دیدگاه امام خمینی(ره) دربارۀ گفتگو و همکاری میان فرهنگها و تمدنها

‏‎ ‎

‏‏دیدگاه امام خمینی دربارۀ‏‏ ‏‏گفتگو وهمکاری میان فرهنگها و تمدنها‏

‏‏ حارس شهاب‏^‎[1]‎‏ ‏

‏‏این همایش به مناسبت یکصدمین سالگرد میلاد حضرت آیت الله امام‏‏ ‏‏خمینی -رحمة‏‏ ‏‏الله علیه - برگزار می شود. این برهه از زمان که جامعۀ بشری، ‏‏ ‏‏مرحلۀ مهم و حساسی را با اضطراب و نگرانی حاصل از پرسشهای‏‏ ‏‏گوناگون و تحولات عمده پشت سر می گذارد، این مراسم می تواند اهمیت‏‏ ‏‏مهمی در سطح جهان داشته باشد و در عصری که تحولات حاصل از‏‏ ‏‏«جهانی شدن» تنها یکی از جلوه های آن است، جا دارد با تأمل، آگاهی و‏‏ ‏‏احاطه کامل بررویدا های آینده به پیش رویم.‏

‏‏کسی نمی تواند تأثیر فکر بزرگی را که امام خمینی(ره) در عرصۀ دین و‏‏ ‏‏سیاست و مبارزه، در سه دهۀ پایانی این قرن از خود برجا گذاشتند، انکار‏‏ ‏‏ ‏

‏
‏‎

‏‏کند. یکی ازنمونه های این تأثیر، انقلاب اسلامی ایران بود که فقه اسلامی را‏‏ ‏‏در امور مربوط به انسان و جستجوی راه حلهایی برای مشکلات او، در‏‏ ‏‏جایگاه بلندی قرار داد.‏

‏‏من در اینجا تصمیم ندارم که دربارۀ اندیشه های امام خمینی(ره) سخن‏‏ ‏‏بگویم، چرا که دیگران، پیش از من به این مسأله پرداخته و حق مطلب را ادا‏‏ ‏‏کرده اند، بلکه می خواهم به نحوۀ نتیجه گیری از این اندیشه ها و پرسشهایی‏‏ ‏‏که در این زمینه در جامعه مطرح می شود بپردازم.‏

‏‏ تأثیرات حاصل از انقلاب اسلامی تنها به ایران محدود نگردید، بلکه‏‏ ‏‏بسیاری از کشورها را در برگرفت. این انقلاب توانست پس از مدتهای‏‏ ‏‏طولانی رکود و بی‏‏ ‏‏تحرکی، جریان انعطاف‏‏ ‏‏پذیر و تحول‏‏ ‏‏زایی به وجود آورد و‏‏ ‏‏ما اگر بخواهیم با تهدیدات اجتناب‏‏ ‏‏ناپذیر قرن بیستم و یکم مقابله کنیم و‏‏ ‏‏با ایجاد زمینه برای گفتگوی میان تمدنها، از درگیریهای نامطلوب برحذر‏‏ ‏‏باشیم، ناگزیریم از دستاوردهای این نهضت، به نحو شایسته بهره گیریم.‏

‏‏این جریانات انعطاف پذیر باید با استفاده از نیروهای خوش فکر و‏‏ ‏‏مصمم، به دنبال یافتن پایه های جدیدی برای آغاز گفتگوی میان تمدنها و‏‏ ‏‏ادیان، بویژه گفتگوی میان اسلام و مسیحیت باشد تا در آینده و حال، به‏‏ ‏‏روزنۀ امیدی برای رسیدن به دنیایی بهتر تبدیل شود، چرا که مؤثرترین راه‏‏ ‏‏برای نزدیکی واقعی انسانها به یکدیگر، پیوند میان ادیان است که‏‏ ‏‏همگان را به دوستی و برابری و صلح فرا می خواند تا پیمان و عهدی با‏‏ ‏‏یکدیگر ببندند و با ایمان به خدا و حفظ ارزشها و حقوق انسانی، به دنیایی‏‏ ‏‏ بهتر بیندیشند. در چنین حالتی، اختلافات، به جای آنکه موجب ایجاد تفرقه‏‏ ‏‏ و درگیری و خشونت شود، به عاملی برای پیشرفت و همزیستی تبدیل‏‏ ‏‏خواهد شد. ‏

