی هستیم و راه نجاتی نداریم.‏‎ ‎‏بارالها، ما چه هستیم؛ داود نبی (ع) عرض کرد که اگر عصمت تو‏‎ ‎‏نباشد، عصیان تو را خواهم کرد.(309)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏استعانت از ولیِ امر(ع)‏

‏‏و از خداوند تبارک و تعالی توفیق حصول مطلوب بخواه؛ و از‏‎ ‎‏روحانیت رسول اکرم و ائمۀ هدی سلام الله علیهم، استعانت کن، و‏‎ ‎‏به ولیّ امر و ناموس دهر، حضرت امام عصر، عجّل الله فرجه، پناه‏‎ ‎‏ببر، البته آن بزرگوار دستگیری ضعفا و بازماندگان را می فرماید و‏‎ ‎‏بیچارگان را دادرسی می نماید.(310)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏توسل به معصومین (ع) در روزهای هفته‏

‏‏و چون صبحْ افتتاح اشتغال به کثرات و ورود در دنیا است و با مخاطرۀ‏‎ ‎‏اشتغال به خلق و غفلت از حق انسان مواجه است، خوب است انسان‏‎ ‎‏سالکِ بیدار در این موقعِ باریک برای ورود در این ظلمتکدۀ تاریک‏‎ ‎‏به حق تعالی متوسّل شود و به حضرتش منقطع گردد. و چون خود را‏‎ ‎‏در آن محضر شریف آبرومند نمی بیند، به اولیاء امر و خُفَرای زمان و‏‎ ‎
‏

‏ شُفَعاء اِنس و جان، یعنی رسول ختمی صلّی الله علیه و آله و سلم و‏‎ ‎‏ائمّۀ معصومین علیهم السلام، متوسّل گردد و آن ذوات شریفه را‏‎ ‎‏شفیع و واسطه قرار دهد. و چون برای هر روزی خفیر و مجیری‏‎ ‎‏است، پس روز شنبه به وجود مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله،‏‎ ‎‏و روز یکشنبه به حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، و روز دوشنبه به‏‎ ‎‏امامان همامان سبطان علیهماالسلام، و روز سه شنبه به حضرات‏‎ ‎‏سجاد و باقر و صادق علیهم السلام، و روز چهارشنبه به حضرات‏‎ ‎‏کاظم و رضا و تقی و نقی علیهم السلام، و روز پنجشنبه به حضرت‏‎ ‎‏عسکری علیه السلام، و روز جمعه به ولیّ امر عجّل الله فرجه‏‎ ‎‏الشّریف، متعلّق است،‏‎[16]‎‏ مناسب آن است که در تعقیب نماز صبح‏‎ ‎‏برای ورود در این بحر مهلک ظلمانی و دامگاه مهیب شیطانی،‏‎ ‎‏متوسّل به خفرای آن روز شود؛ و با شفاعت آنها، که مقرّبان بارگاه‏‎ ‎‏قدس و محرمان سراپردۀ انسند، از حق تعالی رفع شرّ شیطان و نفس‏‎ ‎‏امارۀ بالسّوء را طلب کند، و در اتمام و قبول عبادات ناقصه و مناسک‏‎ ‎‏غیر لایقه، آن بزرگان را واسطه قرار دهد. البته حق تعالی شأنه‏‎ ‎‏چنانچه محمّد صلی الله علیه و آله و دودمان او را وسایط هدایت و‏‎ ‎‏راه نماهای ما مقرّر فرموده و به برکات آنها امّت را از ضلالت و جهل‏‎ ‎‏نجاتْ مرحمت فرموده، به وسیله و شفاعت آنها قصور ما را ترمیم و‏‎ ‎‏نقص ما را تتمیم فرماید و اطاعات و عبادات ناقابل ما را قبول‏‎ ‎‏می فرماید. اِنّهُ وَلیَّ الْفَضْلِ وَالْاِنْعام. و تعقیبات مأثوره در کتب أدعیه‏‎ ‎‏مذکور، و هر کس مناسب با حال خود انتخابی کند و این سفر شریف‏‎ ‎‏را به خیر و سعادت به اتمام رساند.(311)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏

‏‏هدایت طلبی از مردان حق‏

‏‏و اکنون که ما را به خلوت انس راهی نیست و به مقام قدس جایگاهی‏‎ ‎‏نه، خوب است عجز و ذلت خود را سرمایۀ وصول به مقصد و‏‎ ‎‏دستاویز حصول مطلوب قرار داده، دست از دامن مقصود برنداریم تا‏‎ ‎‏کام دل برآریم. و لااقل اگر خود مرد این میدان نیستیم، از مردان راه‏‎ ‎‏هدایت طلبیم و از روحانیّت کمّل اعانت جوییم، شاید بویی از معارف‏‎ ‎‏به مشام جان ما برسد و نسیمی از لطایف به کالبد مردۀ ما بوزد؛ زیرا که‏‎ ‎‏عادت حق تعالی احسان و شیمۀ او تفضل و انعام است.(312)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏تدبر در قرآن‏

‏‏قرآن کریم این سرچشمۀ فیض الهی تدبر کن هر چند صِرف‏‎ ‎‏خواندن آن که نامۀ محبوب است به شنوندۀ محجوب آثاری‏‎ ‎‏دلپذیر دارد، لکن تدبر در آن انسان را به مقامات بالاتر و والاتر‏‎ ‎‏هدایت می کند ‏‏اَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرآنَ اَمْ عَلی قُلُوبٍ اَقْفالُها.‏‎[17]‎‏ و تا این قفل و‏‎ ‎‏بندها بازنگردد و به هم نریزد، از تدبر هم آنچه نتیجه است حاصل‏‎ ‎‏نگردد. خداوند متعال پس از قَسَم عظیم می فرماید: ‏‏اِنَّهُ لَقُرآنٌ کَریمٌ‏‎ ‎‏فی کِتابٍ مَکْنُونٍ لا یَمَسُّهُ اِلاّ الْمُطَهَّرُونَ‏‎[18]‎‏ و سر حلقۀ آنها آنان هستند که آیۀ‏‎ ‎‏تطهیر در شأنشان نازل گردیده.‏

‏‏     ‏‏... از قرآن دور نیفتم، در این مخاطبۀ بین حبیب و محبوب و‏‎ ‎‏مناجات بین عاشق و معشوق اسراری است که جز او و حبیبش کسی‏‎ ‎‏را بر آن راه نیست و امکان راه یافتن نیز نمی باشد. شاید حروف‏‎ ‎‏مُقَطَّع در بعض سور مثل «الم»، «ص»، «یس» از این قبیل باشد، و‏‎ ‎‏بسیاری از آیات کریمه که اهل ظاهر و فلسفه و عرفان و تصوّف هر‏‎ ‎
‏

‏‏یک برای خود تفسیر یا تأویلی کنند نیز از همان قبیل است گرچه هر‏‎ ‎‏طایفه به قدر ظرفیت خود حظّی دارد یا خیالی. و شمّه ای از این‏‎ ‎‏اسرار به وسیلۀ اهل بیت وحی که از سرچشمۀ جوشان وحی بر آنان‏‎ ‎‏جاری شده، به دیگران به قدر استعداد می رسد و گویی بیشتر‏‎ ‎‏مناجاتها و ادعیه برای این امر انتخاب شده است. آنچه در ادعیه و‏‎ ‎‏مناجات معصومین ـ علیهم صلوات الله و سلامه ـ می یابیم، در اخبار‏‎ ‎‏که اکثراً به زبان عرف و عموم است کمتر یافت می شود.(313)‏

‏‏22 / 3 / 63‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏تطبیق حالات خویش با آیات قرآن‏

‏‏کسی که بخواهد از قرآن شریف حظّ وافر و بهرۀ کافی بردارد، باید‏‎ ‎‏هر یک از آیات شریفه را با حالات خود تطبیق کند تا استفادۀ کامله‏‎ ‎‏کند. مثلاً، در آیۀ شریفه در سورۀ «انفال» فرماید: ‏‏اِنَّماَ المُؤْمِنُونَ الَّذینَ‏‎ ‎‏اِذا ذُکِرَالله ُ وَجِلَتْ قُلوبُهُمْ وَاِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ اِیماناً وَعَلی‏‎ ‎‏رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلوُن‏‏...‏‎[19]‎‏ الخ. شخص سالک باید این اوصاف ثلاثه را ببیند با‏‎ ‎‏او منطبق است؟ آیا وقتی ذکر خدا می شود، قلب او فرو می ریزد و‏‎ ‎‏ترسناک می شود؟ و وقتی آیات شریفۀ الهیّه بر او خوانده می شود،‏‎ ‎‏نور ایمان در قلبش افزایش پیدا می کند؟ و اعتماد و توکلش به حق‏‎ ‎‏تعالی است؟ یا در هر یک از مراتب راجل، و از هر یک از این‏‎ ‎‏خواصّ محروم است. اگر بخواهد بفهمد که از حق ترسناک است و‏‎ ‎‏قلبش از ترس خداوند فرو می ریزد، به اعمال خود نظر کند. انسان‏‎ ‎‏ترسناک در محضر کبریایی جسارت به مقام مقدّسش نکند و در‏‎ ‎‏حضور حضرت حق هتک حرمات الهیّه ننماید ـ اگر با آیات الهیّه‏‎ ‎
‏

‏ ایمان قوی شود، نور ایمان به مملکت ظاهرش نیز سرایت کند.‏‎ ‎‏ممکن نیست قلب نورانی باشد، و زبان و کلام و چشم و نظر و‏‎ ‎‏گوش و استماع نورانی نباشد. بشر نورانی آن است که تمام قوای‏‎ ‎‏ملکیه و ملکوتیّه اش نوربخش باشد؛ و علاوه بر آن که خود او را‏‎ ‎‏هدایت به سعادت و طریق مستقیم کند، به دیگران نیز نورافشانی‏‎ ‎‏کند و آنها را به راه انسانیت هدایت کند؛ چنانچه اگر کسی به‏‎ ‎‏خدای تعالی توکل و اعتماد داشته باشد، قطع طمع از دست‏‎ ‎‏دیگران کند و بار احتیاج و فقر خود را به درگاه غنیّ مطلق افکند؛ و‏‎ ‎‏دیگران را که چون خود او فقیران و بینوایانند مشکل گشا نداند.‏

