سیمای امام خمینی(س) در شعر انقلاب اسلامی

‏‏سیمای امام خمینی(س) در شعر انقلاب اسلامی‏

‏‏سید محمد هاشمی فرد (ساجد)‏

خلاصه ی مقاله‏

‏‏این مقاله جستاری است واژه به واژه در شعر معاصر انقلاب اسلامی که نگارنده ی آن‏‎ ‎‏تلاش نموده با بررسی شعر انقلاب، چهره ی درخشان حضرت امام خمینی(س) را با‏‎ ‎‏نگاهی شاعرانه به نمایش بگذارد.‏

‏‏تصویر جمال آسمانی امام، عوامل سرایش امامیه ها و سوگ سروده ها،‏‎ ‎‏سرفصلهای کلی این نوشتار هستند که با استناد به شعر شاعران متعهد انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی سعی در تبیین چهره و شخصیت آسمانی حضرت امام خمینی(س) دارند.‏

‏‏مقدمه‏

‏‏شعر، نام و نشان آدمی است. هر جا که از انسان و انسانیت اثری باشد، شعر نیز آنجاست. به‏‎ ‎‏همین روی سرگذشت شعر – تا حدودی – به اندازه ی سرگذشت آدمی پر فراز و نشیب است.‏‎ ‎‏بخش قابل توجهی از تاریخ بشر، به ادبیات و مخصوصاً شعر تخصیص یافته است و این جز‏‎ ‎‏حاصل همراهی شعر با آدمی نیست. چه گذشته ی دور را مد نظر قرار دهیم، چه دوره های‏‎ ‎‏میانی را مطالعه کنیم و چه به بررسی دوره ی اخیر بپردازیم، هیچ صحنه ای را بی بهره از این‏‎ ‎‏جوهر نافذ و هیچ میدانی را خالی از گامهای بلند شعر نمی بینیم. بگذریم از کژی ها ‏‎ ‎‏وکاستی هایی که به تبع بروز بعضی از روحیات آدمی، در آن راه یافته است.‏

‏‏شعر فارسی به عنوان عنصری شاخص در ادبیات جهانی نیز از این روند و اوج و‏‎ ‎‏حضیض های آن به دور نبوده است. اصولاً ادب، هنر، فرهنگ و هر مقوله ای از حیات فکری‏‎ ‎‏انسانی، از همین رهگذر تاریخی می گذرد و گستره ی زمان و تغییر ها و تحولهای زندگی‏‎ ‎‏انسانی بر اجزای آن اثر می گذارد.‏

‏‏اینک در روند پویای شعر فارسی، با برهه ای روبرو هستیم که گرمی نفس ها و طراوت‏‎ ‎‏ترنم هایش را به خوبی احساس می کنیم. این دوره ی زنده از ادبیات – و در اینجا شعر که‏‎ ‎‏علی رغم کج باوری ها و کُندکاوی های عده ای، منشأ تحولات بسیار و تأملاتِ بی شماری در‏‎ ‎‏فکر و فرهنگ مردم است – ، از متنِ انقلاب عظیم اسلامی برخاسته است. انقلابی که‏‎ ‎‏پرچمدار آن قطب عارفان و قدوه ی سالکان طریق الله یعنی حضرت «روح الله» است.‏‎ ‎‏خیزشی آسمانی که تمام وجوه و زوایای زندگی را در این آب و خاک دگرگون کرد و زمینه ی‏‎ ‎

‏‎

‎

‏هوشیاری، بیداری و دگرگونی عظیم زندگی بشری را فراهم آورد. به بنیانگذارِ فرزانه ی‏‎ ‎‏چنین انقلابی باید با احترام گفت:‏

‏‏تو آفتاب را مانی‏

‏‏راست ایستاده در برابر ظلمت‏

‏‏و مردم نگاهت‏

‏‏این سالکان صمیمیت‏

‏‏شرافت انبوه زخم خورده ی تاریخ را‏

‏‏تطهیر می کنند،‏

‏‏ای بیکرانه! کیستی؟‏‎[1]‎

‏‏انقلابی با آن خصوصیات و رهبری با این شکوه، روی دیگر صحنه ی زیستن را که رنگی‏‎ ‎‏لطیف و جلایی مهربان داشت، به مردم نشان داد. دامان جامعه ی آنها را از ننگِ پلیدی ها و‏‎ ‎‏پلشتی ها شست، عار وابستگی را از پیشانی فرهنگشان زدود، تحفه ی پر مایه ی آزادی را‏‎ ‎‏برایشان به ارمغان آورد و با کلام روشن خود، مبشر ایمان و رستگاری آنها شد.‏

‏‏در کنار همه ی مژده ها و هدیه ها و ارمغان ها، ادبیات انقلاب را به آنها ارزانی داشت که‏‎ ‎‏جان مایه هایِ قومی و دینی و فرهنگی شان را در بر می گرفت. شعری را در بستر این ادبیات‏‎ ‎‏پدید آورد که عطش دیرینِ حق جویان و راستی پویان را فرو می نشاند. و این جویبارِ سرشار،‏‎ ‎‏از چشمه سار خروشان کلام پیشوا می جوشید:‏

‏‏کلام معجزه بار تو در غبار قرون‏

‏‏طلیعه ای است که اسطوره ساز ایمان است‏‎[2]‎

‏‏شعر انقلاب اسلامی – مانند شعر هر برهه ی دیگر تاریخ – خصیصه هایی دارد که آن را از‏‎ ‎‏آثار ادوارِ دیگر متمایز می کند. این سخن بدان معنی نیست که هویت عظیم فرهنگی گذشته‏‎ ‎‏و شعر بالنده ی دیروز خود را نفی کنیم. شعر فارسی از دیرباز، واجد درخشندگی های قابل‏‎ ‎‏اعتمادی بوده است. شعر فارسی غالباً شعری بصیر است؛ اما با ویژگی های سبکی و‏‎ ‎‏دوره ای خاص. پیش از این، شعر ما از اصالت اندیشه و هویت فرهنگی خود دفاع کرده‏‎ ‎‏است و در بسیاری از زمینه ها مورد احترام و موجب افتخار ماست. «شعر گذشته ی ما اگر‏‎ ‎‏مورد تکریم و ارزش نهادن است،... به خاطر آن است که سرشار از حکمت و عبرت و‏‎ ‎‏جهت گیری و موضع داری و معارف دین و فضایل اخلاق است. به خصوص در شعر شاعران‏‎ ‎

‏‎

‎‏

معروف شیعه به خاطر آن است که وسیله ی دفاع از حق بوده، در مرزبانی و پاسداری از خط‏‎ ‎‏«ائمه» و نشر فضایل و روحیات عترت بوده است. آن هم با زبانی گویا و فصیح و با سبکی‏‎ ‎‏جذاب و استوار.»‏‎[3]‎

‏‏بر این اساس وقتی که شعر فارسی وارد حوزه ی ادبیات انقلاب اسلامی می شود، با‏‎ ‎‏پیشینه ی درخشانِ حق طلبی و عدالت خواهی، میدان روبرو را مهیای مجاهدات خود‏‎ ‎‏می یابد. «در شعر موضع دار مکتبی، سرمایه های ذوق و لطافت طبع و ابداع و زیبایی، در‏‎ ‎‏خدمت هدفها و مبانی اخلاقی، دینی و اجتماعی قرار می گیرد.»‏‎[4]‎‏ شاعر عصر انقلاب با وجد‏‎ ‎‏و اشتیاق، به ستایش انوار درخشان روحانی و لطافت ها و صداقت های جوشیده از سیلان‏‎ ‎‏انقلاب می پردازد. شاعر انقلاب همراه و همپای مردم، لحظه لحظه ی آسمانی پیروزی را با‏‎ ‎‏تمام وجود انتظار کشیده است:‏

‏‏چه روز های غریبی را در انتظار تو سر کردیم‏

‏‏طنین غربت ما را داشت. صدای طبل عزاداران‏‎[5]‎

‏‏این شعر اکنون در مرحله ای قرار گرفته که با صحنه های دلخواه و چشم انداز های تپنده و‏‎ ‎‏مطلوب روبروست. می داند باید آنچه را که به حماسه ها، رشادتها، عشق ها و ایمان مردم‏‎ ‎‏انقلابی اش باز می گردد، بستاید.‏

‏‏شاعر انقلاب آگاهانه پیشینه ی تاریخی خود را به دقت مرور کرده و به خاطر سپرده‏‎ ‎‏است. او گستره ی حوزه ی تأثیرگذاری شعر را می داند و خبر دارد که «به خاطر همین تأثیر‏‎ ‎‏نیرومند و برد وسیع بوده است که معمولاً امرا و سلاطین از شعر و زبان شعرا، جهت اهداف‏‎ ‎‏سیاسی و منافع حکومتی و شخصی خود  و ستایش و مدح از «خان» و «خاقان» و «خسرو» و‏‎ ‎‏«خلیفه» بهره می گرفتند و با جمع کردن عده ای شاعر و ادیب و سخنور و هنرمند در دستگاه‏‎ ‎‏خود، از آنان به عنوان تریبونی مؤثر و بلندگویی رسا و جاندار استفاده می کردند.»‏‎[6]‎

‏‏شاعر عصر انقلاب می داند که در این فرصت طلایی باید آنچه را که قرنها مورد بی مهری‏‎ ‎‏بسیاری از گذشتگان حتی عده ای از شاعران، قرار گرفته با بیانی فصیح و کلامی بلیغ‏‎ ‎‏بازگوید. او در پی آن است تا «ملولی تاریخی» شاعران راستین را از «دیو و دد»‏‎[7]‎‏ فریاد کند و‏‎ ‎‏آرزوی دیرینش را که یافتن انسانی آرمانی است و اینک تحقق یافته، به گوش جان همه‏‎ ‎‏برساند.‏

‏‏شاعر انقلاب می داند که «حضور انسان در شعر می تواند، ملاک ارزش گذاری باشد.»‏‎[8]‎‏ و‏‎ ‎

‏‎

‎‏

کدام انسان شاخص تر و والاتر از زعیم بزرگ انقلاب، امام بیداد گر امت؟ او می داند کسی در‏‎ ‎‏برابرش قد برافراشته است که «قرن ها» به جستجویش در بهت تاریخ گم شده اند اما این‏‎ ‎‏مضمون را تا ابد فریاد می کنند:‏

