مقدمه
انقلاب اسلامی ایران نقطه عطفی در تاریخ ایران، اسلام و جهان بوده است، و رخدادی زلزله خیز و موج افکن در نیمه دوم قرن بیستم و موجب و علت بسیاری از رخدادهای جهان جدید محسوب می شود.
این انقلاب در یک فرایند تاریخی به تدریج نضج گرفته و بارور گردید. این فرایند مشتمل بر سه مرحله تئوری و نظریه، پذیرش و مقبولیت یابی و اقدام عملی بود. هر انقلاب بدون آرمان خواهی و در نظر گرفتن وضعیت بهتر از وضع موجود به ثمر خواهد نشست، اما آرمانخواهی نیاز به پشتوانه فکری و مبانی تئوریک دارد. این تئوری در چالش با نظریه حاکم بر نظام موجود به تدریج طرفدارانی یافته و بسط می یابد؛ تا جایی که بحران مشروعیت و مقبولیت برای تئوری موجود ایجاد کرده و با کنار زدن، جانشین آن می گردد. در گام بعدی، پس از پذیرفته شدن آن تئوری توسط مردم، جامعه به اقدام عملی برای ایجاد نظام سیاسی جدید دست به کار می شود.
امام خمینی با برنتافتن تئوری سلطنت و عدم خشنودی از نظام شاهنشاهی درصدد طرح تئوری جدید برآمد تا بر پایه آن نظام مطلوب و ایده آل و منطبق با شریعت را پی ریزی نماید. این آرمان در نوشته های ایشان از حدود 1320 به چشم می خورد.
کتابهای ایشان نشانگر و گویای، سیر تاریخی شکل گیری و پختگی و استکمال نظریه ولایت فقیه به جای نظریه سلطنت است. کتاب کشف الاسرار در 1322تألیف شد. این کتاب نقدهای جدی به نظام سلطنت دارد؛ پس از آن الاجتهاد و التقلید در 1330 در قالب رساله ای تدوین و به طرح مناصب و شؤون سیاسی و حکومتی فقیه پرداخت؛ بین سالهای 1337 تا 1340 مکاسب محرمه را با آوردن مباحثی در عدم مشروعیت نظام سیاسی جائر و لزوم حاکمیت شرع و قانون دانان متشرع یا فقیهان تألیف کرد؛ تحریر الوسیله را در قالب فقه
کتابامام خمینی و حکومت اسلامی: مأخذشناسی اندیشه سیاسی امامصفحه 5
فتوایی و غیر استدلالی با آوردن مسائل امربه معروف و نهی از منکر و دفاع و مقدمه ای گویا در سالهای 1343تا 1344 نگاشت تا نظریات فقهی اش در جامعه انتشار یابد و مردم متوجه تکالیف سیاسی خود گردند؛ کتاب بیع را در بین سالهای 1340 تا 1359 در دست تألیف داشت. بخشی از این اثر را به ولایت فقیه اختصاص داد. به طوریکه استدلالی ترین مباحث نظریه اش را در این کتاب مطرح کرد، به عبارت دیگر این مرحلۀ پختگی تئوریکی ایشان بود؛ شاگردان وی درسهای سال 1348 را تقریر کرده و کتاب حکومت اسلامی یا ولایت فقیه که حاوی آخرین نظرات سیاسی و حکومتی ایشان بود به زبان فارسی تدوین گردید. پس از انتشار این کتاب، نظریه ولایت فقیه به عنوان یک نظریه سیاسی ابتدا در محافل خصوصی مطرح شد و در سال 1358 با استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران و تدوین قانون اساسی به تدریج فراگیر و تعمیم یافت. به طوری که در سال 1357 همۀ جامعۀ ایران و بخشی از جهان اسلام این نظریه را یادآور حکومت عدالت و معنویت و آزادی و ضد نظام های جائر و مستبد می دانستند و بر آن به سان یک طرح جدید رهایی بخش و تأمین کننده حقوق واقعی انسان و بالاخره یک آرمان بلند می نگریستند. از اینرو برای تحقق آن مهیای پذیرش هر نوع مشقت و صعوبتی بودند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و حاکمیت نظام ولایت فقیه، این دیدگاه پس از تسخیر جامعۀ ایران و مقبولیت یافتن آن، لزوماً باید در برابر نظریه های بدیل و رقیب موجود در جهان اسلام یا جهان به هماوردی علمی دست یابد و حقانیت خود را با استدلال و برهان در محافل علمی و جامعه های فرهنگی به اثبات رساند. از اینرو شخصیت های متفکر و دانشمند و مراکز مختلفی در ایران و جهان اسلام برای تبیین و تقویت این نظریه کوشیدند موازی با این تلاشهای جانبدارانه، کسان یا مراکز با انگیزه های مخالفت یا صرفاً برای شناسایی آن، پژوهشهای مختلف انجام داده اند. حتی در دانشگاههای جهان استادان، پایان نامه هایی را در این جهت سوق داده و راهنمایی کردند.