‏‏     پس، وظیفۀ سالک الی الله آن است که خود را به قرآن شریف‏‎ ‎‏عرضه دارد؛ و چنانچه میزان در تشخیص صحّت و عدم صحّت و‏‎ ‎‏اعتبار و لا اعتبارِ حدیث آن است که آن را به کتاب خدا عرضه‏‎ ‎‏دارند و آن چه مخالف آن باشد باطل و زخرف شمارند، میزان در‏‎ ‎‏استقامت و اعوجاج و شقاوت و سعادت آن است که در میزان‏‎ ‎‏کتاب الله درست و مستقیم در آید. و چنانچه خُلق رسول الله قرآن‏‎ ‎‏است، خلق خود را با قرآن باید متوافق کند تا با خلقِ ولی کامل نیز‏‎ ‎‏مطابق گردد. و خلقی که مخالف کتاب الله است زخرف و باطل‏‎ ‎‏است. و همچنین جمیع معارف و احوال قلوب و اعمال باطن و‏‎ ‎‏ظاهر خود را باید با کتاب خدا تطبیق کند و عرضه دارد تا به‏‎ ‎‏حقیقت قرآن متحقق گردد و قرآن صورت باطنی او گردد.‏

‏‏ ‏

‏وَاَنْتَ الْکِتابُ المُبینُ الَّذی‏

‏‏ ‏‏بِاَحْرُفِهِ تَظْهَرُ المُضْمَرُ‏‎[20]‎‏(314)‏‎ ‎

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏

‏‏عرضۀ خویش بر قرآن و احادیث‏

‏‏پس بر انسان سالکِ راه حق و طالبِ سعادت و نجات، لازم و‏‎ ‎‏مُتحَتّم است که تا در این چند روزه که مهلت است و از عمر‏‎ ‎‏دنیاوی او ـ که مورد تغییر و تبدیل و نشئۀ اختیار و نفوذ‏‏ اراده است ـ‏‎ ‎‏چند صباحی باقی مانده، با جدّیت کوشش کند و صفحۀ نفس‏‎ ‎‏خود را عرضه به قرآنِ خدا و أحادیث معصومین علیهم السلام ـ که‏‎ ‎‏موازین حق و باطل و طرق تمیز سعات و شقاوتند ـ نماید، تا أوّلاً:‏‎ ‎‏خود را بشناسد و به حال باطن خود معرفت پیدا کند که از کدام‏‎ ‎‏حزب و داخل کدام جند است؛ آیا از حزب الرحمن و جند العقل‏‎ ‎‏است، یا حزب الشّیطان و جند الجهل است؟ پس اگر با همین‏‎ ‎‏حدیث شریف که ما در صدد شرح آن هستیم خود را امتحان نمود‏‎ ‎‏و خود را از جنود عقل تشخیص داد؛ به این طور که دید، جنود‏‎ ‎‏عقل در مملکت روح او غلبه دارد، شکر خدایِ تعالی کند، و‏‎ ‎‏بکوشد تا مملکت باطن را از جنود جهل پاک کند، و حکم عقل و‏‎ ‎‏جنود آن را در باطن محکم و نافذ کند.(315)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏لزوم طی منازل و مراحل در سلوک‏

‏‏واعلم ان السالک بقدم المعرفة الی الله لا یصل الی الغایة القصوی،‏‎ ‎‏و لا یستهلک فی أحدیة الجمع، ولا یشاهد ربه المطلق إلا بعد‏‎ ‎‏تدرجه فی السیر الی منازل ومدارج ومراحل ومعارج من الخلق الی‏‎ ‎‏الحق المقید. و ‏‏[‏‏بعد أن‏‎ ‎‏]‏‏یزیل القیدیسیراً یسیراً، وینتقل من نشأة‏‎ ‎‏إلی نشأة و من منزل الی منزل، حتی ینتهی الی الحق المطلق. کما‏‎ ‎‏هو المشار الیه فی الکتاب الإِلهی ‏‏[‏‏مبیناً‏‎ ‎‏]‏‏لطریقة شیخ الأنبیاء، علیه‏‎ ‎‏وعلیهم الصلاة والسلام، بقوله تعالی ‏‏فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأَی کَوْکَباً قَالَ‏‎ ‎
‏

‏‏هذا رَبِّی‏‎[21]‎‏، الی قوله ‏‏وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذی فَطَرَ السَّمواتِ وَالأَرْضَ حَنیفاً وَما أَنَا مِن‏‎ ‎‏المُشْرِکین‏‎[22]‎‏. فتدرّج من ظلمات عالم الطبیعة، مرتقیاً الی طلوع ربوبیة‏‎ ‎‏النفس، متجلیة بصورة الزهرة‏‎[23]‎‏.(316)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏تأدب و تعبد به ظاهر شریعت‏

‏‏بدان که هیچ راهی در معارف الهیه پیموده نمی شود مگر آنکه ابتدا‏‎ ‎‏کند انسان از ظاهر شریعت. و تا انسان متأدّب به آداب شریعت‏‎ ‎‏حقه نشود، هیچیک از اخلاق حسنه از برای او به حقیقت پیدا‏‎ ‎‏نشود؛ و ممکن نیست که نور معرفت الهی در قلب او جلوه کند و‏‎ ‎‏علم باطن و اسرار شریعت از برای او منکشف شود. و پس از‏‎ ‎‏انکشاف حقیقت و بروز انوار معارف در قلب نیز متأدب به آداب‏‎ ‎‏ظاهره خواهد بود. و از این جهت دعوی بعضی باطل است که به‏‎ ‎‏ترک ظاهر. علم باطن پیدا شود. یا پس از پیدایش آن به آداب‏‎ ‎‏ظاهره احتیاج نباشد. و این از جهل گوینده است به مقامات عبادت‏‎ ‎

‏
‏

‏‏و مدارج انسانیت. و شاید موفق شدم به بیان بعضی از آن در این‏‎ ‎‏ورقه ها، إن شاءالله تعالی. ...‏

‏‏     پس ای برادر، از معاصی احتراز کن، و عزم هجرت به سوی‏‎ ‎‏حق تعالی نما، و ظاهر را ظاهر انسان کن، و خود را در سلک ارباب‏‎ ‎‏شرایع داخل کن؛ و از خداوند تبارک و تعالی در خلوات بخواه که‏‎ ‎‏تو را در این مقصد همراهی فرماید؛ و رسول اکرم، صلّی الله علیه و‏‎ ‎‏آله، و اهل بیت او را شفیع قرار ده که خداوند به تو توفیق عنایت‏‎ ‎‏فرماید و از تو دستگیری نماید در لغزشهایی که در پیش داری؛‏‎ ‎‏زیرا که انسان در ایام حیات لغزشگاههای عمیقی دارد که ممکن‏‎ ‎‏در آنِ واحد به پرتگاه هلاکت چنان افتد که دیگر نتواند از برای‏‎ ‎‏خود چاره بکند، بلکه در صدد چاره جویی هم برنیاید؛ بلکه شاید‏‎ ‎‏شفاعت شافعین هم شامل حال او نشود.(317)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏نفی هوا و پیروی از شرع و عقل‏

‏‏میزان باز ماندن از حق متابعت هوای نفس است؛ و مقدار بازماندن‏‎ ‎‏نیز متقدر شود به مقدار تبعیت. مثلاً اگر به واسطۀ تعلیم انبیا و تربیت‏‎ ‎‏علما و مربیان، مملکت انسانیت این انسان کذایی، که در اوّل ولادت‏‎ ‎‏با آن سه قوّه هماغوش بود و با ترقی و تکامل او آنها نیز ترقی و‏‎ ‎‏تکامل می کردند، در تحت تأثیر تربیت واقع شد، و کم کم تسلیم قوّۀ‏‎ ‎‏مربیۀ انبیا و اولیا، علیهم السلام، گردید، ممکن است چیزی بر او‏‎ ‎‏نگذرد جز آنکه قوّۀ کاملۀ انسانیه، که در او به طریق استعداد و قابلیت‏‎ ‎‏ودیعه گذاشته شده بود، فعلیت پیدا کند و ظهور نماید و تمام شئون و‏‎ ‎‏قوای مملکت برگردد به شأن انسانیت. شیطان ایمان آورد به دستش؛‏‎ ‎‏چنانچه در دست رسول اکرم، صلّی الله علیه و آله، ایمان آورد،‏‎ ‎
‏

‏‏فرمود: ‏‏إنَّ شَیْطانی آمَنَ بِیَدی.‏‎[24]‎‏ «شیطان من به دست من ایمان آورد.» و‏‎ ‎‏مقام حیوانیت او تسلیم مقام انسانیتش شود، به طوری که مرکب‏‎ ‎‏مرتاض راهوار عالم کمال و ترقی و براق آسمان پیمای راه آخرت‏‎ ‎‏شود و ابداً سرخودی نکند و چموشی ننماید. و بعد از تسلیم شدن‏‎ ‎‏شهوت و غضب به مقام عدل و شرع، عدالت در مملکت بروز کند و‏‎ ‎‏حکومت عادلۀ حقه تشکیل شود که کارکن در آن و حکمفرمای در آن‏‎ ‎‏حق و قوانین حقه باشد، و قدمی بر خلاف حق در آن گذاشته نشود و‏‎ ‎‏بکلی از باطل و جور عاری و بری گردد.‏

‏‏     ‏‏پس، همان طور که میزان در منع حق و صدّ آن اتّباع هوای نفس‏‎ ‎‏است، میزان در جلب حق و پیدایش آن متابعت شرع و عقل است.‏‎ ‎‏و بین این دو منزل، که یکی متابعت کاملۀ هوای نفس است و‏‎ ‎‏دیگری متابعت مطلقۀ کاملۀ عقل است، منازل غیر متناهیه است،‏‎ ‎‏به طوری که هر قدمی که به تبعیت هوای نفس برداشته شود، به‏‎ ‎‏همان اندازه منع از حق کند و حجاب از حقیقت شود و از انوار‏‎ ‎‏کمال انسانیت و اسرار وجود آدمیت محجوب گردد؛ و به عکس،‏‎ ‎‏هر قدمی که بر خلاف میل نفس و هوای آن بردارد، به همان اندازه‏‎ ‎‏رفع حجاب شود و نور حق در مملکت جلوه کند.(318)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏اهمیت تکرار در اخلاق‏

‏‏یکی از اموری که در اخلاق توجه به آن مهم است اینکه مسائل‏‎ ‎‏تکرار شود و این تکرار و تذکر، هم در خود انسان و هم در دیگران‏‎ ‎‏تأثیر می کند.(319)‏