‏‏ز آرزوی تو جان زمانه شد سرشار‏ ‎                 ‎‏بیا که معنی پایان شب انتظار تویی‏‎[9]‎

‏‏اکنون انسانی کامل روبروی شاعر ایستاده که امام اوست. امامی که مقتدا و مراد و فرمان‏‎ ‎‏دهنده ی جان اوست. کسی که خصوصیات والایش ملاک انسان راستین است. از این روی‏‎ ‎‏روزگار را در سلوک به جانب چشم او فانی می بیند:‏

‏‏هلا روز و شب فانی چشم تو‏ ‎                           ‎‏دلم شد چراغانی چشم تو‏‎[10]‎

‏‏شاعر ما با بصیرتی که از رهنمود های آسمانی امام خود یافته است به ایثار مریدان پیر‏‎ ‎‏می نگرد و آنها را در وجد عظیم می یابد. همه را با اشتیاق، از خود گذشته و به امام پیوسته‏‎ ‎‏می بیند:‏

‏‏سر هر چار راهی پیر از کف داده فرزندی‏

‏‏که گل بر مفرش راه تو می پاشید را دیدم‏‎[11]‎

‏‏بدین سبب  خود را عضوی از پیکره ی واحدی می یابد که تمام عشقش انقلاب و امام‏‎ ‎‏است و وجود گرامی او را موجب رونق حیات می داند. در این راستا، خود را بلاگردان جان‏‎ ‎‏امام می خواهد. سپری که محافظ عشق است:‏

‏‏ز رنج عارضه ایزد تو را شفا بخشد‏ ‎                           ‎‏بگیرد از تو بلا و به جان ما بخشد‏‎[12]‎

‏‏این موج معنوی که در جان شاعر جریان یافته در شعرش فریاد می شود. می داند که برای‏‎ ‎‏ابراز این همه شکوه و روشنی، تمامِ هستی و هنر خود را باید به کار ببرد و از کسی بگوید که‏‎ ‎‏وجود نازنینش، تندیس شرافت و تجسم تقوی است:‏

‏‏مدیح تو مدح شرف بود و تقوی           ‏‎                          ‎‏کز ایدون هنر شوکت و فَر گرفته‏‎[13]‎

‏‏شاعر این برهه با بیان رشادتها و پایمردی های مردم، ارزش های والای انقلاب وپ‏‎ ‎‏فضیلت های رفیع امام، در پی آن است تا دین خود را نسبت به این همه شکوه و معنویت ادا‏‎ ‎‏کند. بنابراین تلاش او به پیدایش امامیه های بلندی منجر شده است که هر کدام شرحی‏‎ ‎‏مفصل و حاشیه ای مطول می طلبد و با اشارتی کوتاه و کنایتی گذرا، جز برافروختن عطش‏‎ ‎‏مخاطب، طرفی از آن همه سیلان صافی بر بسته نمی شود. این آثار برجسته را باید در‏‎ ‎‏فرصتی فراخ و میدانی گسترده، شرح کرد و زیبایی به دست آمده از جمال غیب نمای امام را‏‎ ‎

‏‎

‎‏

در آنها نمایاند، زیرا باید: «چراغ روشن اندیشه بر بلندی خاک به نام نامی روحانی عجم‏‎ ‎‏بزنید.»‏‎[14]‎

‏‏و ما بر آنیم تا تمثال نورانی «روحانی بزرگ عجم» را – از یک سو با بضاعت ناچیز و از‏‎ ‎‏سوی دیگر در خور حوصله ی این نوشتار – آن سان که در شعر انقلاب انعکاس یافته است،‏‎ ‎‏قلم بزنیم.‏

‏‏برای نیل بدین منظور، نخست تصویر مبارک امام را در شعر انقلاب نظاره می کنیم، آنگاه‏‎ ‎‏به عوامل حضور ملکوتی ایشان در شعر و تعلق خاطر شاعران به آن یگانه ی اعصار‏‎ ‎‏می پردازیم و در خاتمه سیمای آسمانی آن پیر به حق واصل را در امواج اندوه سوگ‏‎ ‎‏سروده ها به تماشا می نشینیم.‏

‏‏1 - تصویر جمال آسمانی امام‏

‏‏لبخند تو خلاصه ی خوبی هاست     ‏‎                     ‎‏لختی بخند خنده ی گل زیباست‏

‏‏قیصر امین پور‏

‏‏آنچه که از تصویر بهره نمی برد به ناچار شعر نیست، حتی اگر کلامی باشد مطنطن و‏‎ ‎‏برخوردار از زبان فاخر، واژگان یکدست، اندیشه ی حکیمانه و اسلوب ادیبانه. در مقابل هر‏‎ ‎‏چه تصویری است می تواند شعر باشد، حتی اگر از ابزار های کلامی سود نجسته باشد. به‏‎ ‎‏همین جهت شاعر می کوشد تا با بیان شاعرانه و هنرمندانه کشف و شهود هایش را ابراز کند‏‎ ‎‏و نظام و انسجام ببخشد. این سعی با ارکان مجرد و مجزا صورت نمی گیرد. یعنی همه ی‏‎ ‎‏مراحل و اجزای کار همزمان و منطبق بر هم، سازمان می یابد.‏

‏‏تجلی سیمای امام در شعر شاعران انقلاب نیز صورت بندی مجرد و منفک از دیگر‏‎ ‎‏عناصر سخن ندارد. یعنی شاعر نمی کوشد تا با ارائه ی تصویری خاص از سیمای امام او را‏‎ ‎‏به گونه ای که می خواهد ترسیم کند. به عبارت بهتر شاعر ما در پی آن نیست تا امام را در‏‎ ‎‏تصویر جای دهد و با صورتگری، او را آشکار کند. در اینجا عنصر تصویر علاوه بر سیر‏‎ ‎‏همواره ی خود و عبور از جاده ی دیر آشنای همیشگی اش، حقیقتی را در بر دارد که یکپارچه‏‎ ‎‏لطافت، ظرافت، عطوفت و خلاصه «تصویر خوبی ها»ست. تصویر بینایی ها و روشنایی ها و‏‎ ‎‏جمال ها. نه تصویری که انعکاس صورتهای تخیلی باشد:‏

‏‏‎

‎‏

پیشانی ات‏

‏‏پاسخ سپیدی بود‏

‏‏برای ما‏

‏‏در خویش مرده های معیوب‏‎[15]‎

‏‏و نیز این مثال:‏

‏‏شگفت انگیز تر از کهکشان‏

‏‏مساحت مبهم پیشانی توست‏

‏‏که در آفرینش خورشید بی نظیر است‏‎[16]‎

‏‏در این برش ها شاعر به منظور معرفی چهره ی امام، به تشبیه چنگ نزده است تا‏‎ ‎‏منظورش را زیبا تر نشان دهد. بلکه منظور همان است که تصویر شده است. یعنی تصویر و‏‎ ‎‏منظور بر هم منطبقند. نه اینکه مشبه و مشبهٌ به ای در کار نیست؛ چه صرف نظر از این بافت‏‎ ‎‏روبنایی و اجمالی – یعنی ساختمان فنی تصویر – ژرف ساختِ کار همانا روی مهربان امام‏‎ ‎‏است که برای سر در گمی های تاریخی مردم، پاسخی روشن و قانع کننده است نه یک‏‎ ‎‏تصویر روبنایی و بی پشتوانه که برای لحظه ای در ذهن مخاطب بدرخشد، آنگاه برای همیشه‏‎ ‎‏خاموش شود.‏

‏‏امام مجموعه ی پاکی ها و «خلاصه ی خوبی ها»‏‎[17]‎‏ست. یعنی همه ی زلالی های جهان در‏‎ ‎‏نگاه او معنی می شوند و تمام خوبی ها و دلپذیری های عالم در روش و منش او تجلی‏‎ ‎‏می یابند. وقتی که امام در شعر «دریا» نامیده می شود سخن از استعاره ای با پیشینه ی مشبهی‏‎ ‎‏به نام «امام» و مشبهٌ بهی به نام «دریا» و وجه شبهی از نوع خروش، موج افکنی زلالی، غلبه بر‏‎ ‎‏رکود و سکون و ... در میان نیست. رو ساخت کلام همین را باز می گوید اما ژرفای آن چیز‏‎ ‎‏دیگری است. اصلاً امام دریاست، آنجا که شاعر به اعجاب می افتد:‏

‏‏چه بحری است یا رب که نتوان رسیدن ‏

‏‏به صد موج اندیشه بر یک کرانش‏‎[18]‎

‏‏امام در این عرصه دریاست. دریایی که عطش زمین را فرو می نشاند و زلالی اش تمام‏‎ ‎‏آینه ها را صیقل می دهد. و موجش همه ی سکون ها را متلاشی می کند.‏

‏‏امام کوه است، کوهی که همواره استوار، صبور، مطمئن و گنجینه ی پایداری زمین است.‏‎ ‎‏کوهی که کوهسار خاکی زمین در برابر عظمت او احساس حقارت می کند. آیا اینجا نیز‏‎ ‎

‏‎

‎‏

«مشبهٌ به» «اجلی» است؟ اما شاعر همچنان از شکوه این کوه سترگ و هیبت و پایندگی اش‏‎ ‎‏حیران می سراید:‏

‏‏چه کوهی است یارب که نتوان کشیدن‏

‏‏نه پشت زمینش نه پای زمانش‏‎[19]‎

‏‏آیا هنوز هم باید بگوییم وجه شبه در مشبهٌ به، قوی تر است؟ تفضیل امام عظیم الشأن بر‏‎ ‎‏کوه – کوهی که حصاری زمین و بندیِ زمان است، حیرت و اعجاب شاعر را تفسیر می کند.‏‎ ‎‏آیا جز این است که:‏

‏‏البرز به سربلندی نامت نیست‏ ‎                        ‎‏الوند به استواری گامت نیست‏

‏‏اروند که در بستر خون می غلطد‏ ‎                             ‎‏گلگونه تر از جاری پیغامت نیست‏‎[20]‎

‏‏شاعر به کنه این حقیقت ژرف پی برده است که امام به آسمان متصل است. و اتصال به‏‎ ‎‏آسمان یعنی تسخیر زمین و بنفشه و اقیانوس. یعنی کوچکی هر بزرگ و ایستاده و آبی و‏‎ ‎‏خاکستری و زرد... در برابر جلال و جمال علوی پیشوا.‏