اما علی رغم همۀ تلاشهای علمی هنوز جای تحقیق و مداقه در ابعاد مختلف این تئوری از منظر فقه شیعه، فقه اهل سنت، حقوق اساسی، حقوق مدنی، جامعه شناختی و کارکرد اجتماعی، معرفت شناختی و کلام، تاریخ و مطالعات تطبیقی و مقایسه ای وجود دارد. این مأخذشناسی گامی در جهت تسهیل مطالعات و پژوهش ها در این زمینه ها است.
اندیشه حکومتی امام خمینی مشتمل برمؤلفه هایی همچون نظریه ولایت فقیه، تحقق خارجی این نظریه، مناسبات مردم و حکومت و اجزاء و سازمانها و نهادهای اداری و اجرایی
کتابامام خمینی و حکومت اسلامی: مأخذشناسی اندیشه سیاسی امامصفحه 6
(منصب مدیریتی و اجرایی فقیه)است. همه یا اکثر این مؤلفه ها در این مأخذشناسی مطمح نظر بوده است. به عبارت دیگر اندیشه حکومتی امام خمینی مجموعه ای از موضوع هایی است که با سه محور تفکر، حکومت و امام خمینی مرتبط است. لذا سیره عملی ایشان از جرگۀ این پژوهش بیرون است. با قید حکومت، عرفان و کلام و اخلاق و فقه و دیگر ابعاد علمی و آراء علمی ایشان خارج می گردد و از آنجا که حکومت اخص از سیاست می باشد، صرفاً مقولات سیاسی مرادف حکومت در قلمرو است. آثار ایشان که مستقلاً یا متضمن مطالب حکومتی است و تحلیل ها یا نقدهای دیگران که در موضوع اندیشه حکومتی ایشان باشد در محدودۀ پژوهش است. حتی تحلیل هایی که به صراحت نامی از ایشان نیاورده ولی به نحوی به تحلیل و بررسی سخنان و آراء ایشان پرداخته، معرفی خواهند شد.
اندیشه سیاسی ایشان در داخل کشور از سوی سنت گرایان حوزوی با برخی درس آموختگان دانشگاهی یا نویسندگان وابسته به نظام سلطنتی و در خارج از کشور از سوی بعضی نویسندگان ملی گرای عرب در قالب ضدیت یا شعوبیه، نویسندگان دارای گرایشهای وهابی و متفکران اردوگاه عرب مورد نقد و گاهی ردّ واقع شده است. هر شش دسته مزبور در قالب کتاب یا مقاله به نقادی پرداخته اند. در بین آن ها فقط منابع علمی آن ها معرفی شده است.
گفتنی است که یکی از مؤلفه های مهم اندیشه ایشان ولایت فقیه است، از اینرو نوشته هایی که به نحوی ناظر به آراء ایشان باشد، معرفی می گردد.