‏‏8 / 7 / 61‏

‏
‏

‏‏لزوم تکرار برای آدم سازی‏

‏‏انسان، یکی از نکاتی که در قرآن مکرر هست یا مکررات، برای‏‎ ‎‏اینکه، قرآن یک آدم سازی می خواهد بکند. قرآن تاریخ نیست، اگر‏‎ ‎‏تاریخ بود، در تاریخ، کتاب تاریخ، یک قصه را نوشت، ثانیاً اگر‏‎ ‎‏بنویسند زیادی نوشته اند، اما کتاب اخلاق باید مکرر باشد. کسانی‏‎ ‎‏که اخلاق می خواهند برای مردم بگویند، باید بگویند، بگویند،‏‎ ‎‏بگویند تا توی مغزشان بکنند، با یک دفعه گفتن درست نمی شود.‏‎ ‎‏یکی از نکات بزرگی که قرآن کریم، مکررات را می بینید دارد،‏‎ ‎‏اینها مکررات نیست، سبک انسانسازی این جوری است، هر‏‎ ‎‏صفحه را باز می کنی دعوت به تقوا، دعوت به خوبی، دعوت به‏‎ ‎‏چی، آن صفحه هم باز می کنی، قصۀ موسی را چندین مرتبه ذکر‏‎ ‎‏می کند، قصۀ ابراهیم را چندین مرتبه ذکر می کند، قصه نمی خواهد‏‎ ‎‏بگوید که، یک دفعه وقتی گفت، خوب، بس است. اینهایی که‏‎ ‎‏قرآن را نمی شناسند، این خارجیها که نمی فهمند قرآن چی است،‏‎ ‎‏می گویند خوب بود باب باب باشد، هر بابی یک کلمه ای باشد‏‎ ‎‏دیگر. قرآن آمده آدم درست کند؛ آدم درست کردن به یک دفعه‏‎ ‎‏گفتن نمی شود. معلم اخلاق با یک دفعه بگوید و تمام کند برود‏‎ ‎‏نمی شود؛ باید در یک مجلس هم ده مرتبه یک مطلب را هی‏‎ ‎‏بگوید، بگوید، بگوید تا در دلها بنشیند. ما باید دائماً به هم‏‎ ‎‏سفارش کنیم. حوزه های علمیه به دولت و به ملت و به اینها باید‏‎ ‎‏سفارش کنند، دعوت به تقوا کنند، دعوت کنند به وحدت، دعوت‏‎ ‎‏کنند به تقوا. مردم، هر کس با هم می نشیند این دعوت را بکنند،‏‎ ‎‏اهل منبر که می کنند و باید زیادتر بکنند. مجلس باید در بین‏‎ ‎‏صحبتهایشان مردم را بسازند.(320)‏

‏‏1 / 1 / 62‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏

‏‏سر تکرار در قرآن‏

‏‏کتابهایی که برای انسانسازی آمده است مثل قرآن کریم، و کتابهایی که‏‎ ‎‏در اخلاق نوشته می شود، و مقصود، ساختن یک انسان است، و‏‎ ‎‏ساختن یک جامعه است، به حسب اهمیت، هر موضوعی در آنها‏‎ ‎‏تکرار شده است. تکرار در قرآن مجید زیاد است. و بعضیها خیال‏‎ ‎‏می کنند که این تکرار چرا؟ و حال آنکه لازم است. یکی از چیزهایی که‏‎ ‎‏برای ساختن انسان مفید است تلقین است. انسان خودش هم اگر‏‎ ‎‏بخواهد ساخته بشود، باید آن مسائلی که مربوط به ساختن خودش‏‎ ‎‏است تلقین کند به خودش، تکرار کند. یک مطلبی که تأثیر در نفس‏‎ ‎‏انسان باید بکند، با تلقینات و تکرارها بیشتر در نفس انسان نقش پیدا‏‎ ‎‏می کند. نکتۀ تکرار ادعیه و تکرار نماز در هر روز چندین دفعه، و‏‎ ‎‏همیشه این است که انسان با گفتن و شنیدن، خود انسان قرائت می کند‏‎ ‎‏و می شنود آن آیاتی که سازنده است، مثل سورۀ مبارکۀ حمد که یک‏‎ ‎‏درس سازنده است. انسان باید اینها را تکرار کند و تلقین کند، و نفس‏‎ ‎‏را حاضر کند برای شنیدن. انسان خودش که یک مطلبی می گوید،‏‎ ‎‏سامع یک دفعه می شنود، و در قلبش هم وارد می شود. لکن گوینده،‏‎ ‎‏اول در قلبش نقش می بندد، بعد آن را می گوید و بعد می شنود، و بعد‏‎ ‎‏باز در قلبش وارد می شود. تلقین از اموری است که لازم است. اینکه‏‎ ‎‏من در بعض از مسائل برای دوستان دایماً یک مطلب را تلقین می کنم و‏‎ ‎‏اظهار می کنم برای این است، که مطلب مهم است. ساختن یک جامعه‏‎ ‎‏است. ساختن یک ملت است. و تا ساخته نشود یک ملت و یک‏‎ ‎‏جامعه، نمی تواند به آن مقاصد عالیه ای که دارد برسد. و لهذا مسائل‏‎ ‎‏مهم را باید تکرار بکنند. گویندگان تکرار بکنند و شنوندگان هم‏‎ ‎‏خودشان به خودشان تلقین بکنند تا ان شاءالله تأثیر بکند در نَفْس.(321)‏

‏‏22 / 9 / 59‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏

‏‏سرّ تکرار اذکار و عبادات‏

‏‏گرچه مطالبی که در این اوراق است از امور شایعۀ رایجه و از‏‎ ‎‏مکررات باید به شمار آورد، ولی باکی از این تکرار نیست. تذکر‏‎ ‎‏نفس و تکرار حق امر مطلوبی است؛ و از این جهت در اذکار و‏‎ ‎‏اوراد و عبادات و مناسکْ تکرار مطلوب است. و نکتۀ اصلی آن‏‎ ‎‏عادت دادن نفس و مرتاض نمودن آن است. پس، از تکرار ای‏‎ ‎‏عزیز ‏‏[‏‏ملول‏‏]‏‏ مشو.(322)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ذکر و دعا و نماز و روزه در اعیاد مسلمین‏

‏‏نکته ای که می خواستم عرض کنم این است که در اعیادی که‏‎ ‎‏اسلام به ما عنایت فرموده است، در همۀ آن اعیاد آنچه که انسان‏‎ ‎‏ملاحظه می کند همه اش مسئلۀ ذکر و دعاست، نماز است، روزه‏‎ ‎‏است، ذکر است، دعاست. و در این عید هم که عید ملی است و‏‎ ‎‏اسلامی نیست لکن اسلام هم مخالفتی با آن ندارد باز می بینیم که‏‎ ‎‏در روایتی که وارد شده، از آداب امروز روزه گرفتن است؛ از آداب‏‎ ‎‏امروز دعا کردن است؛ نماز خواندن است؛ و این به ما می فهماند‏‎ ‎‏اگر ملتی بخواهد به راه راست برود و بخواهد استقلال خودش را،‏‎ ‎‏آزادی خودش را بخواهد حفظ کند باید در عیدش و غیر عیدش‏‎ ‎‏تذکر داشته باشد؛ ذکر خدا بکند، یاد خدا باشد، برای خدا باشد.‏‎ ‎‏حتی در عیدش دستور روزه است، دستور استحبابی، روزه ای که‏‎ ‎‏باید انسان منقطع بشود از شهوات خودش و متوجه به خدای‏‎ ‎‏تبارک و تعالی شود. و این دلیل بر این است که ما باید هر قدمی که‏‎ ‎‏برای پیروزی پیش می رویم، هر قدمی که برای ساختن کشورمان‏‎ ‎‏پیش می رویم، چند قدمی برای ساختن خودمان، برای پیروزی بر‏‎ ‎‏نفس خودمان، برای پیروزی برشیطان باطنی خودمان قدم‏‎ ‎
‏

‏‏برداریم.(323)‏

‏‏1 / 1 / 62‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏تداوم بر وضو حافظ انسان‏

‏‏برای جلوگیری از شرّ نفس و شیطان دوام بر وضو را سفارش‏‎ ‎‏می فرمودند و می گفتند وضو به منزلۀ لباس جندی است.(324)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏تلاوت و تفکر در آیات سوره حشر‏

‏‏سورۀ مبارکۀ حشر را مطالعه کن که گنجینه هایی از معارف و تربیت‏‎ ‎‏در آن است و ارزش دارد که انسان یک عمر در آنها تفکر کند و از‏‎ ‎‏آنها به مدد الهی توشه ها بردارد، خصوصاً آیات اواخر آن از آنجا‏‎ ‎‏که فرماید: ‏‏یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا الله َ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُواالله َ إنَّ‏‎ ‎‏الله َ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ‏‎[25]‎‏ تا آخر سوره.(325)‏

‏‏26 / 4 / 63‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏تسهیل راه پس از ورود‏

‏‏آری در ابتداء امر، ورود در هر یک از مقامات عارفین و قطع هر‏‎ ‎‏مرحله از مراحل سلوک مشکل به نظر آید. شیطان و نفس نیز به‏‎ ‎‏این معنی کمک کند که انسان را نگذارد وارد سلوک شود، ولی پس‏‎ ‎‏از ورود کم کم راه سهل و طریق آسان شود؛ هر قدمی که در راه حق‏‎ ‎‏و آخرت، انسان بردارد، برای قدم دیگر، نور هدایت الهی راه را‏‎ ‎‏روشن کند و سلوک را سهل و آسان فرماید.(326)‏

‏
‏

‏‏وساوس شیطان و نفس در مشکل نمایی سلوک‏

‏‏عزیزا! ممکن است در اول امر، انس با این معانی برای نفس مشکل‏‎ ‎‏باشد و شیطان و وساوس نفسانیّه نیز به اشکال آن بیفزاید و انسان را‏‎ ‎‏از تحصیل این احوال مأیوس کند و به انسان سلوک راه آخرت و‏‎ ‎‏سلوک الی الله را بزرگ و مشکل نمایش دهد، و بگوید: این معانی‏‎ ‎‏مال بزرگان است و به ما ربطی ندارد؛ بلکه گاهی شود که اگر بتواند‏‎ ‎‏انسان را از آن متنفر کند و با هر اسمی شده از آن منصرف کند؛ ولی‏‎ ‎‏انسان حق طلب باید استعاذۀ حقیقیه از مکاید آن پلید کند و به‏‎ ‎‏وسواس آن اعتنا نکند، و گمان نکند که راه حق و تحصیل آن امری‏‎ ‎‏است مشکل. بلی، اوّل مشکل نما است ولی اگر انسان وارد شود در‏‎ ‎‏آن، خدایِ تعالی طرق سعادت را آسان و نزدیک کند.(327)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏نفی گوشه گیری سیرۀ انبیا و اولیا‏