‏‏و شرم باد درختان را‏

‏‏اگر به سربلندی نام تو‏

‏‏بارور نشوند‏‎[21]‎

‏‏در امتزاجِ اندیشه و تخیل، اوج عظمت مقتدا و حضیض کائنات در برابر شکوه آسمانیِ‏‎ ‎‏او، آشکار تر می شود. تشخیصِ (‏‎personification=‎‏) درخت و درک آن دانای سبز – در‏‎ ‎‏تخیل شاعر – یاری رسان باور ما در این زمینه است. شاعر با کمک این عنصر خیالی، اعجاب‏‎ ‎‏و شگفت زدگی اش را – برای خود و مخاطب – اینگونه تأویل می کند:‏

‏‏و عجیب تر از جنگل‏

‏‏انبوه گیسوان تو‏

‏‏که با شتابی بی مانند ‏

‏‏پرنده می پروراند.‏‎[22]‎

‏‏تصویر و تخیل در امامیه ها بسیار وسیع و بیانگر حقایقی زلال از دریافت های شاعران در‏‎ ‎‏گستره ی شعر معاصر است. گاهی امام ستاره ای است که بر  افق هستی چشم می گشاید و با‏‎ ‎‏زبان تابان نور، سخن می گوید، آن سان که جهان در کلامش گلباران می شود.‏

‏
‏‎

‎‏

ستاره ای که طلوعش طلوع بیداری است‏

‏‏ز جوش سبز کلامش بهار گل جاری است‏‎[23]‎

‏‏در نگاهی دیگر تصویر حسی می شود و امام بزرگوار در پرنیانی از صداقت جان های‏‎ ‎‏مشتاق و پرندی از احساس دل های بیتاب، با همان شکوه حیرت برانگیز، تجلی می کند که‏‎ ‎‏آمال شاعر را نشان و در دسترس قرار می دهد:‏

‏‏به آرزو به تصور به خواب می ماند‏

‏‏به پرسشی که ندارد جواب می ماند‏‎[24]‎

‏‏و گاه تصویر های حسی و عقلی در هم می آمیزند و تصاویری را که می توان ارزشی نامید،‏‎ ‎‏پدید می آورند. این تصویر های ارزشی جایگاه رفیع امام و پایگاه انقلاب عظیم او را در‏‎ ‎‏پهنای عالم و برای هر نهاد حقیقت جویی، آشکار می کنند:‏

‏‏تو خون شهیدی، تو اشک یتیمی‏ ‎                        ‎‏تو خشم خدایی شرر در گرفته‏‎[25]‎

‏‏باری؛ دامنه ی وسیع تصویر شعر انقلاب، از جمال جهان آرای پیشوای فرزانه، بسیار‏‎ ‎‏متنوع و سرشار از جلوه های ملکوتی است، اما در این میان تصویر هایی که از نور روشنایی‏‎ ‎‏دریافت می شوند و در شعر شاعران نمود می یابند از بسامد بیشتری برخوردارند که شرح‏‎ ‎‏کوتاهی از آن در پی می آید.‏

‏‏تجلی امام در تصویر های نورانی‏

‏‏عصر انقلاب اسلامی، روزگار بینایی و درک روشنایی است. نخستین عنصری که در‏‎ ‎‏مخیله ی شاعر بصیر، برای بیان فضایل امام جای باز کرده و در متن تشبیه، مشبهٌ به قرار‏‎ ‎‏گرفته؛ روشنایی است. خورشید و ترکیبات و هم خانواده های آن، بیشترین حجم از تشبیهات‏‎ ‎‏و استعاره ها را در امامیه های شاعران تشکیل می دهند. از آغاز، شاعر با نوری معنوی مواجه‏‎ ‎‏است که از مشرقِ عشق، می تابد:‏

‏‏از شرق عشق آمد برون پیری به سیمای سحر‏

‏‏جوشیده با نور یقین پوشیده شولایِ سحر‏‎[26]‎

‏‏اما در هیأت تابشی ظهور می کند که با پرتو نافذ خود شاعر را تسخیر می کند. به همین‏‎ ‎‏سبب مثلاً در یک شعر ترکیبهای مصوری از نوع: «حضور سحر»، «ظهور سحر»، «خورشید‏‎ ‎‏... صبور سحر» «شعور سحر» «پور سحر» «تابش نور سحر»، «شور سحر» و «صور سحر» ‏‎[27]‎‎ ‎
‏

‎

‎‏

پدید می آید. تصویر هایی که به زلال ترین ادراکها منجر می شود.‏

‏‏نور وجود پیشوا، شاعر را به قضاوتی صمیمی و بی ریا بر می انگیزد که هویت شاعرانه و‏‎ ‎‏شعر بیدار ضمیر او را ریشه دار می کند. آنچه را که می بیند باز می گوید و هیچگاه به قصد‏‎ ‎‏بازآفرینی صحنه و ترسیم هیأتی بازسازی شده قلم نمی فرساید:‏

‏‏چنین که می بینم‏

‏‏آفتاب‏

‏‏پاره ای از توست‏

‏‏و آسمان‏

‏‏خلاصه ای از وسعت صدای تو‏

‏‏اینک روز‏

‏‏حرارت از نفس روشن تو می گیرد‏‎[28]‎

‏‏روشنی بخشی امام اگر چه در بافت شعر، شکل مرسوم تشبیهی و استعاری به خود‏‎ ‎‏گرفته است – که به اقتضای سیاق شعر جز این نمی تواند باشد – از نوع درخشش فرضی و‏‎ ‎‏نورافشانی اغراق گونه نیست. زیرا آنچه که در عالم واقع رخ می دهد همان روشنایی و‏‎ ‎‏نوربخشی است. البته نه از نوع پرتوافشانی یک چلچراغ یا طلوع یک ستاره و ... «این‏‎ ‎‏همانی»ای که شاعر در متن و بطن اثر خود بدان اصرار دارد، جز حقیقت آشکار و‏‎ ‎‏انکارناپذیر فروغ معنوی امام نیست که دلهای مشتاق را از نور معرفت سرشار کرده است. در‏‎ ‎‏چشم شاعر، امام نوربخش هر پدیده ای است که می تواند نورانی به نظر آید.‏

‏‏ستاره ها‏

‏‏همه لبخندهای تو هستند‏

‏‏و ماه‏

‏‏در تبسم تو‏

‏‏سرگردان است.‏

‏‏چگونه کهکشان‏

‏‏به مهمانی ات آمد‏

‏‏و روشنایی را‏

‏‏از تو وام گرفت؟‏‎[29]‎

‏
‏‎

‎‎ ‎‏

اگر پذیرفته باشیم که کار شاعر اصیل، کشف و شهود است، این پرداخت های مشعشع،‏‎ ‎‏درخشانترین کشف هایی است که شاعر در صحنه ی شعر و شعور خود بدان نایل شده است.‏‎ ‎‏بنابراین امام تابان که در نگاه شاعر، کهکشان هم وامدار روشنایی اوست، آنقدر مهربان و‏‎ ‎‏بخشنده و درخشان است که خورشید آسمان، در برابر سیمای نور افشانش، کور سوی‏‎ ‎‏شمعی بیش نیست.‏

‏‏چه مهری است یا رب که خورشید گردون‏

‏‏چو شمعی است با چهره ی پرتوانش‏‎[30]‎

‏‏بر این اساس، شاعر در کشف و شهود خود و حیرت از این کشف شفاف، همه ی جهان‏‎ ‎‏را در برابر جلوه ی متلألی امامش حقیر و ناچیز می بیند و در این تحیر و بازیافت، لب به لفظ‏‎ ‎‏مبارک «سلام» می گشاید:‏

‏‏ای منجی بزرگ جهان نایب امام‏

‏‏خورشید تابناک افق های خون سلام!‏‎[31]‎

‏‏و با این بیان مطمئن، درک بجا و شایسته ی خود را به جهانیان ابلاغ می کند. او دریافته که‏‎ ‎‏این خورشید پرتو افشان، ناشر روشنی های مقدس امام عصر (عج) است. در ادامه بشارت‏‎ ‎‏می دهد که همه ی روشنی های از دست رفته با حضور امام به صحنه ی حیات باز می گردد:‏

‏‏چه غم که روح سحر در حصار شب فرسود‏

‏‏به دیدگان تو صد آفتاب پنهان است‏‎[32]‎

‏‏کافی است امام چشمی به عنایت بر زمین بگشاید تا همه جا را در دریای نور شستشو‏‎ ‎‏دهد. شاعر دیگر به وجد آمده است. هیچ کس و هیچ چیز را جز رهنمای روشنگر خود‏‎ ‎‏نمی بیند. ظلمت کدام است که بتواند در برابر این تابش عظیم تاب آرد؟‏

‏‏آمدی از دیار سحر کوله بار تو خورشید‏

‏‏از صلای تو شب واژگون گشته در کام مرداب‏‎[33]‎

‏‏هنر آفرینی شاعر، آنقدر طبیعی و بی دغدغه پیش می رود که هر چه می گوید، منطبق با‏‎ ‎‏رویداد های انقلاب و بازتاب ارشاد ها و روشنگری های پیشواست. بدین جهت از وصف‏‎ ‎‏اینهمه خلوص و درخشش در می ماند. او را با تصویر و تخیل = (‏‎image‎‏) نمی سراید، بلکه‏‎ ‎‏خارج از همه ی این مقوله ها و مقیاس ها، شعری می سراید که همه آن معیار ها و‏‎ ‎‏دستآورد ها را در نهان دارد.‏

‏
‏‎

‎‏

تو را چگونه وصف کنم؟‏

‏‏که ماه‏

‏‏از لحظه ای که خویش را‏

‏‏با پیشانی بلند تو‏

‏‏قیاس کرده، آواره است.‏‎[34]‎

‏‏کلام، اندیشه و اشراق، شاعر را یاری می کند تا در عرصه ی دریافت و بازتاب درنماند و‏‎ ‎‏آنچه را که از دلِ هشیارش بر می آید، به زبان آورد؛ بنابر همین مبنا می سراید:‏

