مقدمه

‏‏بسم الله الرحمن الرحیم‏

‏‏جهان معاصر با سودای سلطه بر طبیعت، تمدن و دانشی عظیم را پدید آورده و بر‏‎ ‎‏پایه آن فرهنگ و روابط جدیدی را آفریده است. گستره تحولات ایجاد شده در رویه و‏‎ ‎‏جوهر فرهنگ و روابط اجتماعی به تعارض صوری میان باورهای بوده و هست انجامیده‏‎ ‎‏و نزاعی بین سنت و مدرنیسم پدید آورده است. پرسشهای فراوان و فربهی که از کاشت‏‎ ‎‏بذرهای نوگرایی روییده شده، اینک دلمشغولی کسانی را باعث شده است که حفاظت از‏‎ ‎‏سنت قویم را ستون جان و آرمان خویش کرده اند.‏

‏‏از میان سنتهای فراوان مورد هجوم، این سنت دینی ـ شیعی ماست که همچنان با‏‎ ‎‏اقتدار باقی مانده و توانسته است خود را رقیب یکه و توانمند تمدن غرب فرانماید و در دل‏‎ ‎‏این حریف قوی هول و هراسی پایان ناپذیر بنشاند. قوت و قدرت این سنت وامدار‏‎ ‎‏درونمایه های فرهنگ و اندیشۀ شیعی است و راز ماندگاری و نامیرایی آن توانایی اسلام‏‎ ‎‏برای اداره جامعه و پاسخگویی و گره گشایی به مشکلهای انسان این جهانی، در سایه‏‎ ‎‏مفهوم بی بدیل امامت، ولایت و اجتهاد در عصر غیبت است. شیعه با بهره گیری از‏‎ ‎‏فرایند اجتهاد به معنای روش نواندیشی و نوفهمی متون دینی توانسته است در گذر زمان‏‎ ‎‏طراوت و تازگی خود را حفظ کند و در چنبره حوادث زمانها و مکانها نپوسد و جاودانه‏‎ ‎‏بماند. امّا بروز حوادث و تحولات گفته آمده در سده های اخیر باعث شده است تا‏‎ ‎‏بازنگری در بایسته ها و کاستیهای فرایند اجتهاد در وجدان بیدار عالمان فرهیخته ضرورت‏‎ ‎‏پیدا کند، حتم و ضرورت این نگاه نو آنگاه صد چندان شده که با بصیرت و اقتدار حضرت‏‎ ‎‏امام خمینی(س) اندیشۀ ضرورت حکومت اسلامی شکل گرفت و با پیشوایی بی نظیر‏‎ ‎‏همان ابر پارسای مقتدر و شهادت خواهی و فداکاری مردان و زنان صالح این دیار،‏‎ ‎‏اندیشه و تئوری حکومت اسلامی به واقع گرایید، و شجره طیبه جمهوری اسلامی سر از‏‎ ‎

‏‏‎

خاک برافراشت و سر به آسمان سایید. پیروزی انقلاب اسلامی به یک معنا آغاز راه بود که‏‎ ‎‏شریعت تازه حکومت یافته پای در معرکه نظریات «اداره و حکومت» نهاد و با برخورد با‏‎ ‎‏مشکلات لحظه به لحظه و مواجهۀ با بحرانهای معرفتی، معیشتی، فردی و اجتماعی‏‎ ‎‏رویاروی امواج سهمگین پرسشها قرار گرفت و باعث شد تا تمدن غرب و مدرنیسم از‏‎ ‎‏پاره پاره آن به سود خود بهره برداری کند. ناخدای این کشتی از پس همۀ این غوغا و ادعا‏‎ ‎‏دریای فقه را ناکرانمند خواند و فقه را تئوری اداره انسان از گاهواره تا گور. ایشان برای‏‎ ‎‏تثبیت و تحکیم این ادعا، اجتهاد مصطلح را برای رویارویی با مسایل این جهانی و اداره‏‎ ‎‏جامعه ناکافی خواند و عالمان و فقیهان فرهیخته دینی را وصیت داد تا به اصلاح سراپرده‏‎ ‎‏اجتهاد از طریق دخالت دادن عنصر زمان و مکان در فرایند آن بپردازند. سخن و سیره‏‎ ‎‏ایشان در این باب با تأویلها و تفسیرهای گوناگونی مواجه گشت و باعث شد تا بخش‏‎ ‎‏تحقیقات مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام(ره) در قم با توصیه و تشویق و پی گیری‏‎ ‎‏یادگار عزیز و فقید امام، مرحوم حجةالاسلام والمسلمین حاج سید احمد آقا خمینی‏‎ ‎‏ـ طاب ثراه ـ طرح برگزاری چنین کنگره ای را از طریق مؤسسۀ تدوین و به ایشان تقدیم‏‎ ‎‏کند، و با استقبال و پی گیری فراوان آن بزرگ مواجه شود. اما صد افسوس که در زمان‏‎ ‎‏برگزاری این کنگره آن دلبند دلکنده از دنیا را در میان ندارد روحش شاد!‏