‏‏عمده این است که وارد بشود انسان در آن راهی که باید سیر بکند،‏‎ ‎‏چه سیرهای معنوی و چه سیرهای مادی که آنها هم معنوی است‏‎ ‎‏به یک معنا؛ یعنی، بعد از اینکه یک دولتی اسلامی شد، همه‏‎ ‎‏چیزش با معنویات بسته است به هم، این طور نیست که دولتش‏‎ ‎‏معنویت نداشته باشد و اما فرض کنید که ائمۀ جماعتش داشته‏‎ ‎‏باشد. وقتی بنا شد که مردم احساس کردند که ما می خواهیم آدم‏‎ ‎‏باشیم، ما می خواهیم که اصلاح بشویم، ما می خواهیم که خودمان‏‎ ‎‏را اصلاح بکنیم، ما می خواهیم دولتمان یک دولت الهی باشد،‏‎ ‎‏مجلسمان  هم همین طور و همه چیزمان همین طور، وقتی این‏‎ ‎‏طور شد همه اش معنویات است، منتها با راههای مختلف.‏

‏‏     همین کاری که شما می کنید در وزارت خارجه و سفرا در‏‎ ‎‏خارج، چنانچه راه مستقیم اسلامی باشد، خودش «سیرالی الله »‏‎ ‎
‏

‏‏است. «سیرالی الله » لازم نیست که انسان گوشه ای بنشیند و بگوید‏‎ ‎‏من «سیرالی الله » می خواهم بکنم. خیر، «سیرالی الله » همان طوری‏‎ ‎‏[‏‏است‏‎ ‎‏]‏‏که سیرۀ انبیا و خصوصاً پیامبر اسلام ‏‏[‏‏بود‏‏]‏‏ و کسانی که‏‎ ‎‏مربوط به او بودند؛ در عین حالی که در جنگ وارد می شدند، آدم‏‎ ‎‏می کشتند، کشته می دادند، حکومت داشتند، همه چیز داشتند،‏‎ ‎‏همه اش «سیرالی الله » بود. اینطور نبود که آن روزی که حضرت‏‎ ‎‏امیر مشغول به قتال است «سیرالی الله » نباشد، آن روزی که‏‎ ‎‏مشغول نماز است، باشد. خیر، هر دویش «سیرالی الله » است و‏‎ ‎‏لهذا، پیامبر می فرماید که ‏‏ضَرْبَةُ علیّ یَوْمَ اْلخَنْدَق اَفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثَقَلَیْن‏‎[26]‎‎ ‎‏این برای این است که «سیرالی الله » است.‏

‏‏     وقتی بنا شد که ما بخواهیم با منحرفین در جنگ باشیم ـ نه‏‎ ‎‏جنگ آنطوری که تفنگ بکشیم ـ وقتی ما می خواهیم که جهات‏‎ ‎‏معنوی را بکشیم در مادیات، مادیات را هم بکشیم  در طرف‏‎ ‎‏معنویات، این موفق می شود انسان آخرش، و لوکار مشکل است،‏‎ ‎‏لکن اینطور نیست که نباشد، نشود؛ یک امری است که انسان‏‎ ‎‏موفق می شود، وقتی که وارد عمل شد موفق می شود.(328)‏

‏‏4 / 10 / 61‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏اهتمام به امور مسلمین در سلوک‏

‏‏پسرم! از من گذشته ‏‏یَشِیبُ بْنُ آدم وَ یَشُبُّ فِیهِ خَصْلَتان: الحِرْصُ وَ طُولُ‏‎ ‎‏الْأَمَلِ.‏‎[27]‎‏ لکن تو نعمت جوانی داری و قدرت اراده، امید است بتوانی‏‎ ‎‏راهیِ طریق صالحان باشی. آنچه گفتم بدان معنی نیست که خود را‏‎ ‎‏از خدمت به جامعه کنارکشی و گوشه گیر و کَلِّ بر خلق الله باشی که‏‎ ‎
‏

‏‏این از صفات جاهلان مُتنسِّک است یا درویشان دکان دار.‏‎ ‎‏سیره انبیای عظام ـ صلّی الله علی نبیّنا و علیهم اجمعین ـ و ائمۀ‏‎ ‎‏اطهار ـ علیهم السلام ـ که سرآمد عارفان بالله و رستگان از هر قید و‏‎ ‎‏بند، و وابستگان به ساحت الهی در قیام به همه قُوی علیه‏‎ ‎‏حکومت های طاغوتی و فرعون های زمان بوده و در اجرای‏‎ ‎‏عدالت در جهان رنج ها برده و کوشش ها کرده اند، به ما درس ها‏‎ ‎‏می دهد و اگر چشم بینا و گوش شنوا داشته باشیم راه گشایمان‏‎ ‎‏خواهد بود ‏‏مَنْ اَصْبَحَ وَ لَمْ یَهْتَمَّ بِاُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ.‏‎[28]‎‏(329)‏

‏‏26 / 4 / 63‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ردّ گوشه گیری به جهت سلوک‏

‏‏اینطور نیست که آدم خوب کسی باشد که در کناری نشسته باشد و‏‎ ‎‏تسبیحی دست بگیرد و در مسجد ذکر بگوید. اگر انسان خوب‏‎ ‎‏اینگونه بود حضرت رسول ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و حضرت‏‎ ‎‏امیرمؤمنان هم این کار را می کردند. ما ندیدیم در تاریخ کسی گفته‏‎ ‎‏باشد رسول اکرم و امیرمؤمنان در جایی از صحنه کناره گیری کنند و‏‎ ‎‏در مسجد بنشینند و ذکر بگویند، بلکه بعکس در همه جا حضور‏‎ ‎‏داشتند و در صحنه بودند. بنابراین، اینکه عده ای نشسته اند و‏‎ ‎‏می گویند باید کناره گیری کرد، درست نیست. روحانیت باید عضو‏‎ ‎‏فعال جامعه باشد و مردم را هدایت و ارشاد نماید.(330)‏

‏‏3 / 9 / 61‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏
‏

‏‏بدان که اوّل شرط از برای مجاهد در این مقام و مقامات دیگر، که‏‎ ‎‏می توا‏‏[‏‏ند‏‏]‏‏ منشأ غلبه بر شیطان و جنودش شود، حفظ طائر خیال‏‎ ‎‏است. چون که این خیال مرغی است بس پرواز کُن که در هر آنی به‏‎ ‎‏شاخی خود را می آویزد؛ و این موجب بسی از بدبختیهاست. و‏‎ ‎‏خیال یکی از دستاویزهای شیطان است که انسان را به واسطۀ آن‏‎ ‎‏بیچاره کرده به شقاوت دعوت می کند.‏

‏‏نقش ضبط خیال در اصلاح باطن‏

‏‏     انسان مجاهد که درصدد اصلاح خود برآمده و می خواهد‏‎ ‎‏باطن را صفایی دهد و از جنود ابلیس آن را خالی کند، باید زمام‏‎ ‎‏خیال را در دست گیرد و نگذارد هر جا می خواهد پرواز کند؛ و‏‎ ‎‏مانع شود از اینکه خیالهای فاسدِ باطل برای او پیش آید، از قبیل‏‎ ‎‏خیال معاصی و شیطنت؛ همیشه خیال خود را متوجه امور شریفه‏‎ ‎‏کند. و این اگر چه در اوّل امر قدری مشکل به نظر می رسد و‏‎ ‎‏شیطان و جنودش آن را به نظر بزرگ جلوه می دهند، ولی با قدری‏‎ ‎‏مراقبت و مواظبت امر سهل می شود. ممکن است، برای تجربه،‏‎ ‎‏تو نیز چندی درصدد جمع خیال باشی و مواظبت کامل از آن کنی:‏‎ ‎‏هر وقت می خواهد متوجه امر پستی و خسیسی شود، آن را‏‎ ‎‏منصرف کنی و متوجه کنی به امور دیگر، از قبیل مباحات یا امور‏‎ ‎‏راجحۀ شریفه. اگر دیدی نتیجه گرفتی، شکر خدای تعالی کن بر‏‎ ‎‏این توفیق؛ و این مطلب را تعقیب کن شاید خدای تو به رحمت‏‎ ‎‏خود راهی برای تو باز کند از ملکوت که هدایت شوی به صراط‏‎ ‎‏مستقیم انسانیت و کار سلوک الی الله تعالی برای تو آسان شود.‏

‏‏     و ملتفت باش که خیالات فاسدۀ قبیحه و تصورات باطله از‏‎ ‎‏القائات شیطان است که می خواهد جنود خود را در مملکت باطن‏‎ ‎‏تو برقرار کند؛ و تو که مجاهدی با شیطان و جنودش و می خواهی‏‎ ‎‏صفحۀ نفس را مملکت الهی ‏‏[‏‏و‏‏]‏‏ رحمانی کنی، باید مواظب کید آن‏‎ ‎
‏

‏ لعین باشی و این اوهام برخلاف رضای حق تعالی را از خود‏‎ ‎‏دورنمایی تا إن شاءالله در این جنگ داخلی این سنگر را که خیلی‏‎ ‎‏مهم است از دست شیطان و جنودش بگیری، که این سنگر به‏‎ ‎‏منزلۀ سرحدّ است، اگر اینجا غالب شدی امیدوار باش.‏

‏‏     و ای عزیز، از خدای تبارک و تعالی در هر آن استعانت بجوی و‏‎ ‎‏استغاثه کن در درگاه معبود خود، و با عجز و الحاح عرض کن:‏‎ ‎‏بارالها، شیطان دشمن بزرگی است که طمع بر انبیا و اولیاء بزرگ تو‏‎ ‎‏داشته و دارد، تو خودت با این بندۀ ضعیف گرفتار امانی و اوهام‏‎ ‎‏باطله و خیالات و خرافات عاطله همراهی کن که بتواند از عهدۀ‏‎ ‎‏این دشمن قوی برآید؛ و در این میدان جنگ با این دشمن قوی که‏‎ ‎‏سعادت و انسانیت مرا تهدید می کند تو خودت با من همراهی‏‎ ‎‏فرما که بتوانم جنود او را از مملکت خاص تو خارج کنم و دست‏‎ ‎‏این غاصب را از خانۀ مختص به تو کوتاه نمایم.‏