‏‏تو آن روزی که از راه آمدی من عید را دیدم‏

‏‏به جان عاشقان نوری که می تابید را دیدم‏‎[35]‎

‏‏و در این عید نور باران است که با طراوت و از عمق جان فریاد بر می آورد:‏

‏‏از نام تو عشق را خبر خواهم کرد‏ ‎         ‎‏با چشم تو بر افق نظر خواهم کرد‏

‏‏ای قافله سالار سحر، تا خورشید‏ ‎      ‎‏با تو با تو با تو سفر خواهم کرد‏‎[36]‎

‏‏این همه کشف زلال و شهود نورانی باید به فرجامی روشن منتهی شود. پس شاعر به متن‏‎ ‎‏جامعه ی منتظر باز می گردد و همه ی عاشقان را شاعرانه خبردار می کند که:‏

‏‏نگاه او چه بگویم به نحر جاری نور          گل رخش به گل آفتاب می ماند‏‎[37]‎

‏‏آنگاه با درایتی در خور، رو به دریای نور – که هر موجش نامی از اسماء جلاله است – به‏‎ ‎‏قصد آگاهی جهانیان می گوید:‏

‏‏آه بالا بلندا!‏

‏‏اقیانوس روشنایی‏

‏‏فردا کسی راست‏

‏‏که تو او رایی.‏

‏‏با تو جز آفتاب دمساز نیست‏

‏‏تو را جز بهار و درخت نمی شکیبند‏

‏‏با تنفس تو می بالند‏

‏‏ای کرامت عام!‏‎[38]‎

‏‏اما دستاورد های شاعر بیش از آن است که بدینجا بسنده کند. او می خواهد همه ی مردم،‏‎ ‎‏تمام روشنایی را چنانکه خود او احساس کرده، حس کنند. درک او صریح است‏‎ ‎

‏‎

‎

‏آنگاه که می گوید:‏

‏‏در شب ترین شب تاریخ‏

‏‏تو مشرق تمام جهانی‏

‏‏و پرده ای میان تو و آفتاب نیست‏‎[39]‎

‏‏ارتباط مداوم و بی واسطه ی امام با منبع تابناکی ها، طیفی را به دل شاعر تابانده است که‏‎ ‎‏همه جای شعرِ او را از رد پای آفتاب سرشار کرده و این جوهر درخشان را از جان و زبان او‏‎ ‎‏در رگهای واژه های پر تلاطم شعر جولان داده است.‏

‏‏حضور تو امروز‏

‏‏آسمان مجهزی است‏

‏‏که بیشمار ستاره دارد.‏‎[40]‎

‏‏اینجاست که با اشاره ی شاعر همه باید از سنخی باشند که مطلوب مهربانی و خلوص و‏‎ ‎‏روشنی است.‏

‏‏ستاره ای که به دوشش درفش توحید است‏

‏‏به دست همت او ذوالفقار خورشید است‏‎[41]‎

‏‏2 - عوامل سرایش امامیه ها‏

‏‏در جهان هستی هیچ رویدادی بدون علت رخ نمی دهد. آنگاه که زمینه ی بروزِ پدیده ای مهیا‏‎ ‎‏شد در شمار موجودات قرار می گیرد. عوالم ماهوی شعر نیز – علی رغم منطق گریزی‏‎ ‎‏ظاهری – بر مبنای روابط عِلی و معلولیِ خاص خود شکل و مفهوم می گیرند. یعنی تا زمینه ی‏‎ ‎‏مساعد برای طرح دریافت یا شرح اندیشه یا ارائه ی تصویری در شعر وجود نداشته – و‏‎ ‎‏شاعر تدابیر لازم را در این زمینه نیاندیشیده باشد – هیچ اتفاق مطلوبی در آن نمی افتد.‏‎ ‎‏بنابراین ایجاد هر موجی در شعر پدید آمد خیزشی از پیش است.‏

‏‏این جریان بر شعر انقلاب حاکم است و نیز بر امامیه ها که چشم و چراغ شعر های این‏‎ ‎‏دوره اند. اینک باید دید عوامل بروز چشم اندازهای خرّم حضور امام در امامیه ها چیست؟‏

‏‏توجه و توسل شعر به ساحَتِ امام بزرگوار و حضور مقدس او در شعر و زندگی شاعران‏‎ ‎‏عوامل بسیاری دارد که برخی از آنها را یادآور می شویم:‏

‏‏الف) ابراز عشق به امام‏

‏
‏‎

‎‏

ب) پیشینه ی روشن تاریخی در حرکت امام‏

‏‏ج) امام؛ گزینش الهی و تداوم حرکت انبیا‏

‏‏د) صفای امام‏

‏‏ﻫ) امام؛ تجلی عرفان ناب‏

‏‏و) امام؛ تبلور اعتماد و امنیت‏

‏‏ز) امام؛ احیاگر دین و ...‏

‏‏ح) امام؛ افشاگر نیرنگ دشمنان‏

‏‏ط) امام؛ بزرگترین بیدارگر قرن‏

‏‏ی) تقدس وجودی امام‏

‏‏الف) ابراز عشق به امام‏

‏‏آیا بیان فضایل امام و ذکر عظمت های انکارناپذیر ایشان به زبان شعر، از نوع مداحی هایِ‏‎ ‎‏مرسوم تاریخی است؟ البته اگر کسی چنین بپندارد در ضلالتی آشکار افتاده است. با اینکه‏‎ ‎‏می دانیم شعر هایِ بلندِ شاعران ما هیچ گاه نتوانسته آنگونه که شایسته است، قامت رسای‏‎ ‎‏مراد پاک باختگان روزگار را تصویر کند. چه شکوه او آنچنان بزرگ و روحانی است که کلام‏‎ ‎‏شاعر جز اظهار ارادت و عشق به ساحتِ او نیست. او سراپا «شعر بیقراری» است. کدام‏‎ ‎‏شاعر با این واژگان کوچک، می تواند تندیس مقدس «شعرِ بیقراری» را ترسیم کند؟‏

‏‏ای هیأت سبز شکوفای بهاری‏ ‏ای جاودانه شعر ناب بیقراری‏‎[42]‎

‏‏امام سیلان مبارزه در رگهای روزگار است. نفس های قدسی اش طنین مجاهده و سیر‏‎ ‎‏الی الله است. هیچ نیروی اهریمنی – در هیچ شرایطی – یارای ایستادن در برابر توان اهورایی‏‎ ‎‏او را ندارد، زیرا سالار ما ریشه در دل کهکشان های معرفت دارد و از افقهای الهی مدد‏‎ ‎‏می گیرد. طبیعی است که ذکر جمیل فضایل امام نه از این نوع است که آن شاعر دیروزین در‏‎ ‎‏مدح ممدوح گفته است:‏

‏‏به هر زمین که در آمد چو آب لشکر او‏

‏‏ز تاب آتش شمشیر او بر آمد دود‏‎[43]‎

‏‏زیرا پیشوای ما سالار اهل قبله و مسلح به نام نورانی الله است چنانکه:‏

‏
‏‎

‎‏

لشکر انبوه شیطان در مصاف ما گریخت‏

‏‏تیغ بسم الله به کف دارد دلاور پیر ما‏‎[44]‎

‏‏و از سوی دیگر این پیشوای دلاور، این پیر نستوه، نایب خردپرور  امام زمان (عج) و‏‎ ‎‏رهاننده ی ایران و ایرانی از پلشتیِ بت پرستی و بیدادِ بت پرستان و زنده کننده ی مکتب‏‎ ‎‏یگانه پرستی و آیین ناب نبوی است و شاعر دین باور تکامل بخش را در ذکر و فکر و شعر‏‎ ‎‏خود باز می تاباند:‏

‏‏الا خمینی، ای نایب امام زمان            الا خمینی، ای رهبر خرد پرور‏

‏‏الا خمینی، ای که از مجاهده ات            رها شد ایران از نکبت بت و بتگر‏

‏‏دوباره تا که شود زنده مکتب توحید‏ ‎          ‎‏دوباره تا که شود تازه رسم پیغمبر‏

‏‏بریز در خط اسلام طرح جمهوری‏ ‎           ‎‏بشوی دفتر خودکامگانِ بی مشعر‏‎[45]‎

‏‏شاعر با آگاهی از اینکه امام بزرگوار بنیان برانداز تباهی و بنیانگذار نوین راستی و‏‎ ‎‏راست کرداری است، به او عشق می ورزد و طبعاً مرید امام خویش است در چشمه سار نگاه‏‎ ‎‏او جان می گیرد و به جانب جانان مسیر خود را باز می یابد. شاعر در انتظار جرعه ای از جاری‏‎ ‎‏مهر نگاه مراد، لحظه شماری می کند و در نگاه او تبخیر و فانی می شود:‏

‏‏تویی قطب روحانی جان من‏ ‎           ‎‏منم سالک فانی چشم تو‏

‏‏شفا می دهد آشکارا به دل    ‏ ‏اشارات پنهانی چشم تو‏

‏‏از این پس مرید نگاه توام‏  ‏به آیات قرآنی چشم تو‏‎[46]‎

‏‏از این روی مراد شاعر ما، ممدوح آن شاعر پیشین نیست چرا که فضیلت خود شاعر‏‎ ‎‏بار ها و بار ها وجود ممدوح را تحت الشعاع قرار می دهد و به همین دلیل می گفت:‏

‏‏ملک بانان را نشاید روز و شب‏ ‎                             ‎‏گاهی اندر خمر و گاهی در خمار‏‎[47]‎

‏‏و در پی آن زبان به نصیحت می گشود و او را اندرز می داد تا بار سنگین – تذکری – را که به‏‎ ‎‏دوش دارد به منزل نزدیک کند و داد بر آورد که:‏

‏‏کام درویشان و مسکینان بده‏ ‎                             ‎‏تا همه کارت برآرد روزگار‏‎[48]‎

‏‏با این تذکار و اندرز در جستجوی این بود که – شاید – دل ممدوح به رحم آید و حرف‏‎ ‎‏شاعر را بشنود و خوی و خصلت انسانی بگیرد و آنگاه بپذیرد که:‏

‏‏با غریبان لطف بی اندازه کن                      تا رود نامت به نیکی در دیار‏‎[49]‎

‏‏مدارک تاریخی و شواهد موجود نشان می دهد که کار شاعر انقلاب – در این زمینه – با‏‎ ‎
‏

‎

‎‏

عملکرد شاعران پیشین از زمین تا آسمان تفاوت دارد. گذشته از این البته مقایسه ی وجود‏‎ ‎‏مقدس حضرت امام(س) با چنان موجوداتی – که در پناه مناظر تاریخ پنهانند – خطای فاحش و‏‎ ‎‏گناه عظیم است، زیرا اگر بخواهیم دستاورد امام را با حاصل کوشش های دیگران مقایسه‏‎ ‎‏کنیم خواهیم دید که:‏