‏
‏‎

‏‏در کشور ما، لبنان، فرهنگ گفتگو براین مبنا به وجود آمده که‏‏ ‏‏اختلاف، یکی از جنبه های زندگی است و به رسمیت شناختن دیگران‏‏ ‏‏موجب خودشناسی می شود، بدین ترتیب وجود یک طرف، شرط وجود طرف‏‏ ‏‏دیگر خواهد بود. از سوی دیگر ما معتقدیم که ادیان آسمانی دارای‏‏ ‏‏مفاهیم ارزشمند و بزرگی است که سیاست و حکومت باید برمبنای آن‏‏ ‏‏شکل گیرد، بدون آنکه دین، سیاست را حذف کند و با اینکه سیاست، دین‏‏ ‏‏را در خود هضم کند و از بین ببرد. همچنین دریافتیم که لبنان، پرچمدار‏‏ ‏‏همزیستی میان اسلام و مسیحیت است و هیچ یک از این دو گروه سعی‏‏ ‏‏ندارد که اموری را تحت ارادۀ خود درآورد، بلکه همه برای ایجاد حکومتی‏‏ ‏‏عادلانه و متحد، تلاش و همکاری می کنند.‏

‏‏اندیشه های امام خمینی(ره)، اسلام را به صحنۀ جامعه بازگرداند؛ با‏‏ ‏‏ایجاد روشهای عملی قابل اجرا، آن را سامان داده و توانست واقعیتهای‏‏ ‏‏مملوس اجتماعی اسلام را با حکومت همراه و هماهنگ کند. پیش از‏‏ ‏‏ایشان احکام اسلام تنها در عرصه زندگی فردی اجرا می شد. البته‏‏ ‏‏شعارهایی مبنی بر اینکه اسلام، سرچشمۀ تعیین احکام حکومتی است وجود‏‏ ‏‏داشت، اما در حوزۀ عمل، پیاده نشده بود. اما امام(ره) جریان اسلامی‏‏ ‏‏حکومت را برپا کرد و مسیر شخصی برای آن ترسیم نمود که موجب‏‏ ‏‏همگامی و نزدکی اسلام و حکومت گردید.‏

‏‏ما معتقدیم که دین، جزء ثابت و جدایی ناپذیر حیات انسانی است، ‏‏ ‏‏اما در عین حال، انقلاب اسلامی با پرسش مهمی رو به رو است و باید‏‏ ‏‏دلیلی ارائه کند که نشان دهد «دین»، با وجودی که بر مبنای معیارهای ثابت‏‏ ‏‏و غیر قابل تغییر بیان شده است، اما خشک و انعطاف ناپذیر و مانع پیشرفت‏‏ ‏‏ نیست، بلکه بلعکس، موجب رشد و پیشرفت خواهد بود. از سوی دیگر‏‏ ‏

‏‎

‏‏باید این نکته را مطرح نماید که پیشرفت و تحول یک فرایند کاملاً مادی و‏‏ ‏‏تکنولوژِیکی نیست، بلکه دارای دو بُعد مادی ومعنوی است وما با رسیدن‏‏ ‏‏به شناخت - در حدی که از طریق اجرای احکام دین ممکن است – باید‏‏ ‏‏تغییر و تحولات را با توجه به مقتضیات زمان و ضرورتهای هر مرجله ایجاد‏‏ ‏‏کنیم و در عین حال، اصول کلی را حفظ نماییم. چنانکه امیرالمؤمنین علی‏‏ ‏‏بن ابیطالب(ع) فرموده اند: ‏

‏‏فرزندان خود رابر مبنای اخلاق و روحیات خود محدود نکنید، چرا که آنها برای دورانی غیر از زمان شما آفریده شده اند.‏

‏‏دوران معاصر، نیاز مُبرمی به تغییرات دارد و عامل «اجتهاد» می تواند‏‏ ‏‏راهگشای اصلی مسیر تحول جوامع باشد تا خطراتی را که در برابر همه ما‏‏ ‏‏قرار دارد، برطرف کرده و در برابر اولین نشانه های آن که جهانی شدن و‏‏ ‏‏جریان کفر و الحاد است، ایستادگی کند.‏