زندگینامه ایشان در کتابهای فراوان آمده است. شاید نخستین کتاب هایی که به زندگی وی پرداختند، آثار الحجه محمد رازی (تألیف 1373 ق)، رجال قم سیدمحمد مقدس زاده (چاپ 1335) و آیینه دانشوران (تألیف 1351 تا 1353 ق) بوده است. ولی در این پروژه منابع مربوط به زندگینامه ایشان مطمح نظر نیست.
در این مجموعه فقط آثار چاپی اعم از کتاب، پایان نامه، مقاله و پژوهش به هر یک از زبانهای جهان معرفی می گردد و آثاری که هنوز به طبع آراسته نشده، معرفی نمی شود.
تاکنون بالغ بر ده کتابشناسی در زمینه آثار امام خمینی و دربارۀ ایشان تدوین و منتشر شده است. در گذشته آقابزرگ تهرانی در الذریعه و نقباء البشر، خان بابا مشار در فهرست کتب چاپی فارسی و فهرست کتب چاپی عربی برخی آثار ایشان را معرفی کرده اند. کتابشناسی های دیگر عبارتند از: «کتابشناسی حضرت امام خمینی» مهدی فهیمی (کیهان فرهنگی، ش 63)، «کتابشناسی موضوعی توصیفی آثار امام راحل» صدرالدین عماد
کتابامام خمینی و حکومت اسلامی: مأخذشناسی اندیشه سیاسی امامصفحه 7
دشتی(حضور، ویژۀ هشتمین سالگرد)، «کتابنامه امام» (حضور، پاییز و زمستان1371)، «کتابها و آثار علمی امام خمینی» رضا استادی (حضور، یادمان دومین سالگرد رحلت امام)، «کتابشناسی آثار حضرت امام خمینی» امیرحسین کفایی(کتاب ماه، ویژه نامه یکصدمین سالگرد)، «فهرست پایان نامه های دانشجویی داخل کشور دربارۀ امام مینی» پریا زرشکی(کتاب ماه، ویژه نامه یکصدمین سالگرد)، «بررسی اجمالی آثار عرفانی امام خمینی» رضا طالقانی(آشنا، خرداد و تیر1371) «معرفی آثار مکتوب امام خمینی» محمد جواد مرادی نیا (روزنامه اطلاعات، 20 خرداد 1378)، و جدیدتر کتاب مأخذشناسی امام خمینی به کوشش کیومرث امیریمنتشر شد. ولی روش و هدف این أخذشناسی متفاوت از آنها است و چنین کاری در گذشته انجام نیافته است. ویژگی های این مجموعه عبارتند از:
- اکثر کتاب شناسی های منتشر شده عمومی و اطلاع رسانی برای همگان می باشد ولی این کتابشناسی تخصصی و برای اقشار خاصی از پژوهشگران و اهل مطالعه به منظور اطلاع رسانی در موضوعات ویژه است.
- این کتابشناسی چون تخصصی است، فقط منابع علمی را معرفی کرده است از اینرو از معرفی مقالات یا کتابهای تبلیغاتی، ژورنالیستی و عنادآمیز و غیر علمی خودداری شده است.
- در این کتابشناسی سعی شده همۀ اطلاعات علمی به زبانهای مختلف جهان گردآوری و تنظیم گردد.
- اطلاعات گردآوری شده در یک شبکه منطقی ارائه شده و از تدوین اطلاعات به صورت پراکنده و بدون ربط اجتناب شده است. لذا شرح ها، نقدها، ترجمه ها، توصیف ها و چاپ های یک اثر ذیل همان اثر معرفی شده است.
- در توصیف ها به اختصار و مفیدیت توجه شده است. به دلیل تخصصی بودن، عرف پژوهشگران مورد توجه بوده است.
- این کتابشناسی با توجه به نیازهای تحقیقاتی به گونه ای که پژوهشگران علاقه مند به این موضوعات را تأمین کند، تنظیم شده است. از اینرو قلمرو علمی آن مشتمل بر آثاری است که به ظاهر ربطی نداشته یا کم ربط است ولی برخی پروژه ها نیازمند به آن ها می باشند.