‏‏پس از عمری ز رنج بیکران گنجی فراهم شد‏

‏‏که بر مستضعفان ملک و ملت داشت ارزانی‏‎[50]‎

‏‏شاعر انقلاب به حقیقتی دست یافته است که اگر آن را نستاید در رسالت خود کوتاهی‏‎ ‎‏کرده است. او به دنبال کسب نان و نام نیست. بافته هایی از نوع:‏

‏‏شاها به حال بنده ی مادح نگاه کن‏

‏‏کز روزگار بر وی شوریده گشت حال‏

‏‏تا کرده چرخ موکب دولت ز من تهی‏

‏‏نالم همی زانده چو مرکب از دوال‏

‏‏شصت و دو سالگی از من ببرد زور‏

‏‏زان پس که بود در همه میدان مرا مجال‏

‏‏اندک شده است صبرم و بسیار گشته غم‏

‏‏از اندکی دخل و ز بسیاری عیال‏‎[51]‎

‏‏روح شاعر ما را مشمئز می کند. شاعر انقلاب ایمانی دارد که با غم نان و آوازه ی نام از آن‏‎ ‎‏غفلت نمی ورزد. عشقی دارد که مرکز آن خداست و اینک پیشوا، ادامه ی خط خداست و‏‎ ‎‏عشق خدا. اینک از زبان شاعر پیر امروز نیز این نکته را مرور می کنیم تا بدانیم که در کجای‏‎ ‎‏این بحر عظیم تفکر ایستاده ایم‏‎[52]‎‏ و بادبان ارادت خود را در راستای وزش نسیم محبت‏‎ ‎‏بر می افرازیم:‏

‏‏از شرق عشق آمد برون پیری به سیمای سحر‏

‏‏جوشیده با نور یقین پوشیده شولای سحر‏

‏‏چون آفتاب افروخته شب را ز غیرت سوخته‏

‏‏پیراهن از گل دوخته در باغ زیبای سحر‏

‏‏تشبیح خوان تکبیر گو، شیرین سخن پُر های و هو‏

‏‏از عشق حق از شوق او، سر داده هیهای سحر‏

‏
‏‎

‎

‏از گردش چشمش زمان تغییر حالی می دهد‏

‏‏هر دم مبدل می شود، دنیا به دنیای سحر‏

‏‏با عشق آمد عقل کل دست دو تاز و یک دهل‏

‏‏عشق جمالی کرد گل، گل ریخت در پای سحر‏‎[53]‎

‏‏امامیه های شاعران ما از نوع مدحهای مرسوم نیست تا در بردارنده ی غم نان و نام شاعر‏‎ ‎‏باشد. در واقع این اشعار طیف هایی در راستای یادکرد جمال کبریایی الله است. زیرا امام‏‎ ‎‏بنیان برانداز یاد های شیطانی و احیاگر ذکر الهی است و ذکر او موجب آرامش دلهاست که‏‎ ‎‏قرآن کریم فرمود، ‏‏«الا بذکر الله تطمئن القلوب»‏‎[54]‎‏ یاد امام نیز یادکرد لطف پروردگار بر بندگان‏‎ ‎‏است، پس به سکینه و اطمینان می انجامد:‏

‏‏به خاک تشنه کرامات آب را مانی‏

‏‏به چشم خسته تنان، لطف خواب را مانی‏

‏‏شمیم روی تو گل را به یاد می آورد‏

‏‏به رنگ و بوی و لطافت، گلاب را مانی‏‎[55]‎

‏‏روی امام، گلِ جمالِ بی مثال را به یاد می آورد، از این روی آن گران مایه نه تنها رهبر و‏‎ ‎‏رهنمای امت است بلکه کاروان سالار همه ی کسانی است که می خواهند راهگشای مردم‏‎ ‎‏باشند.‏

‏‏نه هر کو کاروان راند، رموز رهبری داند‏

‏‏تو روح الله رهی داری که رهبر ها بیارایی‏‎[56]‎

‏‏او پیشوای همه ی رهبران راستین و رهنوردان طریق روشنایی است که می خواهند عصر‏‎ ‎‏ماشین زده ی اتم را به راه فضایل و ارزش های انسان کامل باز آرند. زیرا حکمت متعالی او‏‎ ‎‏رمز آموز و آبروی عقل و پیشگاهش تجلی هنر و فرهنگ ممتاز دینی است:‏

‏‏خرد، حکمتت را به مدرس نشسته‏ ‏هنر، محضرت را به زیور گرفته‏

‏‏اگر عقل را مانده آبی و رنگی‏ ‏ز آب کلام تو جوهر گرفته‏‎[57]‎

‏‏مجموعه ی عوامل یاد شده نشان می دهد که پیشه ی شاعر انقلاب مداحی نیست. چه‏‎ ‎‏اساساً شعر، هنر او و نه حرفه ی اوست. دست به قلم نبرده تا مداحی در انبوه مداحان و‏‎ ‎‏قلم به مزدان باشد. او با سرودن امامیه ها، فریضه ای را که به گردن دارد ادا می کند.‏

‏‏مرا نیست مدحتگری پیشه، بر من‏ ‎                                 ‎‏بود فرض بستودن جاودانش‏‎[58]‎

‏
‏‎

‎‏

و چون شاعر مسلمان پیشوای خود را – که رکنی از ارکان آیین است – بستاید، باید به‏‎ ‎‏آسمان بفرازد و از اینکه توانسته فریضه ای را از فرایض دینی خود به انجام برساند‏‎ ‎‏افتخار کند.‏

‏‏حمید تا که ثنای تو بر زبان دارد‏  ‏سزد که سر بفرازد ز فخر بر اختر‏‎[59]‎

‏‏پس آنچه شاعرِ این برهه می سراید انجام فریضه ای معین و بیان اعتقادی مسلم و نهایتاً‏‎ ‎‏ابراز عشقی آسمانی است که در رگهای او جریان یافته است:‏

‏‏گر چه مانی خانه ی دل پر ز عکس روی اوست‏

‏‏روز و شب مشتاق خورشید جمارانم هنوز‏‎[60]‎

‏‏ب) پیشینه ی روشن تاریخی در حرکت امام‏

‏‏امام با روح دردمند ملت آشناست. رنج تاریخی مردمِ ستمدیده را احساس کرده است. در‏‎ ‎‏تمام صحنه های تاریخ با ضجه های مستضعفین خاک اشک ریخته است. از صحنه های‏‎ ‎‏وهم انگیز و هراسناک تاریخ پیروزمندانه دل به در برده است و در لحظه های سبز دیروز با‏‎ ‎‏مردمان علم به دوش لبخند زده است. سیر امام در تاریخ آنقدر واضح است که در شعر‏‎ ‎‏انقلاب نیز بازتاب یافته است:‏

‏‏تو از هزار نیل گذشتی‏

‏‏تو از هزار دار‏

‏‏تو از هزار دیوار‏

‏‏ای مست باده ی ازل‏

‏‏ای یوسف غریب‏‎[61]‎

‏‏و او که از تنگناها، سنگلاخ ها و سدهای تاریخ عبور کرده است و رنج دیرین مردم رنجور را‏‎ ‎‏می داند و در نگاه هایشان راز شگفت درد را می خواند، واجد ویژگی های عظیم هدایت‏‎ ‎‏است. تاریخ نیز این یگانه را آزموده و او را سرافراز یافته است:‏

‏‏تاریخ آزمود بس آزاده مرد را‏

‏‏چون از تو به ندید تو را قهرمان گرفت‏‎[62]‎

‏‏بزرگمردی که در آزمون تاریخ، سرافراز بیرون آمده، بر بلندای فکر و فرهنگ و رو به‏‎ ‎‏آینده ی جامعه ایستاده است و شاعر نیز با درک بجایِ موقعیتِ تاریخی امام و پیشینه ی قیام‏‎ ‎
‏

‎

‎

‏او، همگان را از این عظمت و شکوه خبردار می کند. به اعتقاد شاعر، همه ی مردم باید بدانند‏‎ ‎‏که مقتدایشان با گذر از «خوان»های شگفتِ تاریخ و حضور معنوی در صحنه های خونین،‏‎ ‎‏اینک برخاسته است تا با بهره وری از تجربه های گرانقدر و آگاهی های شگرف تاریخی‏‎ ‎‏خود، امت را از مرحله ی فترت و رکود به فردای روشن رهنمون شود. او قیام کرده است تا‏‎ ‎‏همه ی آفاق روشن را بر شلاق خوردگان و رنج کشیدگان بگشاید:‏

‏‏ریشه در تاریخ خون دارد قیام پیر ما‏ ‎                          ‎‏آید از دروازه فردای تابان میر ما‏‎[63]‎

‏‏با این ریشه ی تاریخی و سرفرازی در صحنه های متعدد است که با قضاوت همه ی‏‎ ‎‏بیداران، امام فاتح همیشگی تاریخ است. تاریخ در برابر او سر تسلیم فرود آورده و بر‏‎ ‎‏صداقت، قداست و پایمردی ایشان، اعتراف دارد:‏

‏‏می آیی از مدار سحر با پیام فتح‏  ‏ای فاتح همیشه ی تاریخ، ای امام!‏‎[64]‎

‏‏همه ی تجربه ها و آزمون ها و بینش ها و سرفرازی های تاریخی امام در جغرافیای زندگی‏‎ ‎‏امروز گسترش می یابد. در خاکِ گرسنگانِ بیچاره، افسردگان رنج دیده و زخم خوردگان‏‎ ‎‏بی پناه می پیچد و رهایی را در گوش مشتاقان در بند فریاد می کند. جغرافیای مبارزه ی امام‏‎ ‎‏حد و مرز سیاسی نمی شناسد. فلسطین همانقدر شایسته ی حمایت است که آفریقا؛ و لبنان‏‎ ‎‏به همان اندازه محتاج هدایت و پیشوایی است که فیضیه. پیشوا در شعر شاعران – مثل دنیای‏‎ ‎‏ملموس مبارزه – آفریقا را به فیضیه پیوند می زند و شعب ابیطالب علیه السلام را به بدخشان و ...‏‎ ‎‏کوتاه سخن اینکه تمام گستره ی عالمِ محرومان را تحت الشعاع نورِ قدسیِ هدایت و حمایتِ‏‎ ‎‏خود گرفته است و اهریمنان و مزدوران شیطان را آماج خشم خدایی خود قرار داده، بر جان‏‎ ‎‏پلید آنها تیر نیستی و ذلت انداخته است:‏