‏‏کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام که با استقبال، تأیید و تأکید مقام معظم‏‎ ‎‏رهبری حضرت آیةالله خامنه ای (ادام الله ظلال جلاله) و پی گیری مصرانه حضرت حجة‏‎ ‎‏الاسلام والمسلمین حاج سید حسن آقا خمینی (اطال الله بقائه) و نیز همکاری عالمان‏‎ ‎‏دینی و اساتید دانشگاهی شکل گرفته است، در این مقطع به پژوهش درباره نقش زمان و‏‎ ‎‏مکان در اجتهاد می پردازد.‏

‏‏این کنگره تحت اشراف و تدبیر فقیه ژرف اندیش حضرت آیةالله حاج سید محمود‏‎ ‎‏هاشمی (دامت برکاته) و به همت والای کارگزاران محترم مؤسسه بویژه تلاش فروتنانه‏‎ ‎‏قائم مقام محترم مؤسسه جناب آقای حمید انصاری و از سویی سعی و اهتمام عالمان و‏‎ ‎‏فاضلان ارجمندی شکل گرفته که بی گمان اگر همدلی و تلاش روز و شب آنان نبود چنین‏‎ ‎‏کار خطیری به فرجام نمی رسید، سعیشان مشکور!‏

‏‏‎

‏‏حاصل این تلاش گردآوری و تدوین نزدیک به دویست مقاله و مصاحبه است که‏‎ ‎‏اینک خرسندیم توفیق یافته ایم تمام آن را در پانزده جلد ـ آن چنان که پیش دید شماست ـ در‏‎ ‎‏اختیار علاقه مندان و پژوهندگان قرار دهیم.‏

‏‏علاوه بر آنچه یاد شد کنگره با تدوین بخشی از منابع کتابشناختی زمان و مکان آن را در‏‎ ‎‏مجموعه ای نزدیک به هفتاد جلد فراهم آورده، راه را برای پژوهشیان این بخش ـ تا‏‎ ‎‏اندازه ای ـ هموار کرده است. آرزو داریم پژوهندگان و اندیشه وران این کار بزرگ را‏‎ ‎‏دنبال کنند و با رفع کاستیها به تکمیل بایسته های آن بپردازند.‏

‏‏سخن آخر آنکه سعی کنگره بر این بوده است تا با وام و الهام از سخن فاضلان و‏‎ ‎‏سرآمدان عالمان دینی، معنا و مجاری و وجوه تأثیر زمان و مکان را در اجتهاد باز نماید و‏‎ ‎‏عرصه ای بیافریند تا آراء و اندیشه ها به تضارب و تقارب در این موضوع بپردازند،‏‎ ‎‏بنابراین روشن است که سخنان و اندیشه های طرح شده در هر مقاله تنها بازگو کننده‏‎ ‎‏اندیشۀ مؤلف آنست و مسؤولیت آن نوشتار هم به صورت طبیعی بر عهده ایشان.‏

‏‏علاوه آنکه طبع همۀ کنگره ها چنان است که مقالات به جملگی در یک سطح و‏‎ ‎‏اندازه نیستند، نوشتارها به تناسب سرمایه علمی نویسنده، منابع در دسترس و میزان‏‎ ‎‏سرمایه گذاری زمانی، از نظر قوت و ضعف یکسان نیستند؛ چنانکه فرآورده و پیام هر‏‎ ‎‏مقاله نیز به گرایش و دیدگاههای ویژه مؤلف باز می گردد. خواست و تقاضای ما از‏‎ ‎‏عالمان و پژوهندگان آنست که نقاط ضعف و ابهام بحث و هر نقد و انتقادی در این باب را‏‎ ‎‏برای کمال تحقیق به کمیته علمی کنگره ارسال فرمایند.‏

‏‏امیدواریم این کنگره توفیق یابد به سهم خود پاره ای از دشواریها را سهل کند و‏‎ ‎‏توانایی اجتهاد جواهری را برای پاسخگویی به مشکلات تمدن معاصر به نمایش گذارد و‏‎ ‎‏ارکان قویم جمهوری اسلامی را پایدارتر سازد.‏

‏‏مسؤول کمیته علمی کنگره‏

‏
‏‎

‏‎