‏‏     و از چیزهایی که انسان را در این سلوک معاونت می کند و‏‎ ‎‏انسان باید مواظب آن باشد «موازنه» است. و آن چنان است که‏‎ ‎‏انسان عاقل منافع و مضارّ هر یک از اخلاق فاسده و ملکات رذیله‏‎ ‎‏را که زاییده شدۀ شهوت و غضب و واهمه است، که سرخودند و‏‎ ‎‏در تحت تصرف شیطان، مقایسه کند با منافع و مضارّ هر یک از‏‎ ‎‏اخلاق حسنه و فضایل نفسانیه و ملکات فاضله که زاییده شدۀ‏‎ ‎‏اینهاست که در تحت تصرف عقل و شرع اند. و ملاحظه کند آیا‏‎ ‎‏کدام یک را خوب است اقدام کند. مثلاً منافعی که از برای نفسی‏‎ ‎‏که دارای شهوت مطلق العنان است و آن در او رسوخ پیدا کرده و‏‎ ‎‏ملکۀ مستقره شده و از آن ملکات بسیاری پیدا شده و رذایل‏‎ ‎‏بیشماری فراهم آمده این است که به هر فجوری دسترسی پیدا‏‎ ‎‏کند مضایقه نکند، و هر مالی از هر راهی به دستش می آید از آن‏‎ ‎
‏

‏‏روبرگردان نباشد، و هر چه مطابق با میل او است مرتکب شود، و‏‎ ‎‏اگر چه مستلزم هر امر فاسدی گردد.‏

‏‏موازنه و مقایسه بین منافع و زیان قوای نفس در دنیا و آخرت‏

‏‏     و منافع غضب که ملکۀ نفس شد و از آن ملکات و رذایل دیگر‏‎ ‎‏پیدا شد آن است که به هر کس دستش رسید با قهر و غلبه ظلم‏‎ ‎‏کند، و هر کس با او مختصر مقاومتی کند هر چه بتواند با او بکند،‏‎ ‎‏و با اندک ناملایمی جنگ و غوغا به پا کند، و به هر وسیله شده‏‎ ‎‏مضارّ ناملایمات خود را از خود دور کند ولو منجر به هر فسادی‏‎ ‎‏در عالم هم بشود.‏

‏‏     ‏‏و همین طور منافع نفس صاحب واهمۀ شیطانیه که در آن این‏‎ ‎‏ملکه رسوخ پیدا کرده این است که با هر شیطنت و خدعه شده کار‏‎ ‎‏غضب و شهوت را راه بیندازد، و با هر نقشۀ باطلۀ شده بر بندگان‏‎ ‎‏خدا ریاست کند، گرچه به بیچاره نمودن یک عائله باشد یا به بینوا‏‎ ‎‏نمودن یک شهر یا مملکت.‏

‏‏     اینها منافعی است که این قوا دارند در صورتی که در تحت‏‎ ‎‏تصرف شیطان باشند. در صورتی که وقتی درست فکر کنید و‏‎ ‎‏ملاحظۀ حال این اشخاص را بنمایید، هر کس هر چه قوی هم‏‎ ‎‏باشد و هر قدر به آمال و آرزویش هم برسد، باز هزار یک آمالش‏‎ ‎‏را به دست نیاورده؛ بلکه در این عالم ممکن نیست آمال انسان‏‎ ‎‏اداره شود و هر کس به آرزویش برسد، برای اینکه این عالم دار‏‎ ‎‏مزاحمت است و موادّ این عالم از اجرای ارادۀ ما تعصی دارند، و‏‎ ‎‏میل و آرزوی ما نیز محدود به حدّی نیست. مثلاً قوّۀ شهویه در‏‎ ‎‏انسان طوری است که اگر زنهای یک شهر، به فرض محال، به‏‎ ‎‏دست او بیاید، باز متوجه زنهای شهر دیگر است. و اگر از یک‏‎ ‎‏مملکت نصیبش شد، متوجه مملکت دیگر است. و همیشه آنچه‏‎ ‎‏ندارد می خواهد. با اینکه اینها که گفته شد فرضی است محال و‏‎ ‎
‏

‏ خیالی است خام، با وجود این تنور شهوت باز فروزان است و‏‎ ‎‏انسان به آرزوی خود نرسیده.‏

‏‏     و همین طور قوّۀ غضب در انسان طوری مخلوق است که اگر‏‎ ‎‏مالک الرقاب مطلق یک مملکت شود، متوجه مملکت دیگر‏‎ ‎‏می شود که آن را به دست نیاورده. بلکه هر چه به دستش بیاید، در‏‎ ‎‏او این قوه زیادتر می شود. هر کس منکر است مراجعه به حال خود‏‎ ‎‏کند و به حال اهل این عالم از قبیل سلاطین و متمولین و صاحبان‏‎ ‎‏قدرت و حشمت، آن وقت خود تصدیق ما را می کند.‏

‏‏     پس انسان همیشه عاشق چیزی است که ندارد و به دست او‏‎ ‎‏نیست. و این فطرتی است که مشایخ عظام و حکمای بزرگ اسلام،‏‎ ‎‏خصوصاً استاد و شیخ ما در معارف الهیه، جناب عارف کامل،‏‎ ‎‏آقای آقا میرزا محمد علی شاه آبادی، روحی له الفداء، به آن کثیری‏‎ ‎‏از معارف الهیه را ثابت می فرمایند‏‎[29]‎‏ که آنها به مقصد ما مربوط‏‎ ‎‏نیست.‏

‏‏     در هر حال وقتی که انسان فرضاً به مقاصد خود برسد، آیا‏‎ ‎‏استفادۀ او چند وقت است؟ آیا قوای جوانی تا چند وقت برقرار‏‎ ‎‏است؟ وقتی بهار عمر رو به خزان گذاشت، نشاط از دل و قوّه از‏‎ ‎‏اعضا می رود: ذائقه از کار می افتد؛ طعمها درست ادراک نمی شود؛‏‎ ‎‏چشم و گوش و قوۀ لمس و قوای دیگر بیکاره می شوند ـ لذات‏‎ ‎‏بکلی ناقص یا نابود می شود. امراض مختلفه هجوم می آورد: جهاز‏‎ ‎‏هضم و جذب و دفع و جهاز تنفس کار خود را نمی تواند انجام‏‎ ‎‏دهد؛ جز آه سرد و دل پر درد و حسرت و ندامت چیزی برای‏‎ ‎‏انسان باقی نمی ماند. پس مدت استفادۀ انسان از این قوای‏‎ ‎‏جسمانی، از بعد از تمیز و فهم خوب و بد تا زمان افتادن قوا از کار‏‎ ‎
‏

‏‏یا ناقص شدن آنها، بیش از سی چهل سال برای مردم قوی البنیه و‏‎ ‎‏صحیح و سالم نیست؛ آن هم در صورتی که به امراض و‏‎ ‎‏گرفتاریهای دیگر که همه روزه می بینیم و غافل هستیم برنخورد.‏

‏‏     من عجالتاً برای جنابعالی فرض می کنم در عالم خیال ـ که مایه‏‎ ‎‏ندارد! ـ صد و پنجاه سال عمر و فراهم بودن تمام بساط شهوت و‏‎ ‎‏غضب و شیطنت، و فرض می کنم که هیچ ناملایمی هم برای شما‏‎ ‎‏پیش آمد نکند، و هیچ چیز بر خلاف مقصد شما نشود، آیا بعد از‏‎ ‎‏این مدت کم که مثل باد می گذرد، عاقبت شما چیست؟ آیا از این‏‎ ‎‏لذات چه ذخیره ای کردید برای زندگی همیشگی خود، برای روز‏‎ ‎‏بیچارگی و روز فقر و تنهایی خود، برای برزخ و قیامت خود، برای‏‎ ‎‏ملاقات ملائکۀ خدا و اولیاء خدا و انبیاء او؟ جز یک اعمال قبیحۀ‏‎ ‎‏منکره که صورت آنها را در برزخ و قیامت به شما تحویل می دهند،‏‎ ‎‏که صورت آنها را جز خداوند تبارک و تعالی کس دیگر نمی داند‏‎ ‎‏چیست.‏

‏‏مقایسه بین آتش دنیا و آخرت‏

‏‏     ‏‏تمام آتش دوزخ و عذاب قبر و قیامت و غیر آنها را که شنیدی و‏‎ ‎‏قیاس کردی به آتش دنیا و عذاب دنیا، اشتباه فهمیدی؛ بد قیاس‏‎ ‎‏کردی. آتش این عالم یک امر عرَضی سردی است. عذاب این‏‎ ‎‏عالَم خیلی سهل و آسان است؛ إدراک تو در این عالَم ناقص و کوتاه‏‎ ‎‏است. همۀ آتشهای این عالَم را جمع کنند روح انسان را نمی تواند‏‎ ‎‏بسوزاند؛ آنجا آتشش علاوه بر اینکه جسم را می سوزاند روح را‏‎ ‎‏می سوزاند، قلب را ذوب می کند، فؤاد را محترق می نماید. تمام‏‎ ‎‏اینها را که شنیدی و آنچه تاکنون از هر که شنیدی جهنم اعمال تو‏‎ ‎‏است که در آنجا حاضر می بینی که خدای تعالی می فرماید: ‏‏وَ‏‎ ‎‏وَجَدُوا ما عَمِلوُا حاضِراً.‏‎[30]‎‏ یعنی «یافتند آنچه کرده بودند حاضر.» اینجا‏‎ ‎
‏

‏ مال یتیم خوردی لذت بردی، خدا می داند آن صورتی که در آن‏‎ ‎‏عالَم از آن در جهنم می بینی و آن ذلتی که در آنجا نصیب تو است‏‎ ‎‏چیست؟ اینجا بد گفتی به مردم، قلب مردم را سوزانیدی، این‏‎ ‎‏سوزش قلب عباد خدا را خدا می داند چه عذابی دارد در آن دنیا؛‏‎ ‎‏وقتی که دیدی می فهمی چه عذابی خودت برای خودت تهیه‏‎ ‎‏کردی. وقتی غیبت کردی، صورت ملکوتی او برای تو تهیه شد، به‏‎ ‎‏تو ردّ می شود؛ با او محشوری و خواهی عذاب آن را چشید. اینها‏‎ ‎‏جهنم اعمال که جهنم سهل و آسان و سرد و گوارا و مال کسانی‏‎ ‎‏است که اهل معصیت هستند؛ ولی برای اشخاصی که ملکۀ فاسده‏‎ ‎‏و رذیلۀ باطله پیدا کردند. از قبیل ملکۀ طمع، حرص، جحود،‏‎ ‎‏جدال، شره، حب مال و جاه و دنیا و سایر ملکات پست، جهنمی‏‎ ‎‏است که نمی شود تصور کرد؛ صورتهایی است که در قلب من و تو‏‎ ‎‏خطور نمی کند که از باطن خودِ نفسْ ظهور می کند که اهل آن جهنم‏‎ ‎‏از عذاب آنها گریزان و به وحشت هستند. در بعضی از روایات‏‎ ‎‏موثقه است که در جهنم یک وادی است از برای متکبرها که او را‏‎ ‎‏«سَقَرْ» می گویند؛ شکایت کرد به خدای تعالی از شدت گرمی و‏‎ ‎‏حرارت و خواست از خدای تعالی که اذن دهد او را نفس بکشد؛‏‎ ‎‏پس از اذن نفسی کشید که جهنم محترق گردید.‏‎[31]‎