‏‏ز افریقیه تا بدخشان و برمه‏ ‎                      ‎‏به لشکر شکسته به کشور گرفته‏

‏‏ز شعب ابیطالب و دیر یاسین‏ ‎                 ‎‏ز فیضیه تا تل ز عتر گرفته‏

‏‏ز خون شهیدان چو دامان گردون ‏ ‏سراپای گیتی به گوهر گرفته‏‎[65]‎

‏‏در شعر انقلاب این حقیقت موج می زند که امام همه ی طومار تاریخ را در نبشته و سراسر‏‎ ‎‏آن را مردانه و شکیبا گام زده است؛ مگر نه اینکه از هابیل آغاز کرده است؟ بدین گونه که:‏

‏‏در هجوم پلشت قابیلان‏ ‎                                              ‎‏اوست هان از صحابه ی هابیل‏‎[66]‎

‏‏اما این بار باید، قابیل را به خاک خواری افکند و انتقام دیر سال هابیل و هابیلیان را از او‏‎ ‎‏بازستاند. شرح این مرحله را در بخش بعدی سخن پی می گیریم.‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏

ج) امام؛ گزینش الهی و تداوم حرکت انبیا و اولیاء‏

‏‏تاریخ، حرکتهای عمیقِ فکری را به خوبی به یاد دارد و همواره آن جریان های ژرف را برای‏‎ ‎‏جهانیان، باز می گوید. بعثت انبیاء بزرگ الهی را آغاز تا ختم سلسله ی نورانی رسالت و نیز‏‎ ‎‏جانشینان آن پیامبر والا را در خاطر دارد و پیش چشم عاشقان و حقیقت جویان می گستراند. ‏

‏‏انقلاب اسلامی ایران که وجوه اشتراکِ فراوانی با رویداد های بزرگ الهی دارد و پس از‏‎ ‎‏مجاهدات و جان فشانی های معصومین – علیهم السلام – ، در حقیقت تداوم بخش حرکتهای‏‎ ‎‏پیامبران الهی است. جنبشی است در ادامه ی حکومت الله که حکومت محتوم و مطلق است‏‎ ‎‏و پیشوای این انقلاب کسی است که در راستای قیامِ تاریخی دین قد برافراشته و چنین‏‎ ‎‏خیزشی البته از جانب حق نشأت گرفته است. اصولاً انتخاب راهنمایِ این مسیر،‏‎ ‎‏اسلوب های ویژه ای دارد که در آسمان ریشه دارند:‏

‏‏چون دیده ات ندید بجز حق، خدا تو را‏

‏‏از بهر پاس قلعه ی حق دیده بان گرفت‏‎[67]‎

‏‏ این رهبر راستین و برگزیده ی حق، از همان مسیری می گذرد که انبیا و اولیای الهی از آن‏‎ ‎‏عبور کرده اند و همان سخنانی را بر لب می آورد که آن راهنمایان انسانیت بیان داشته اند.‏‎ ‎‏کنش، روش و منش او همانا سیره ی پیامبران و امامانِ آسمان حقیقت است. چنانکه شعر‏‎ ‎‏انقلاب نیز همین را باز می گوید:‏

‏‏ز صدق کلامش چه گویم که گویی‏ ‎                               ‎‏پیام رسولان بود بر زبانش‏‎[68]‎‏ ‏

‏‏کاروان سالاری که به شیوه ی امامان نور، پیغام پیامبران الهی را در جامعه انشا می کند،‏‎ ‎‏البته گزیده ی معیار های زمینی نیست. حرکات و سکناتش اشاعه دهنده ی سنت های‏‎ ‎‏آسمانی است. چنین شخص والایی شاعر را تکان می دهد و شعر را به بازگویی حقیقتپ‏‎ ‎‏پر دامنه ای که نشانگر پیوند استوار پیشوا با عالم علوی است هدایت می کند:‏

‏‏دل از تلاوت وحی کلام تو پنداشت‏

‏‏که جبرئیل دمی پیش با تو صحبت کرد‏‎[69]‎

‏‏روایت شعر دیگر نقل روبنای احساس نیست، چرا که ابراز درکی ژرف از صداقتی الهی‏‎ ‎‏است. امام هر چه را که بر زبان می آورد از منبع عظیم قرآن و گنجینه ی پایان ناپذیر وحی‏‎ ‎‏بر می خیزد. او قرآن کریم را عملاً تفسیر می کند و آیات روح بخش پروردگار را از لابه لای‏‎ ‎‏باور های روزمره و کتابهای گرد و خاک خورده و تحجر ها و خرافه ها، بیرون می آورد و در‏‎ ‎

‏‎

‎

‏شکل اصیل و ناب – به شیوه ای که همگان بتوانند در طی مسیر ترقی و تعالی آنها را به کار‏‎ ‎‏بگیرند – ارائه می کند:‏

‏‏هماره جان سخن زان لب و دهان جاری است‏

‏‏که آیه آیه ی قرآن بر آن زبان جاری است‏‎[70]‎

‏‏شیوه ی او اجرای احکام حق و احیای سیره ی تاریخی «راست قامتان جاودانه تاریخ»‏‎[71]‎‎ ‎‏است. همان خیزش تاریخی گزیدگان خداوند بلندمرتبه که به رسوایی شیطان ها انجامیده"‏‎ ‎‏است. قیام او بازتابِ نهضتی توحیدی در قعر تاریخ است، آن سان که تمامی این جریان عظیم‏‎ ‎‏برای به هم ریختن اساس بت و بت پرستی است. گویی ابراهیم علیه السلام است که تبر بر دوش‏‎ ‎‏ایستاده و بر آن است تا تمام مظاهر شرک را از زندگی بشر محو کند. به همین دلیل با تماشای‏‎ ‎‏شکوه او، آیین ما ابراهیمی است. مگر نه:‏

‏‏آنک استاده خمینی است چنان ابراهیم ‏

‏‏قامت افراشته در کف تبر بت شکنا‏‎[72]‎

‏‏امام میراث دار دین قیم الهی است، از این روی چونان پیامبران کفر ستیز با همه ی انرژی خود‏‎ ‎‏بر پای می ایستد و نستوه به مبارزه با سیاهی ها و نامردمی ها می پردازد و بی باک و دلیر، تیغ به‏‎ ‎‏قطع ریشه ی تبهکاری می کشد، البته از قیام اندیشه و حکمت:‏

‏‏برخاست در کف تیغ طرد و ترک و حاشا‏

‏‏آن نوح موسی قامت یوسف تماشا‏‎[73]‎

‏‏مبارزه ی او با اینکه از نوع «‏‏للظالم خصماً و للمظلوم عونا‏‏» است، یکپارچه نور و زیبایی و‏‎ ‎‏تجلی لطافت است:‏

‏‏موسی صفت دل باخته، وادی به وادی تاخته‏

‏‏طور تجلی ساخته، در طور سینای سحر‏‎[74]‎

‏‏رفتار های امام یادآور حوادث عظیم دینی در سینه ی تاریخ است که هر کدام حماسه ای‏‎ ‎‏سترگ را در حیات انسان پدید آورده اند. کنش هایی که واکنشِ رسوایی لامذهبان و زوال‏‎ ‎‏دین فروشان را در پی داشته اند. هر جا که پلشتی ها را می بیند، می جوشد و با تمام هستی‏‎ ‎‏خود می خروشد. عَلَم دین الهی را به دوش می گیرد و در پی گسترش آیین نبوی، با بردباری‏‎ ‎‏ایوب صبور، چونان ابراهیم خلیل، اسماعیل دردانه را به قربانگاه می برد و با خون شفاف‏‎ ‎‏یوسفش، ایثار و همت یعقوب کنعانی را زنده می کند:‏

‏
‏‎

‎‏

امام راستین، روح خدا، یعنی خمینی را‏

‏‏به خشم آمد دل پر مهر چون دریای توفانی‏

‏‏به جان از روشنی افروخته شمع هدایت را‏

‏‏به دوش پر توان افراشته رایات سبحانی‏

‏‏پی ترویج دین مصطفی صلی الله علیه و آله با صبر ایوبی‏

‏‏چو ابراهیم، اسماعیل خود را داد قربانی‏

‏‏نهال انقلاب از خون یوسف کرد گلناری‏

‏‏در این ایثار و همت شد به حیرت پیر کنعانی‏‎[75]‎

‏‏و با چنین حماسه ی درخشان و ریشه داری بیرق اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله را بر بلندای‏‎ ‎‏هستی به اهتزاز در می آورد و گمشده ی همه ی بیچارگان و مظلومان را به آغوش آنها باز‏‎ ‎‏می گرداند:‏

‏‏به فرّ نگین رسالت، جهان را‏ ‎                                      ‎‏درفشان لوای پیمبر گرفته‏‎[76]‎

‏‏دستآورد بزرگ شعر معاصر انقلاب اسلامی، شرح درخشش گوهر تابناک و بی نظیری است‏‎ ‎‏که از دریای ژرف تاریخ اسلام سربر آورده است و تمام روشنی های بی زوال را در دل های‏‎ ‎‏غربت زده می ریزد. او چشمه ی صمیمی پاکی هاست. تلألؤ اذان در گلدسته های توحید‏‎ ‎‏است که مأذنه های زمین را تکبیر می آموزد.‏

‏‏زمین در کویرستانی خفته است‏

‏‏و تو تنها چشمه سار روشن این غربت رو به زوالی‏

‏‏تو همان بلالی‏

‏‏که از مأذنه این شوره زار‏

‏‏بانگ محمدی صلی الله علیه و آله می افشانی.‏‎[77]‎

‏‏حرکت بی وقفه و دامنه دار پیامبران الهی، در بعثت خاتم رسولان راستین به اوج رسید و‏‎ ‎‏شکوه این حیات بخشی به جریان عظیم امامت پیوست و اینک امام آینه ی تجلی گر تابش‏‎ ‎‏همان قندیل های فرحناک آسمانی است:‏

‏‏لوای ولایت به توقیع حیدر‏  ‎ ‎‏به فرّ و ولای پیمبر گرفته‏

‏‏به ناورد طاغوت جهل و اسارت‏  ‏درخشنده شمشیر حیدر گرفته‏‎[78]‎

‏‏امام یادآور ولایت بر حق حضرت علی علیه السلام بعد از خاتم پیامبران و نشان دهنده ی‏‎ ‎