‏‏در منطقه ای که سابقه ای طولانی در همزیستی ادیان گوناگون دارد، ‏‏ ‏‏(یعنی خاورمیانه و اطراف آن) بی‏‏ ‏‏اشکال به نظر می رسد که با بیانی صریح‏‏ ‏‏و شفاف، پرسش مهمی را که در ذهن غیر مسلمانان وپیروان دیگر ادیان‏‏ ‏‏وجود دارد، مطرح کنیم و آن اینکه : آیا شهروندان غیر مسلمان از نظر‏‏ ‏‏حقوقی، همان حقوقی را که مسلمانان از آن برخوردارند، دارا می باشند؟‏‏ ‏‏ ... در اینجا سخن امام علی بن ابیطالب(ع)، خطاب به یکی از کارگزاران‏‏ ‏‏خود (مالک اشتر) به ذهنم رسید که مردمان را بدین صورت طبقه بندی‏‏ ‏‏می کنند: ‏

‏‏ ... آنها دو دسته اند : یا برادر دینی تو هستند، و یا مانند تو، یک انسانند ... ‏

‏
‏‎

‏‏بدین ترتیب امیرالمؤمنین(ع) ، سنگ بنای اصول اساسی گفتگوی‏‏ ‏‏جدی و مؤثر فرهنگها، خصوصاً تبادل و گفتگوی میان ادیان توحیدی را‏‏ ‏‏پایه گذاری کرده اند.‏

‏‏رابطۀ میان مسلمانان و مسیحیان، درجهانی که این دو گروه، بیش از‏‏ ‏‏نصف ساکنان آنرا تشکیل می دهند امروزه به محور اصلی چشم انداز آیندۀ‏‏ ‏‏صلح جهانی تبدیل شده است و گفتگوی میان تمدنها به عنوان برترین‏‏ ‏‏نمونۀ این رابطه، تنها تلاشی برای رفع درگیریهای موجود میان کشورها و‏‏ ‏‏گروهها نبوده، بلکه گاهی در راستای تقویت همکاری تفاهم و انسجام‏‏ ‏‏آنهاست که منافع همۀ انسانها را در برخواهد داشت.‏

‏‏برای رسیدن به این هدف، ابتدا باید از زندگی سخن گفت و خاطرات‏‏ ‏‏ناخوشایندی را که از گذشته در ذهنها بر جا مانده زدود و ارزشهای مشترک‏‏ ‏‏بسیاری را که همۀ خداپرستان به آن باور دارند، مبنای همکاری قرار داد تا‏‏ ‏‏امکان مقابله با موانع موجود بر سر راه تحقق عدالت اجتماعی، پیشرفت، ‏‏ ‏‏حقوق بشر و رویارویی با جریان جهانی شدن، فراهم گردد. اندیشه های‏‏ ‏‏امام خمینی(ره) با بحث پیرامون استکبار جهانی و نقش مستضعفین در‏‏ ‏‏مبارزه با ستم این اصول اولیه را مطرح نمود.‏

‏‏با توجه به پیشرفت تکنولوژِیکی و صنعتی همه جانبه در قرن بیستم و‏‏ ‏‏باز شدن راههای همکاری میان کشورها و جوامع، به نظر می رسد که اصول‏‏ ‏‏مشترکی درباره عدالت، اخلاق و ایجاد فرصتهای برابر با همگان، بنا‏‏ ‏‏شده است، چنانکه اداب و رسوم بیشتر ملتها تغییر کرده و گویی یک شیوۀ‏‏ ‏‏زندگی بر همۀ جوامع حاکم شده و تقریباً وضع لباس و مسکن و خوراک، ‏‏ ‏‏شبیه یکدیگر شده است.‏

‏‏اما حقیقت چیز دیگری است و هنوز هم در بسیاری از موارد، ‏‏ ‏

‏‎

‏‏ارزشهای انسانی زیر پا گذاشته می شود وتنها ضعفا و تهیدستان هستند که‏‏ ‏‏بهای سنگین این فرآیند را می پردازند. هنوز هم مجموعه های بزرگ و‏‏ ‏‏ثروتمند، به دنبال سوءاستفاده و پایمال کردن حقوق اقلیتها و ضعفا هستند.‏‏ ‏‏بدین ترتیب باید گفت که قرن بیستم (که در انتهای آن قرار داریم) در طول‏‏ ‏‏تاریخ بشر، خونبارترین و وحشیانه ترین دوران بوده است و به سمبل ظهور‏‏ ‏‏«سیاست یکسان نمودن روشها» تبدیل شده و با وجود شعارهای بسیاری که‏‏ ‏‏دربارۀ حقوق اقلیتها و توجه به آرای مخالف سرداده می شود، مشاهده‏‏ ‏‏می کنیم که در صحنۀ عمل، روز به روز عرصه براین گروه تنگتر می شود.‏