‏‏    ‏‏گاهی این ملکات اسباب می شود که انسان را مخلد در جهنم‏‎ ‎‏می کند، زیرا که ایمان را از انسان می گیرند؛ مثل حسد که در‏‎ ‎‏روایات صحیحۀ ماست که ایمان را حسد می خورد، همان طور که‏‎ ‎‏آتش هیزم را می خورد.‏‎[32]‎‏ و مثل حبّ دنیا و شرف و مال که در‏‎ ‎‏روایات صحیحه است که دو گرگ اگر در گلۀ بی شبان رها شود،‏‎ ‎
‏

‏یکی از آنها در اوّل گله و یکی در آخرش، زودتر آنها را هلاک‏‎ ‎‏نمی کنند از حب شرف و حب دنیا که دین مؤمن را از او می گیرد.‏‎[33]‎‎ ‎‏خدا نکند عاقبت معاصی منتهی بشود به ملکات و اخلاق ظلمانی‏‎ ‎‏زشت، و آنها منتهی شود به رفتن ایمان و مردن انسان با حال کفر،‏‎ ‎‏که جهنم کافر و جهنم عقاید باطله از آن دو جهنم بمراتب سخت تر‏‎ ‎‏و سوزانتر و ظلمانیتر است.‏

‏‏     ای عزیز، در علوم عالیه ثابت شده است‏‎[34]‎‏ که مراتب اشتداد‏‎ ‎‏غیرمتناهی است. هر چه تو تصور کنی و تمام عقول تصور کنند‏‎ ‎‏شدت عذاب را، از آن شدیدتر هم ممکن است. اگر برهان حکما‏‎ ‎‏را ندیدی یا کشف اهل ریاضت را باور نداری، تو که بحمدالله ‏‎ ‎‏مؤمنی، انبیا، صلوات الله علیهم، را صادق می دانی، تو که اخبار‏‎ ‎‏وارده در کتب معتبرۀ ما را، که همۀ علمای امامیه قبول دارند،‏‎ ‎‏درست می دانی، تو که ادعیه و مناجات وارده از ائمۀ معصومین،‏‎ ‎‏سلام الله علیهم، را صحیح می دانی، تو که مناجات مولای متقیان،‏‎ ‎‏امیرالمؤمنین، سلام الله علیه، را دیدی، تو که مناجات‏‎ ‎‏سیدالساجدین، علیه السلام، را در دعای ابوحمزه دیدی، قدری‏‎ ‎‏تأمل کن در مضمون آنها؛ قدری تفکر نما در فقرات آنها. لازم‏‎ ‎‏نیست یک دعای طولانی را یک دفعه با عجله و شتاب بخوانی و‏‎ ‎‏تفکر در معانیش نکنی، بنده و شما حال سید سجّاد، علیه السلام، را‏‎ ‎‏نداریم که آن دعای مفصل را با حال بخوانیم، شبی یک ربع آن را،‏‎ ‎‏یک ثُلْثِ آن را، با حال بخوان و تفکر کن در فقراتش شاید صاحب‏‎ ‎‏حال شوی. از همه گذشته، قدری تفکر در قرآن کن ببین چه عذابی را‏‎ ‎‏وعده کرده که اهل جهنم از مالک می خواهند که آنها را بکشد؛‏‎ ‎
‏

‏هیهات! که مرگ در کار نیست. ببین خدای تعالی می فرماید: ‏‏یا‏‎ ‎‏حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطتُ فی جَنْبِ الله .‏‎[35]‎‏ آیا این چه حسرتی است؟ که‏‎ ‎‏خدای تعالی با آن عظمت با این تعبیر ذکر می فرماید. تدبر کن در‏‎ ‎‏آیۀ شریفۀ قرآن؛ بی تأمل و تدبر از آن مگذر: ‏‏یومَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ کُلُّ‏‎ ‎‏مُرْضِعَةٍ عَمّا أَرْضَعَتْ و تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَی النّاسَ سُکاری وَ ما هُمْ‏‎ ‎‏بِسُکاری وَ لکِنَّ عَذَابَ الله ِ شَدیدٌ.‏‎[36]‎‏ وصف روز قیامت را می کند‏‎ ‎‏می فرماید: «روزی که فراموش می کند هر شیردهی از آنچه شیر‏‎ ‎‏می دهد؛ و می اندازد هر آبستنی بچۀ خود را؛ و می بینی مردم را‏‎ ‎‏مست، با اینکه آنها مست نیستند و لکن عذاب خدا سخت است.»‏

‏‏     درست تفکر کن عزیزم، قرآن نعوذبالله کتاب قصه نیست؛‏‎ ‎‏شوخی با شما نمی کند؛ ببین چه می فرماید؟ این چه عذابی است‏‎ ‎‏که عزیزها را از یاد می برد، حامله را بی بار می کند. آیا چه عذابی‏‎ ‎‏است که خداوند تبارک و تعالی با آن عظمت او را وصف می کند به‏‎ ‎‏«شدت» و جای دیگر به «عظمت». چیزی را که خدای تبارک و‏‎ ‎‏تعالی که عظمت او حدّ و حصر ندارد و عزت و سلطنت او منتهی‏‎ ‎‏ندارد توصیف به شدت و عظمت کند آیا چه خواهد بود؟ خدا‏‎ ‎‏می داند عقل من و تو و فکر همۀ بشر از تصورش عاجز است. اگر‏‎ ‎‏مراجعه به اخبار و آثار اهل بیت عصمت و طهارت کنی و تأمل در‏‎ ‎‏آنها نمایی، می فهمی که قضیۀ عذاب آن عالم غیر از این عذابهایی‏‎ ‎‏است که فکر کردی. قیاس به عذاب این عالَم کردن قیاس باطل‏‎ ‎‏غلطی است.(331)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏
‏

‏لزوم نشاط و بهجت در عبادات‏

‏‏و دیگر از آداب قلبیّۀ نماز، و سایر عبادات، که موجب نتایج‏‎ ‎‏نیکویی است، بلکه باعث فتح بعضی از ابواب و کشف بعضی از‏‎ ‎‏اسرار عبادات است، آن است که سالک جدّیّت کند که عبادت را‏‎ ‎‏از روی نشاط و بهجت قلب و فرح و انبساط خاطر بجا آورد و از‏‎ ‎‏کسالت و ادبار نفس در وقت عبادت احتراز شدید کند. پس، وقتی‏‎ ‎‏را که برای عبادت انتخاب می کند وقتی باشد که نفس را به عبادت‏‎ ‎‏اقبال است و دارای نشاط و تازگی است و خستگی و فتور ندارد،‏‎ ‎‏زیرا که اگر نفس را در اوقات کسالت و خستگی وادار به عبادت‏‎ ‎‏کند ممکن است آثار بدی به آن مترتّب شود که از جملۀ آنها آن‏‎ ‎‏است که انسان از عبادت منضجر شود و تکلّف و تعسّف آن زیاد‏‎ ‎‏گردد و کم کم باعث تنفّر طباع نفوس شود. و این علاوه بر آن که‏‎ ‎‏ممکن است انسان را بکلّی از ذکر حق منصرف کند و روح را از‏‎ ‎‏مقام عبودیّت که منشأ همۀ سعادات است برنجاند، از چنین‏‎ ‎‏عبادتی نورانیّت قلبیّه حاصل نگردد و باطن نفس از آن منفعل‏‎ ‎‏نگردد و صورت عبودیّتْ صورت باطن قلب نشود. و پیش از این‏‎ ‎‏ذکر شد که مطلوب در عبادات آن است که باطن نفس صورت‏‎ ‎‏عبودیّت شود.‏

‏‏     و اکنون چنین گوییم که یکی از اسرار و نتایج عبادات و‏‎ ‎‏ریاضات آن است که اراده نفس در ملک بدن نافذ گردد و مملکت‏‎ ‎‏یکسره در تحت کبریاءِ نفس منقهر و مضمحلّ گردد و قوای منبثّه و‏‎ ‎‏جنود منتشرۀ در ملک بدن از عصیان و سرکشی و انانیّت و‏‎ ‎‏خودسری باز مانند و تسلیم ملکوت باطن قلب شوند، بلکه کم کم‏‎ ‎‏تمام قوا فانی شوند در ملکوت، و امر ملکوت در ملک جاری و‏‎ ‎‏نافذ شود و ارادۀ نفس قوّت گیرد و زمام مملکت را از دست‏‎ ‎‏شیطان و نفس امّاره بگیرد و جنود نفس از ایمان به تسلیم و از‏‎ ‎‎ ‎
‏

‏تسلیم به رضا و از رضا به فنا سوق شوند. و در این حال شمّه ای از‏‎ ‎‏اسرار عبادات را نفس دریابد و از تجلّیات فعلیّه شمّه ای حاصل‏‎ ‎‏گردد. و آنچه ذکر شد تحقّق پیدا نکند مگر آن که عبادات از روی‏‎ ‎‏نشاط و بهجت بجا آورده شود و از تکلّف و تعسّف و کسالت‏‎ ‎‏بکلّی احتراز شود تا حال محبّت و عشق به ذکر حق و مقام‏‎ ‎‏عبودیّت رخ دهد و انس و تمکّن حاصل آید. و انس به حقّ و ذکر‏‎ ‎‏او از اعظم مهمّاتی است که اهل معرفت را به آن عنایت شدید‏‎ ‎‏است و اصحاب سیر و سلوک برای آن تنافس کنند. و چنانچه اطبّا‏‎ ‎‏را عقیده آن است که اگر غذا را از روی سرور و بهجت میل کنند‏‎ ‎‏زودتر هضم شود، همینطور طبّ روحانی اقتضا می کند که اگر‏‎ ‎‏انسان غذاهای روحانی را از روی بهجت و اشتیاق تناول کند و از‏‎ ‎‏کسالت و تکلّف احتراز کند، آثار آن در قلب زودتر واقع شود و‏‎ ‎‏باطن قلب با آن زودتر تصفیه شود.‏