‏‎

‎‏

مبارزه ی بی امان او با نادانی، گمراهی و ستمگری است. او پیشوایی احیاگر و یتیم داری‏‎ ‎‏ناشناس است که سیره ی مولای پاکباختگان و امیرمؤمنان را در این جهان غربت زده پیش‏‎ ‎‏گرفته است. در لحظه های توفندگی، دریا؛ بر منبر خطابه و ارشاد، باران و در خلوت و‏‎ ‎‏محراب، جویبار است:‏

‏‏همان تیغ جهاد و خطبه های مسجد کوفه است‏

‏‏که رنگین می کنی محراب و منبر ها بیارایی‏‎[79]‎

‏‏شعر انقلاب پابه پای امام، پیش می آید. در همه ی لحظه های تاریخ ولایت و فراز و‏‎ ‎‏فرود های آن، در پی مولای خود گام برمی دارد. اینک او را تجلی نوری می یابد که از دل امام‏‎ ‎‏علی بن ابیطالب علیه السلام تافته و بر خاک پرتو انداخته است:‏

‏‏این سلاله ی نبوی پاره ی جان زهراست‏

‏‏نور تابیده ز کانون دل بوالحسنا‏‎[80]‎

‏‏اینک این نور علی است که حسن سیرت و حسین سرشت زمان را در می نورد و به فریاد‏‎ ‎‏دل شلاق خوردگان می شتابد. در مکه، مدینه، کربلا، قم و ... و جای جای خاک گام می زند و‏‎ ‎‏خط سبز حسنی و طیف سرخ حسینی را احیا می کند:‏

‏‏جاری اندر دل او رشته ای از چشمه ی عشق‏

‏‏جاری اندر رگ او خون حسین و حسنا‏‎[81]‎

‏‏خونی که در رگهای بیتابش می جوشد، خون حسین علیه السلام است و از این روی پیروان‏‎ ‎‏پاکباخته اش در بیعت با او، علمدار عرصه ی خونین نینوا را مد نظر دارند:‏

‏‏درون سینه ی یاران زلال عاطفه می جوشد‏

‏‏و در ادامه یک بیعت فتاده دست علمداران‏‎[82]‎

‏‏حرکت امام از لابلای تاریخ پر تپش تشیع می گذرد و در هر دقیقه اش هزار موج‏‎ ‎‏شورآفرینی و خیزش را در دل می پروراند. به آستان منجی دلهای داغدار و چشم انتظار‏‎ ‎‏می رسد. به محضر حجت خدا(عج) و امام، نایب او می شود. در غیبت آن یگانه ی خدا،‏‎ ‎‏میوه ی دل رسول، یادگار اشک شبانه ی علی علیه السلام ، نوحه خوان غربت زهرا(س)، میراث دار‏‎ ‎‏دل دردمند مجتبی علیه السلام و منتقم خون شهید کربلا، پرچم هدایت امت را به‏‎ ‎‏دوش می گیرد و به نیابت آن ذخیره ی الهی افتخار می کند:‏

‏‏دفع دجال ستم را به کف روح الله‏ ‎                               ‎‏حجت بالغه ی غیبت کبری نگرید‏‎[83]‎

‏
‏‎

‎

‏امام با این پیشینه ی وسیع و دقیق تاریخی و دانش ژرف الهی، استوار بر بلندای افق‏‎ ‎‏ایستاده است تا با حلم تاریخی خود، حیات دینی را به ماندن بخواند تا در شب مستضعفان‏‎ ‎‏جهان، ستاره ای دنباله دار بماند و زمین را از این روی بدان روی گردانده، جهان را بر محور‏‎ ‎‏وحدت و عشق حق بچرخاند:‏

‏‏اما تو همچنان‏

‏‏دور از هجوم ها و هیاهو ها‏

‏‏آرام و استوار‏

‏‏معنای صبر سرخ علی علیه السلام ‏

‏‏مفهوم سبز عزم محمد صلی الله علیه و آله ‏

‏‏در راستای خوف و خطر می مانی‏

‏‏و آن سرود صاعقه آسا را می خوانی‏

‏‏وحدت، وحدت، وحدت‏

‏‏زیرا که رمز ماندن‏

‏‏راز عظیم «خواندن» را می دانی‏‎[84]‎

‏‏د) صفای امام:‏

‏‏صفا، مطلوب همه و بویژه شاعر است و او اینک آنچه را که در لابه لای آثار گذشتگان و‏‎ ‎‏شرح احوال فرزانگان خوانده و خود در جستجوی آن است، بی واسطه پیش رو دارد. امام،‏‎ ‎‏کانون همه ی صافی ها، پاکی ها، زلالی ها و صمیمت هاست. کدام خصوصیت به اندازه ی‏‎ ‎‏صفای ضمیر عارفی پاک باخته، دل شاعر را تسخیر می کند؟ این طیف اهورایی، ذهن و زبان‏‎ ‎‏او را در می نوردد و در سرایش، نمود می یابد. و امام یعنی:‏

‏‏مردی صفای صحبت آیینه دیده‏ ‏از روزن شب شوکت دیرینه دیده‏‎[85]‎

‏‏شاعر، این راز را از نگاه ها و نفس های امام فهمیده است. او به خوبی دریافته که شب‏‎ ‎‏زنده داری، امام را در اوج معرفت و صفا نشانده است. اکنون امام، با هیأتی آسمانی، تلفیقی‏‎ ‎‏از استواری کوه و زلالی آبشار، چشم و روح شاعر را می نوازد.‏

‏‏تو ترکیبی از واژه های صفایی و سطوت‏

‏‏چو تلفیقی از هیبت کوه با هیأت آبشاران‏‎[86]‎

‏
‏‎

‎

‏امام از آن دور دست ها، آن سوی ابرها و افق ها در عالم ملکوت و نور، سفری دیگر را در‏‎ ‎‏پیش گرفته است و این سفر از حق به خلق، او را در دسترس تمام مشتاقان و حتی در راه‏‎ ‎‏ماندگان قرار داده است. حالا دیگر همه می توانند از وجود صافی او بهره مند شوند، زیرا‏‎ ‎‏عطر صفای او همه کس و همه چیز را نوازش می کند مگر نه:‏

‏‏به بوی اوست که رنگ نشاط دارد گل‏

‏‏هوای اوست که در باغ و بوستان جاری است‏‎[87]‎

‏‏شاعر که عضوی بصیر از جامعه ی بینا و عنصری دانا از امت اسلامی است و آرزومند‏‎ ‎‏کرامات و الطاف مراد خود، عاجزانه و از سر صدق، لطافت و نوازشی را که موجب پایداری‏‎ ‎‏و نشاط است، از او طلب می کند:‏

‏‏تراود از نفست صدق همچو بوی بهار‏

‏‏تو ای بهار! ز ما بوی گل دریغ مدار‏‎[88]‎

‏‏و این خواهشی سرسری و بی پایه نیست، زیرا اگر بهار لطف امام، کرامت کند، وجود‏‎ ‎‏شاعر و هر آدم دیگر را گلستان خواهد کرد. طراوت خواهد رویاند و دل را خواهد‏‎ ‎‏شکوفاند:‏

‏‏ز خاک عاطفه ی باغ باستانی من‏ ‎                               ‎‏هزار گل به درآید، اگر بهار تویی‏‎[89]‎

‏‏اما شاعر خود را به تنهایی مستفیض این عرصه ی فیض افشانی نمی خواهد، بلکه در‏‎ ‎‏اندیشه ی آن است تا دیگران نیز، از این بهار روح بخش تازگی و طراوت را کسب کنند. پس‏‎ ‎‏دلهای عطشناک را به جانب آبشار زلال خلوص امام می خواند:‏

‏‏بیا بشوی دل و جان به پاکی این رود‏

‏‏که آبشار صداقت از آن بیان جاری است‏‎[90]‎

‏‏آری شعر انقلاب اسلامی به این درک نایل آمده است که زلالی و صفای امام خود را‏‎ ‎‏دریابد و پیشوای یافت و دریافت خود بداند، زیرا صفای باطن این عارف کامل، کلام پاک‏‎ ‎‏پروردگار را بر زبان او جاری می کند و خلاصه اینکه او لفظ مقدس حقیقت و شعر ناب‏‎ ‎‏مجسم است:‏

‏‏زلال هر سخنت می برد مرا از دست‏ ‎                                      ‎‏کلام پاک خدا، شعر ناب را مانی‏‎[91]‎

‏
‏‎

‎‏

ﻫ) امام؛ تجلی عرفان ناب‏

‏‏شعری که در عرفان اصیل و بارور اسلامی ریشه ی دیرینه دارد، همواره در جستجوی پیری‏‎ ‎‏دلباخته است تا در پناه او از شراره های عشق نهانش پرده بردارد و عطش باستانی اش را‏‎ ‎‏فریاد کند و امام با آن خلوص حق خواسته و ضمیر از غیر پیراسته و مجاهدت و سلوک کافی‏‎ ‎‏و دل صافی، مجموعه ی کامل زلالی های آسمانی است که شاعر بدان دست یافته است.‏‎ ‎‏شاعر با وصول به این چشمه ی شفاف، مصداق همه ی شنیده ها و خوانده ها و آرزوهایش‏‎ ‎‏را – که پیش از این در ذهن شکل می داد – پیش روی خود دارد. پیری که در ورای میدان داری‏‎ ‎‏انقلاب و کاروان سالاری مجاهدان این عرصه، گوش به پیغام سروش غیب دارد و‏‎ ‎‏دریافت های غیبی را بر پرده ی شهود می نشاند:‏

‏‏آشنای راز می داند، که در محراب نور‏

‏‏پیر ما مدهوش پیغام سروشی دیگر است‏‎[92]‎

‏‏اینک شعر انقلاب با کشف این راز بزرگ – راز آسمان وطنی پیر و اندیشه های او – اعتراف‏‎ ‎‏بالنده ای است بر تأثیر سلوک کامل آن عارف واصل بر رفتار های سالکان روشنی، بدین‏‎ ‎‏جهت به انعکاس اتفاقاتی که در این سیر رخ می دهد می پردازد و در جاذبه ی چشمان او‏‎ ‎‏سلوک می کند:‏