کتابامام خمینی و حکومت اسلامی: مأخذشناسی اندیشه سیاسی امامصفحه 8
البته این مأخذشناسی در حدّ امکانات ارائه شده از سوی کنگره تهیّه شده است از اینرو نمی توان از آن انتظار کار نهایی و پژوهش مطلوب و ایده آل داشت. منابع داخلی به طور مستقیم مطالعه و فیش برداری شده ولی منابع خارجی از طریق شبکه اینترنت و کتابشناسی های موجود استخراج گردیده است.
مباحثی همچون اجتهاد و جامعیت شریعت، مقاصد شریعت، انقلاب با اینکه ارتباط وثیق با اندیشه حکومتی دارند چون برخی از آنها مفروضات این مسأله اند ولی مستقیماً غیر مرتبط با موضوع می باشند در این مجموعه نیامده است. در عوض موضوع هایی همچون تقنین و مجلس، قضاوت و منصب قضاء، ولی فقیه و سیاست خارجی به عنوان ارکان حکومت اسلامی که هر اندیشه حکومتی نمی تواند نسبت به آنها مغفول باشد در این مجموعه آمده است. البته فقط منابعی که ربط مستقیم تری به اندیشه حکومتی امام خمینی دارند، گردآوری شده است.
ولایت فقیه شاخص ترین عنصر در اندیشه حکومتی امام خمینی است و پس از طرح و نشر ولایت فقیه ایشان در نجف اشرف، بعضی فقیهان و پژوهشگران حوزوی، کتابها و مقالات دربارۀ ولایت فقیه نوشتند. این نوشته ها به نحوی ناظر بر دیدگاههای امام خمینی است.
یعنی یا در تأیید و شرح و بسط آراء ایشان است و یا با قبول برخی از مباحث ایشان، بخشهای دیگر را قابل نقد می دانند و یا نظریه دیگری ارائه کرده اند. مهم آنست که شیوه نقدوبررسی در حوزویان به گونه خاصی است به طوریکه نام ایشان به صراحت نیامده است.
مطالعۀ مجموعۀ این آراء برای راهیابی به کُنه نظریه ایشان ضروری و لازم است. از اینرو سعی شده برخی از منابع ولایت فقیه معرفی شود. هر چند اطلاعات کامل و جامع در کتابشناسی های ولایت فقیه به تفصیل آمده است و محققان باید به آن منابع مراجعه کنند.
حقوق اساسی زن در اندیشه حکومتی ایشان مورد توجه است و جای پژوهش ها در این باره خالی است. چند منبع برای نمونه معرفی کرده ایم.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تکوین جمهوری اسلامی ایران، اندیشه سیاسی و
کتابامام خمینی و حکومت اسلامی: مأخذشناسی اندیشه سیاسی امامصفحه 9
حکومتی ایشان پس از مباحثات در مجلس خبرگان قانون اساسی، تبدیل به قانون اساسی گردید. قانون اساسی ج. ا. ا. مرحلۀ میانی و واسطه اندیشه حکومتی و تحقق عینی و عمل آن اندیشه بوده است. بخشی از پژوهشهای دربارۀ اندیشه ایشان در قالب شرح و بررسی قانون اساسی ج. ا. ا. و به شکل گسترده تر حقوق اساسی در جمهوری اسلامی انجام یافته است؛ چرا که قانون اساسی تبلور اندیشه های سیاسی و حکومتی ایشان است. از اینرو منابع مهمی که در این زمینه وجود دارد معرفی شده اند.
تأثیر اندیشه حکومتی امام خمینی در ایران و منطقه و جهان و فرآیند کارکردی آن نیازمند مطالعات بیشتر است. همچنین پس از انقلاب اسلامی ایران و استقرار جمهوری اسلامی ایران، طرز فکری معارض و اندیشه های رقیب به انتشار محصولات فکری خود پرداختند. مطالعۀ آنها از باب تعرف الاشیاء با ضدادها یا اغیارها بسی مغتنم است. ولی نیازمند امکانات فراختر و مجالی واسع تر است.