‏‏     و اشاره به این ادب در کتاب کریم الهی و صحیفۀ قویم ربوبی‏‎ ‎‏شده است آن جا که در تکذیب کفّار و منافقین فرماید: ‏‏لا یَأْتُونَ‏‎ ‎‏الصَّلوةَ اِلاّ وَ هُمْ کُسالی وَ لا یُنْفِقُونَ اِلاّ وَ هُمْ کارِهُون‏‎[37]‎‏ و آیۀ شریفۀ ‏‏لا تَقْرَبُوا‏‎ ‎‏الصَّلوةَ وَ اَنْتُمْ سُکاری‏‎[38]‎‏ در حدیثی به کسالت تفسیر شده. و در روایات‏‎ ‎‏اشاره به این ادب نموده اند و ما به ذکر بعضی از آن این اوراق را‏‎ ‎‏مفتخر می نماییم:‏

‏‏     محمّد بن یعقوب باسناده عن ابی عبدالله علیه السلام قال: ‏‏لا‏‎ ‎‏تُکْرِهُوا اِلی اَنْفُسِکُمُ الْعِبادَةَ.‏‎[39]‎

‏‏    ‏‏و عن ابی عبدالله (ع) قال: ‏‏قالَ رَسُولُ الله صَلَّی الله عَلَیْه و آلِهِ: یا عَلِیُّ، اِنَّ‏‎ ‎
‏

‏‏هذَا الدِّینَ مَتینٌ؛ فَاَوْغِلْ فیهِ بِرِفْقٍ وَ لا تُبَغِّضْ اِلی نَفْسِکَ عِبادَةَ ربِّک.‏‎[40]‎

‏‏    ‏‏و در حدیث است از حضرت عسکری سلام الله علیه: ‏‏اِذا نَشَطَتِ‏‎ ‎‏الْقُلُوبُ فَاَوْدِعُوها، وَ اِذا نَفَرَتْ فَوَدِّعُوها.‏‎[41]‎

‏‏    ‏‏و این دستور جامعی است که فرموده اند که در هنگام نشاط و‏‎ ‎‏بهجتِ قلوب ودیعه به آنها بسپارید، و در وقت نفار و گریز آنها را‏‎ ‎‏راحت بگذارید؛ پس در کسب معارف و علوم نیز این ادب را باید‏‎ ‎‏منظور داشت و قلوب را با کراهت و تنفر وادار به کسب نکرد.‏

‏‏رعایت اعتدال در سلوک‏

‏‏     ‏‏و از این احادیث و احادیث دیگر استفادۀ ادب دیگر شود که‏‎ ‎‏آن نیز از مهمّات باب ریاضت است. و آن عبارت از «مراعات»‏‎ ‎‏است. و آن، چنان است که سالک در هر مرتبه که هست، چه در‏‎ ‎‏ریاضات و مجاهدات علمیّه یا نفسانیّه یا عملیّه، مراعات حال‏‎ ‎‏خود را بکند و با رفق و مدارا با نفس رفتار نماید و زاید بر طاقت و‏‎ ‎‏حالت خود تحمیل آن نکند؛ خصوصاً برای جوانها و تازه کارها این‏‎ ‎‏مطلب از مهمّات است که ممکن است اگر جوانها با رفق و مدارا با‏‎ ‎‏نفس رفتار نکنند و حظوظ طبیعت را به اندازۀ احتیاج آن از طرق‏‎ ‎‏محلّله ادا نکنند، گرفتار خطر عظیمی شوند که جبران آن را نتوانند‏‎ ‎‏کرد؛ و آن خطر آن است که گاه نفس به واسطۀ سخت گیری فوق العاده‏‎ ‎‏و عنان گیری بی اندازه عنان گسیخته شود و زمام اختیار را از دست‏‎ ‎‏بگیرد و اقتضائات طبیعت که متراکم شد و آتش تیز شهوت که در‏‎ ‎‏تحت فشار بی اندازۀ ریاضت واقع شود، ناچار محترق شود و‏‎ ‎‏مملکت را بسوزاند. و اگر خدای نخواسته سالکی عنان گسیخته‏‎ ‎‏شود یا زاهدی بی اختیار شود، چنان در پرتگاه افتد که روی نجات‏‎ ‎
‏

‏ را هرگز نبیند و به طریق سعادت و رستگاری هیچ گاه عود نکند.‏

‏‏     پس، سالک چون طبیب حاذقی باید نبض خود را در ایّام‏‎ ‎‏سلوک بگیرد و از روی اقتضائات احوال و ایّام سلوک با نفس رفتار‏‎ ‎‏کند؛ و در ایّام اشتعال شهوت که غرور جوانی است طبیعت را‏‎ ‎‏بکلّی منع از حظوظش ننماید و با طرق مشروعه آتش شهوت را‏‎ ‎‏فرو نشاند که فرونشاندن شهوت به طریق امر الهی اعانت کامل در‏‎ ‎‏سلوک راه حق کند. پس، نکاح و زواج کند که از سنن بزرگ الهی‏‎ ‎‏است که علاوه بر آن که مبدأ بقاء نوع انسانی است در سلوک راه‏‎ ‎‏آخرت نیز مدخلّیت بسزا دارد. و از این جهت رسول خدا صلّی الله ‏‎ ‎‏علیه و آله فرمودند: «کسی که تزویج کند، نصف دینش را احراز‏‎ ‎‏نموده.»‏‎[42]‎‏ و در حدیث دیگر است که «کسی که دوست دارد‏‎ ‎‏ملاقات کند خدا را پاک و پاکیزه، ملاقات کند او را با زوجه.»‏‎[43]‎‏ و از‏‎ ‎‏رسول اکرم نیز منقول است که «اکثر اهل آتش عزبها هستند.»‏‎[44]‎‏ و‏‎ ‎‏در حدیث است که حضرت امیر مؤمنان سلام الله علیه فرمودند:‏‎ ‎‏«جماعتی از اصحاب بر خود حرام کردند زنها را و افطار در روز و‏‎ ‎‏خواب در شب را. امّ سلمه خبر داد به حضرت رسول اکرم. آن‏‎ ‎‏سرور تشریف آوردند نزد آنها فرمودند: "آیا شما اعراض می کنید‏‎ ‎‏از زنها؟ همانا من نزد زنها می روم و روز تناول می کنم و شب‏‎ ‎‏خواب می روم، و کسی که از سنّت من اعراض کند از من نیست و‏‎ ‎‏خدای تعالی فرو فرستاد: ‏‏لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما اَحَلَّ الله لَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا اِنَّ‏‎ ‎‏الله لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ، وَ کُلُوا مِمّا رَزَقَکُمُ الله حَلالاً طَیِّباً وَ اتَّقُوا الله الَّذی اَنْتُمْ بِهِ‏‎ ‎‏مُؤمِنُون‏‏."»‏‎[45]‎

‏
‏

‏    ‏‏بالجمله، بر سالک راه آخرت «مراعات» احوال ادبار و اقبال‏‎ ‎‏نفس لازم است؛ و چنانچه از حظوظ نباید مطلقاً جلوگیری کند که‏‎ ‎‏منشأ مفاسد عظیم است، نباید در سلوک از جهت عبادات و‏‎ ‎‏ریاضات عملیّه به نفس سخت گیری کند و آن را در تحت فشار‏‎ ‎‏قرار دهد؛ خصوصاً در ایّام جوانی و ابتداء سلوک که آن نیز منشأ‏‎ ‎‏انضجار و تنفّر نفس شود و گاه شود که انسان را از ذکر حقّ‏‎ ‎‏منصرف کند.‏

‏‏     و در احادیث شریفه اشاره به این معنی بسیار است، چنانچه‏‎ ‎‏در کافی شریف است که حضرت صادق فرمودند: «من در ایّام‏‎ ‎‏جوانی جدّیّت و اجتهاد در عبادت نمودم، پدرم به من فرمود: "ای‏‎ ‎‏فرزند کمتر از این عمل کن، زیرا که خدای عزّ وجّل وقتی که‏‎ ‎‏دوست داشته باشد بنده ای را، راضی شود از او به کم."»‏‎[46]‎‏ و قریب‏‎ ‎‏به این مضمون در حدیث دیگر است.‏‎[47]‎

‏‏    ‏‏و نیز در روایت کافی است که حضرت ابی جعفر از حضرت‏‎ ‎‏رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم حدیث کند که فرمود:‏‎ ‎‏«همانا این دین محکم است؛ داخل آن شوید با رفق و مدارا، و‏‎ ‎‏عبادت خدا را مبغوض بندگان خدا نکنید تا مثل سوار مفرطی‏‎ ‎‏باشید که نه سفر را قطع می کند و نه پشت به مرکوب خود باقی‏‎ ‎‏می گذارد.»‏‎[48]‎‏ و در حدیث دیگر است که «عبادت پروردگار را‏‎ ‎‏مبغوض نفس خود مکن.»‏‎[49]‎

‏
‏

‏‏    ‏‏بالجمله، میزان در باب «مراعات» آن است که انسان ملتفت‏‎ ‎‏احوال نفس باشد و با آن به مناسبت قوّت و ضعف آن سلوک کند؛‏‎ ‎‏چنانچه اگر نفس در عبادات و ریاضات قوی است و تاب مقاومت‏‎ ‎‏دارد، در عبادت کوشش و جدّیّت کند. و اشخاصی که ایّام غرور‏‎ ‎‏جوانی را طیّ کرده اند و آتش شهوات آنها تا اندازه ای فرو نشسته‏‎ ‎‏است، مناسب است قدری ریاضات نفسانیّه را بیشتر کنند و با‏‎ ‎‏جدّیّت و کوشش مردانه وارد سلوک و ریاضت شوند؛ و هرچه‏‎ ‎‏نفس را به ریاضات عادت دادند فتح باب دیگر برای او کنند تا آن‏‎ ‎‏که کم کم نفس بر قوای طبیعت چیره شود و قوای طبیعیّه مسخّر در‏‎ ‎‏تحت کبریای نفس گردند. و آنچه در احادیث شریفه وارد است که‏‎ ‎‏جدّیّت و کوشش در عبادت کنید و مدح شده است از اشخاصی‏‎ ‎‏که اجتهاد و کوشش در عبادت و ریاضت می کنند و در عبادات و‏‎ ‎‏ریاضات ائمۀ هدی سلام الله علیهم وارد است، با این احادیث‏‎ ‎‏شریفه که اقتصاد در عبادت را مدح فرموده اند، مبنی بر اختلاف‏‎ ‎‏اهل سلوک و درجات و احوال نفوس است؛ و میزان کلّیْ نشاط و‏‎ ‎‏قوّت نفس و نفار و ضعف آن است.(332)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏رفق و مدارا با نفس در سلوک‏