‏‏نگرانیِ از دست دادن فرهنگ و هویت خویش، کاملاً معقول و لازم‏‏ ‏‏است، اما با دست روی دست گذاشتن و منتظر تغییراتی از داخل ماندن، ‏‏ ‏‏نمی توان از این پیشامد جلوگیری کرد. چرا که این نوگرایی درونی اگر با‏‏ ‏‏گفتگو و ایجاد فضای باز همکاری، همراه نباشد فایده ای نخواهد داشت، ‏‏ ‏‏زیرا در دنیای امروز، دیگر فرهنگها نمی توانند در محیطی بسته و جدا از‏‏ ‏‏دیگران و بدون همکاری با تمدنهای دیگر، به حیات خود ادامه دهند، بلکه‏‏ ‏‏باید به گفتگو و همفکری پرداخته و در ضمن، هویت و ویژگیهای اصلی‏‏ ‏‏خود را نیز حفظ کنند. رئیس جمهور لبنان آقای امیل لحود در کانادا و در‏‏ ‏‏کنفرانس فرانکفون، کشورها را به این نوع گفتگو فراخواندند.‏

‏‏وجود تفاوت و اختلاف میان جوامع و فرهنگها، رمز آزادگی آنهاست، ‏‏ ‏‏اما این تفاوت، تنها تا زمانی که ویژگیهای سایر فرهنگها رامحترم بشمارد، ‏‏ ‏‏قابل توجیه خواهد بود. یعنی هر مجموعه فرهنگی، با توجه به آزادیهایی که‏‏ ‏‏برای افراد قائل می شود، قابل احترام است، اما نباید به اصول اخلاقی سایر‏‏ ‏‏فرهنگها بی حرمتی کند.‏

‏‏در آستانۀ هزارۀ سوم، جهان در اوج اضطراب و نابسامانی قرار دارد، به‏‏ ‏

‏‎

‏‏طوریکه تقریباً در هر کشوری درگیریهای آشکار یا پنهان در حوزۀ اندیشه‏‏ ‏‏جریان دارد. در چنین حالتی، ایجاد دیدگاهی صحیح برای رویارویی با‏‏ ‏‏تهاجمات و تهدیدات آینده، کاملاً ضروری به نظر می رسد و باید تعریف‏‏ ‏‏جدیدی از «روابط بین الملل» ارائه شود که زمینه دستیابی همۀ انسانها به‏‏ ‏‏حقوق، مزایا و احترام بین المللی را فراهم کند، گرچه هنوز همۀ کشورها با‏‏ ‏‏هم برابر نیستند این همان چیزی است که امام خمینی(ره)، از طریق مبارزه‏‏ ‏‏با پدیدۀ وابستگی و رویارویی با سلطه در فکر تحقق آن بودند.‏

‏‏هر روز که می گذرد، انسانها احساس وحدت و همبستگی بیشتری با‏‏ ‏‏یکدیگر می نمایند و اندیشۀ اجتماعی آن را به اثبات رسانده است، اما در‏‏ ‏‏عین حال، همه انسانها می خواهند شخصیت مستقل، هویت و آزادی‏‏ ‏‏انتخاب را برای خود حفظ نمایند. این دو فرآیند، در قرن آینده کنترل افکار‏‏ ‏‏جهان را به دست خواهد گرفت. دیدگاه اول، مورد نظر همه دنیا و دیدگاه‏‏ ‏‏دوم، مطلوب جوامع خواهد بود و این موجب ایجاد توازن و تعادل غیر ثابتی‏‏ ‏‏خواهد شد که منطقۀ ما هم از آن بی نصیب نخواهند بود.‏

‏‏تحول مهمی که امام خمینی(ره) ایجاد کرد، می تواند ایران را با توجه به‏‏ ‏‏تواناییهای گسترده ای که در زمینه های فرهنگی اقتصادی و سیاسی دارد، به‏‏ ‏‏عامل ثبات و استقرار در منطقه تبدیل کند. منطقه ای که از مدتها قبل، به‏‏ ‏‏بشکۀ باروت تبدیل شده است. خداوند ما را از شر شیطان حفظ کند که او‏‏ ‏‏یاری کننده و پیروزی‏‏ ‏‏بخش است‏

‏
‏‎

‏‎

• دبیر کل کمیتۀ ملی گفتگوی اسلام و مسیحیت.