هر اندیشه سیاسی در پرتو جدال های فکری و نقدها رشد می یابد، از اینرو به نقد اندیشه حکومتی ایشان توجه داشته ایم و کتابها یا مقالات یا پایان نامه ای که بر شیوه علمی به نقادی پرداخته اند، معرفی شد ه اند.
این کتابشناسی در دو بخش آثار حکومتی امام خمینی و تحلیل و بررسی دیدگاههای حکومتی امام خمینی تدوین شده است. بخش اول آثاری است که به قلم ایشان نگارش یافته یا شاگردان با تقریر درس ایشان نوشته اند. این بخش دارای دو فصل است: در فصل آثار اصلی (شش اثر) به ترتیب الفبای عنوان معرفی شده و در فصل دوم مجموعه های فتوایی و گفتاری یا نوشتاری کوتاه معرفی شده است. ویژگی مهم آثار اصلی جنبه استدلالی و تخصصی بودن آنها است که بر پایه فقاهت شیعی تدوین شده است. آثار فلسفه سیاسی یا کلامی – سیاسی مستقل در بین آنها نمی یابیم. اما کتابهای فتوایی ایشان، غیر استدلالی و برای عموم مردم است و نقش تعمیم آموزه های سیاسی را ایفاء می کند. غیر از نگرش فقهی - سیاسی که در
کتابامام خمینی و حکومت اسلامی: مأخذشناسی اندیشه سیاسی امامصفحه 10
قالب متون تخصصی یا عمومی تألیف شده و بیانگر تکالیف و باید و نبایدهای جامعه در عرصه های سیاسی و اجتماعی است، تحلیل ها و راهنمایی هایی که در قالب بیانیه ها، اعلامیه ها و سخنرانی ها در شرایط مختلف داشته گویای نحوۀ تفکر و طرز اندیشه ایشان است. هر سه نوع مواد مزبور برای پژوهشگران علوم سیاسی و سیاست اسلامی و اندیشه حکومتی ولایت فقیه، مهم و اساسی است.
بخش دوم به معرفی بررسی های دیگران درباره اندیشه حکومتی امام خمینی می پردازد و در دو فصل منابع عربی و فارسی، اروپایی آورده شده است.
منابع مذکور از طریق مطالعه کتابخانه های مختلف ایران و سوریه و استفاده از آرشیو مرکز اسلامی لندن، آرشیو روزنامه های النهار و السفیر، البلاد و الحیات در لبنان و آرشیو روزنامه تشرین در سوریه، بهره برداری از آرشیو مرکز الاستشاری و التوفیق للدراسات الاسلامیة در بیروت و کتابخانه های مختلف لبنان و سوریه به انجام رسیده است. نیز برخی اطلاعات از طریق اینترنت بدست آمده است.
سه فهرستواره موضوعی، اعلام و عناوین برای راهنمایی های بیشتر تهیه شده است. فهرستواره موضوعی همۀ موضوعات خُرد و کلان در چهارچوب اندیشه حکومتی امام خمینی را به ترتیب الفبا و همراه با ارجاعات معرفی کرده است. این موضوعات مشتمل بر دو لایه موضوع کلی اثر و موضوعات فصلها و بخشهای آن اثر است. در تدوین این فهرستواره ها از ضوابط کتابخانه ملی ایران و استانداردهای متعارف دیگر کشورها استفاده شده است.
در مورد منابع اروپایی و آمریکایی گفتنی است که خاستگاههای فکری و ذهنیت های آنها با ما متفاوت است. و همین موجب تفاوت سبک و پژوهشهای حوزه های خودی و آنها شده است. از اینرو تحلیل های آنها در قالب ماجرای سلمان رشدی، اقلیت ها، بنیادگرایی، انقلاب و آمریکا آمده است. پژوهشگران غربی اکثراً با روش های علوم سیاسی صرف، جامعه شناسی، ژورنالیستی و رمان نویسی به اندیشه سیاسی و حکومتی امام خمینی پرداخته اند و بسیار به ندرت به سبک و اسلوب فقهی و حقوقی این آراء را مورد بررسی قرار داده اند. با توجه به این نکته منابع آنها معرفی شده است.