‏‏و در باب ارتیاض نفس و سلوک راه حق نیز رفق و مدارا با نَفس، از‏‎ ‎‏مهمّات به شمار می رود. و چه بسا که سختگیری بر نفس،‏‎ ‎‏خصوصاً در اوائل امر و خصوصاً برای جوانها، اسباب تنفّر نفس از‏‎ ‎‏ارتیاض و سلوک شود، و از زیر بار حق فرار کند.‏

‏‏     و خیلی اتفاق افتاده که جوانهای نورس بعد از چندی اشتغال‏‎ ‎‏شدید و مواظبت کامل در مستحبّات، به کلّی منحرف شدند و‏‎ ‎
‏

‏ لایبالی به دین گردیدند. و در روایات شریفه اشارۀ به بسیاری از‏‎ ‎‏این امور که مذکور شد هست‏‎[50]‎‏...‏

‏‏    ‏‏چنانچه در حدیث دیگر کافی شریف است که راوی گوید:‏‎ ‎‏شنیدم از حضرت صادق ـ علیه السلام ـ می گفت: «کسی که رفق و‏‎ ‎‏مدارا کند در کارش، نایل شود به آنچه که می خواهد از مردم».‏‎[51]‎

‏‏    ‏‏و از رسول خدا ‏‏[‏‏صلّی الله علیه و آله‏‏]‏‏ منقول است که فرمود:‏‎ ‎‏«همانا در رفق، زیادت و برکت هست، و کسی که محروم شد از‏‎ ‎‏رفق، محروم شد از خیر».‏‎[52]‎

‏‏    ‏‏وَ عَنْ محَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ بِإسْنادِهِ قالَ: قالَ أبُو جَعْفَرٍ ـ عَلَیْهِ‏‎ ‎‏السَّلامُ ـ: ‏‏مَنْ قُسِّمَ لَهُ الرِّفْقُ قُسِّمَ لَهُ الإیْمانُ.‏‎[53]‎

‏‏    ‏‏وَ عَنْ أبِی جَعْفَرٍ ـ عَلَیْهِ السَّلامُ ـ قالَ: ‏‏إنَّ لِکُلِّ شَی ءٍ قُفْلاً، وَ قُفْلُ الإیمانِ‏‎ ‎‏الرِّفْقُ.‏‎[54]‎

‏‏    ‏‏و این دو حدیث شریف، دلالت کند بر آنچه سابق ذکر شد که‏‎ ‎‏در ریاضت نفس و سلوک الی الله، یکی از مهمّات، مرافقت و‏‎ ‎‏مدارات با آن است. و چون مرافقت با نفس نمودی، نفسْ انس و‏‎ ‎‏محبّت با عبادات و طاعات پیدا کند، و به واسطه این محبّت و عُلقه،‏‎ ‎‏انس و محبّت با حق پیدا کند. و این، فتح باب معارف الهیّه که‏‎ ‎‏سرچشمه ایمان است، می باشد، چنانچه عنف و خرق، گاهی سبب‏‎ ‎‏شود که در ذائقه روح، عبادت و عبودیّت تلخ و ناگوار شود، و این،‏‎ ‎‏سبب إعراض قلب از حق شود. پس معلوم شد که قفلِ ایمانْ رفق‏‎ ‎
‏

‏‏است، و کسی که نصیب آن رفق باشد، ایمان نیز نصیب او شود.‏

‏‏حفظ اسرار و بیان معارف به تناسب افراد‏

‏‏     ‏‏وَ عَنْ مَحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ بِإسْنادِهِ عَنْ أبِی عَبْدِالله ـ عَلَیهِ السَّلامُ ـ‏‎ ‎‏قالَ: ‏‏قالَ رَسُولُ الله ـ صَلَّی الله عَلَیْهِ وَ آلِهِ ـ مَا اصْطَحَبَ اثْنانِ إلاَّ کانَ أعْظَمُهُما‏‎ ‎‏أجْراً وَ أحَبُّهُما إلی الله، أرْفَقَهُما بِصاحِبِهِ.‏‎[55]‎

‏‏    ‏‏وَ بِاِءسْنادِهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ عَنْ أبِی عَبْدِالله ـ عَلَیهِ السَّلامُ ـ‏‎ ‎‏قالَ: ‏‏یا عُمَرُ! لاتَحْمِلُوا عَلی شِیْعَتِنا، وَ ارْفُقُوا بِهِمْ؛ فِإنَّ النّاسَ لا یَحْتَمِلُونَ ما‏‎ ‎‏تَحْمِلُونَ.‏‎[56]‎‏ فرمود به عمر بن حنظله که تحمیل نکنید بر شیعیان ما، و‏‎ ‎‏رفق و مدارا کنید با آنها؛ زیرا که مردم تحمُّل نمی توانند بکنند آنچه‏‎ ‎‏شما تحمُّل می کنید.‏

‏‏     ‏‏و این حدیث شریف، دستور کلّی است برای خواص؛ زیرا که‏‎ ‎‏مردم هم در تحمل علوم و معارف و هم در تحمل اعمال قلبیّه و‏‎ ‎‏قالبیّه مختلفند، و هر علمی را خصوصاً در باب معارف، نتوان افشا‏‎ ‎‏پیش هر کس کرد، بلکه سرایر توحید و حقایق معارف، از اسراری‏‎ ‎‏است که پیش اهلش باید مکتوم و مخزون باشد. و نوع گمراهیها و‏‎ ‎‏إضلالها و تکفیرها از این باب پیدا شده.‏

‏‏     و این که مردم، حتی علماء ظاهر، از علوم الهیّه احتراز کنند و‏‎ ‎‏گرد معارف و حقایق نمی گردند، برای همین است که بعضی از‏‎ ‎‏ارباب اصطلاح و ذوق یا اصحاب علوم رسمیّۀ عرفانیّه تهتّک‏‎ ‎‏کردند، و مقاصد شریفه را با الفاظ زشت و قبیح بیان کردند، و از‏‎ ‎‏اصطلاح قرآن و حدیث بیرون رفتند با آن که همان مقاصد به طور‏‎ ‎‏أکمل در کتاب خدا و احادیث ائمّه هدی ـ علیهم السلام ـ موجود‏‎ ‎‏است، ولی آنها به صورت بدی آن را جلوه دادند. از این جهت،‏‎ ‎
‏

‏ اسباب تنفّر طباع ظاهریین شده است. اینها نیز طاقت آن نداشتند‏‎ ‎‏که لُبّ را از قشر و حقیقت را از صورت و معنی را از لفظ جدا کنند؛‏‎ ‎‏یکسره با اصل مطلب مخالف شدند.‏

‏‏     و شاید اشاره به این معنی باشد روایاتی که ایمان را تسهیم‏‎ ‎‏نموده به هفت سهم‏‎[57]‎‏ یا ده درجه‏‎[58]‎‏ یا چهل و نه جزء‏‎[59]‎‏، و فرموده اند‏‎ ‎‏کسی ‏‏[‏‏ که‏‏]‏‏ دارای یک سهم است، نباید دو سهم بر او تحمیل کرد،‏‎ ‎‏و کسی که دارای دو سهم است، نباید سه سهم بر او تحمیل‏‎ ‎‏نمود‏‎[60]‎‏، و همین طور. و چون اختلاف درجات اعمال و طاقت و‏‎ ‎‏اشتیاق بر آن غالباً از اختلاف درجات ایمان است، از این جهت در‏‎ ‎‏احادیث شریفه برای تقریب به ذهن، مَثَلی ذکر فرمودند که:‏

‏‏     «مرد مسلمانی شخص نصرانی را دعوت به اسلام کرد تا قبول‏‎ ‎‏اسلام نمود. پس مُسلِم سحر آمد و آن تازه مسلمان را بیدار کرد و‏‎ ‎‏برد به مسجد، و او را به نماز واداشت، و هر چه خواست آن‏‎ ‎‏بیچاره برود، عمل دیگری پیشنهاد او کرد تا ظهر شد؛ نماز ظهر را‏‎ ‎‏خواندند. خواست برود، مُسلِم گفت: «بین ظهر و عصر فاصله‏‏[‏‏ای‏‏]‏‎ ‎‏نیست». عصر شد؛ نماز خواندند. خواست برود، نگذاشت تا نماز‏‎ ‎‏مغرب و عشا را خواندند و رفتند. فردا سحر باز مسلم آمد در منزل‏‎ ‎‏آن مرد، او را بیدار کرد که عمل روز قبل را تجدید کند. شخص‏‎ ‎‏نصرانی گفت: «برو برای این دین، یک شخص که بیکارتر از من‏‎ ‎‏باشد، پیدا کن؛ من مرد فقیری هستم عیالمند».‏‎[61]‎

‏‏    ‏‏و در خلال این احادیث شریفه، امام ـ علیه السلام ـ سفارش‏‎ ‎
‏

‏‏می فرماید که: «رفق و مدارا کنید با بندگان خدا، و تحمیل نکنید بر‏‎ ‎‏آنها چیزی که طاقت بر آن ندارند که متنفر می شوند و از زیر بار‏‎ ‎‏در می روند».‏

‏‏     و چنانچه در مدح و تحسینِ رفق روایاتی بسیار وارد است، در‏‎ ‎‏ذمّ و تهجین خرق و عنف نیز روایاتی وارد شده. از آن جمله، در‏‎ ‎‏کافی شریف به سند خود از حضرت باقر العلوم ـ علیه السلام ـ‏‎ ‎‏نقل کند که: «کسی که نصیب او خرق گردید، محجوب شد از او‏‎ ‎‏ایمان»‏‎[62]‎‏. و هم از حضرت باقر منقول است که رسول خدا ـ صلَّی‏‎ ‎‏الله علیه و آله ـ فرمودند: «اگر خرقْ خَلقی بود که دیده می شد، در‏‎ ‎‏مخلوق خدا چیزی از او قبیح تر نبود».‏‎[63]‎‏(333)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