برای جلوگیری از افزایش حجم برخی مفاهیم به اختصار آمده است: ش: شماره، ص: صفحه، عنوان کتابها و مجلات و روزنامه ها به صورت کج حروف چینی شده و عنوان مقالات در گیومه «» و عنوان پایان نامه ها به صورت ساده آمده است.
مدخلها متفرع بر یک مدخل مانند ترجمه، شرح، نقد یک کتاب، ذیل همان کتاب با
کتابامام خمینی و حکومت اسلامی: مأخذشناسی اندیشه سیاسی امامصفحه 11
تیترگذاری آمده است. تیترهای سمت راست نشانگر مدخلهای فرعی مربوط به خود مدخل اصلی است و تیترهای سمت چپ نشانگر مدخلهای فرعی مربوط به مدخل بالایی است.
تاریخ های شمسی بدون نماد و تاریخ های میلادی با م و هجری قمری با ق علامت گذاری شده است.
مدخل های اصلی همراه با شماره پیاپی بدون حاشیه و در اوّل سطر آمده و مدخلهای فرعی با حاشیه بیش تر و توصیفات با تورفتگی بیش تر نسبت به مدخلهای فرعی آمده است.
در پایان از جناب آقای کاظم قاضی زاده قائم مقام دبیر و مسئول کمیتۀ علمی کنگره که از ابتدا با راهنمایی ها و فراهم سازی تسهیلات، دشواریهای این پروژه را هموار ساختند و آقای محمد کاظم رحمان ستایش که با مطالعه دقیق و تذکر نکات اصلاحی گامی در ارتقاء آن برداشتند، همچنین از آقایان کیومرث امیری مسئول مرکز مؤسسه بازشناسی اسلام و ایران، کاظم بجنوردی رئیس دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، محمد مهدی تسخیری رایزنی جمهوری اسلامی ایران در لبنان، احمد ملی مسئول مرکز الدراسات الاسلامیة در بیروت، علی فیاض مسئول مرکز الاستشاری و التوثیق للدراسات الاسلامیة، مهدی سنایی رایزن ایران در روسیه، عنایت الله مجیدی مسئول کتابخانه دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، محمد باقر فولادکار مسئول کتابخانه دبیرخانه خبرگان، کاظمی، سجادمنش و موسوی کتابداران کتابخانه های پژوهشکده اندیشه سیاسی و پژوهشکده فقه و حقوق، مهدی مهریزی مسئول کتابخانه تخصصی فقه، رسول جعفریان مسئول کتابخانه تخصصی تاریخ، رحمانی و رضازاده مسئول آرشیو پژوهشگاه فتر تبلیغات، ضرابی مسئول کتابخانه امام خمینی و هم چنین خانم نوری مسئول آرشیو مطبوعات کتابخانه ابن مسکویه و آقای ایرانپور مسئول کتابخانه میرداماد اصفهان تشکر و تقدیر می شود. نیز آقایان محمد والدمن که زحمت استخراج اطلاعات از اینترنت را متقبل شدند؛ هم چنین آقای سلمان صفوی مسئول مرکز مطالعات اسلامی لندن و محمدرضا وصفی پژوهشگر ایرانی مقیم لبنان که در گردآوری و ارسال اطلاعات دو حوزۀ کشورهای اروپایی و عربی کمک شایانی نمودند و آقای فخرالدین جلیلوند که حروف چینی و صفحه آرایی آن را با حوصله به پایان بردند سپاسگزاری می گردد.
کتابامام خمینی و حکومت اسلامی: مأخذشناسی اندیشه سیاسی امامصفحه 12