‏‏کشیده جاذبه ی چشمانت، مرا به خلوت بیداران‏

‏‏نثار مقدم سبزت باد شکوفه های گل باران‏

‏‏خوشم به جرعه ای از آن می که در کلام تو می جوشد‏

‏‏کم از کرامت دریا نیست نم پیاله ی هشیاران‏‎[93]‎

‏‏و شاعر که در جاذبه ی نگاه های مراد خود، شکوه تعالی و شوکت پرواز را احساس کرده‏‎ ‎‏است، به این راز عظیم پی می برد که پیر او - و مراد همه ی دلاوران عاشق – تمام منازل سلوک‏‎ ‎‏را طی کرده و همان انسان کامل آرمانی است. همه عشق است، همه تجلی است، محو در‏‎ ‎‏وجود حضرت واجب الوجود، و شاعر با این دانش او را مورد خطاب قرار می دهد:‏

‏‏ای دوست، ای دلاور نستوه!‏

‏‏ای عشق ‏

‏‏ای تمام مفهوم گم شدن‏

‏‏در کبریای رحمان‏‎[94]‎

‏
‏‎

‎

‏تا در پی این خطاب، که به مفهوم شناخت شایسته ی منزلت و مرتبه ی عالی عرفان امام‏‎ ‎‏است، جهت یابی و سلوک خود را یادآور شود و جایگاه رفیع معنوی و نیروی شگفت‏‎ ‎‏جاذبه ی روحی او را اقرار و اعتراف کند و از عمق جان بسراید که تو فقط مقتدای سلوکم‏‎ ‎‏نیستی، که جانم ذره ای بیقرار گرد آفتاب تابناک وجودت دوران می کند و هستی ام در نگاه تو‏‎ ‎‏محو می شود:‏

‏‏تویی قطب روحانی جان من‏ ‎                                               ‎‏منم سالک فانی چشم تو‏‎[95]‎

‏‏شاعر از امام بزرگ خود، که «قطب روحانی» و عارف ربانی است، استمداد می طلبد تا‏‎ ‎‏همه ی عناصر زندگی را از فیض آسمانی خود مستفیض کند.‏

‏‏ز عطر عاطفه لبریز کن سراسر شهر‏

‏‏به گوش لاله بخوان راز عارفانه صبح‏‎[96]‎

‏‏و در پی طلب خود، در انتظار نمی ماند زیرا دیر زمانی است که پیر آسمان سیر او،‏‎ ‎‏همواره جام سرشار در دست، تشنگان را در اقصای خاک می جوید و جرعه ی روح بخش‏‎ ‎‏وحدت را در کام جانشان می ریزد و سرمستشان می کند:‏

‏‏خم ولا پر جوش از او، دیوانه عقل و هوش از او‏

‏‏ما مست نوش و نوش از او، او مست صهبای سحر‏‎[97]‎

‏‏و ادامه می دهد؛ حالا که محفل، مهیا و لطف ساقی، مجلس آرای بزم معرفت است، تو‏‎ ‎‏هم ای لب تشنه ی انسان عصر ماشین بیا و:‏

‏‏به عشق طاق دو محراب یک هجوم مقدس‏

‏‏بگیر از کف پیر خمین ساغر وحدت‏‎[98]‎

‏‏آنها که به چشمه سار زلال کرامت امام روی آوردند و از دست فیاض او جرعه ی معرفت‏‎ ‎‏سرکشیدند، خود را به کناری افکندند و در وجود تابناک او جان را باز یافتند:‏

‏‏ز خود شدند حریفان ز فیض جرعه ی او ‏

‏‏صفای پیر ببین، نشوه ی شراب نگر‏‎[99]‎

‏‏شاعر با همه ی این کشف و شهود ها و ترتیب قیاس ها و سنجش ها و نتیجه گیری ها‏‎ ‎‏می خواهد، عرفان زلال و ناب امام و نتایج سلوک عظیم ایشان را برای جهانیان باز گوید و‏‎ ‎‏مصداق های بارز تربیت این حماسه ی عرفانی و عرفان حماسی را به دور افتادگان و از‏‎ ‎‏کاروان ماندگان، نشان دهد و آنها را به این سرچشمه ی سرشار هدایت کند. اصولاً روایت‏‎ ‎

‏‎

‎‏

شعر ما این است: امام عارف ما با اندیشه ی آسمانی و عرفان ناب الهی فرهیختگانی چون‏‎ ‎‏«اویس قرنی» و در میدان رشادت، دلیر مردانی مانند «رستم دستان» را می پرورد:‏

‏‏آنکه از پرتو اندیشه و عرفان پرورد‏

‏‏پیروانی همه در شیوه اویس قرنا‏

‏‏آنکه در پهنه ی جنگ آوری آموخته است‏

‏‏رسم شیر اوژنی آمادگی تهمتنا‏‎[100]‎

‏‏پس این عرفان پویا و صفای ضمیر مراد است که شاعران را به سرایش فضایل و کرامات‏‎ ‎‏او به وجد می آورد و دلشان را فرش این مسیر می کند.‏

‏‏و) امام؛ تبلور اعتماد و امنیت‏

‏‏امام چهره ای آسمان نما در زندگی بشر عصر ماشین است. عصر ماشین یعنی روزگار‏‎ ‎‏بی اعتمادی انسان به انسان و تکیه بر ماشین. اما هر کس که امام – چهره ی آسمان نمای‏‎ ‎‏روزگار – را بشناسد یا در صحنه ای با او روبرو شود، در عملکرد و حرکتش، صداقت و‏‎ ‎‏راستی - گمشده ی عصر ابزار مدرن - را به وضوح در می یابد. این خصیصه ی بزرگ، امام را در‏‎ ‎‏نظر جویندگان راستی و شرافت، همان راست و شریف و معتمدی می نمایاند که همواره به‏‎ ‎‏او نیاز داشته اند که این موضوع نیز از منظر شعر انقلاب و شاعر نکته سنج آن به دور نمانده‏‎ ‎‏است:‏

‏‏بمان که بی تو سراپرده را عمادی نیست‏

‏‏به خیل همسفران جز تو اعتمادی نیست‏‎[101]‎

‏‏کسی که بیشتر از همه در جستجوی همدلی و اعتماد است، شاعر است و چون این‏‎ ‎‏عنصر را در وجودی بیابد، به وجود می آید و از سر صدق آن را می سراید.‏

‏‏اینک امام فرزانه که به پروردگار بلند مرتبه تکیه دارد و پرچم نصرت الهی را بر دوش،‏‎ ‎‏قابل اعتماد ترین قافله سالاری است که توده ی عظیم بشری – در کوران تزویر و نیرنگ‏‎ ‎‏دنیاجویان عصر ماشین – بدان محتاج است:‏

‏‏زهی رقّ منشور نصر من الله‏ ‎                                                  ‎‏بر ایوان نه توی اخضر گرفته‏‎[102]‎

‏‏دیگر ترسی در میان نیست. امام ناجی است. در گرداب های سهمناک و خیزاب های‏‎ ‎‏خشن، او سکاندار و راهگشای به ساحل امن نجات است. هیچ توفانی نمی تواند در برابر‏‎ ‎

‏‎

‎

‏توان و تدبیر او آشوب کند. از این جهت، خیل راهیان به بصیرت و کارآگاهی او اطمینان‏‎ ‎‏دارند چرا که :‏

‏‏تا کشتی امت را سکان به کف نوح است‏

‏‏بیمی نبود ما را از لطمه ی توفان ها‏‎[103]‎

‏‏و چون با اعتماد به بینش و حلم و نستوهی امام، مسیر رهسپاران راستی هموار و طریق‏‎ ‎‏جویندگان درستی روشن است، دیگر وسوسه های قوم شیطانی و فتنه های قبیله ی ظلمت و‏‎ ‎‏نادانی، هیچ واهمه و تزلزلی را در عزم پیروان امام پدید نمی آورد.‏

‏‏مرا چه ترس ز شب باوران جبهه ی کفر‏

‏‏که در بسیط زمین روح آفتابی تو‏‎[104]‎

‏‏و مسیر وسیع و روشنی که امام فرا روی امت اسلامی گشوده است آنقدر امنیت و‏‎ ‎‏آسایش معنوی دارد که هر رونده ای می تواند با امنیت و طیب خاطر آن را طی کند. آری؛‏‎ ‎‏خط مبین امام خط امان است:‏

‏‏خط امام، خط امان است و رهگشای‏

‏‏ای چشم بد، بدور از این فتح باب ما‏‎[105]‎

‏‏امام، خود پدیدآورنده ی صحنه های عظیم انقلاب و بنیانگذار نظام نوین زندگی مردم در‏‎ ‎‏این خطه است. بنابراین با تمام وجود، پاسداری از دستاوردهای آن را بر عهده گرفته و از‏‎ ‎‏همه می خواهد که از آن حراست کنند. این بیشترین اعتماد و بالاترین پشتوانه امنیت برای‏‎ ‎‏مردم است. دیگر همه با آسودگی خاطر می دانند که احیا کننده ی نسیم دوستی و صفا و‏‎ ‎‏التیام، بهترین تکیه گاه برای کسانی است که مشتاقانه در جستجوی همدلی و صداقتند:‏

‏‏باز آمد و خود بنای این خانه نهاد              در لانه ی مرغ عاشقی دانه نهاد‏

‏‏بسترد دوباره اشک از گونه ی شمع‏ ‎                      ‎‏مرهم به پر زخمی پروانه نهاد‏‎[106]‎

‏‏او که نقش بزرگ رهبری و هدایت را بر عهده دارد اکنون شفابخش دلهای دردمند و‏‎ ‎‏جان های مشتاق است. شاعر انقلاب می گوید: او با اشاره ی چشمی، دل همه وجود آدمی را‏‎ ‎‏از بلا نجات می دهد. نجات بخشی دل و جان و تأمین امنیت روان، بالاترین درجه ی اطمینان‏‎ ‎‏و اعتماد را در پی دارد:‏

‏‏شفا می دهد آشکارا به دل‏ ‎                                   ‎‏اشارات پنهانی چشم تو‏‎[107]‎

‏‏در پی اعتماد جانانه و اطمینان درونی به امام، شاعر به این نتیجه می رسد که امام عامل‏‎ ‎

‏‎

‎‏

خوشبختی انسان امروز است. او از عالم بالا مأموریت یافته تا انسان را از شقاوت و‏‎ ‎‏خودکامگی برهاند و به اوج سعادت و سلامت رهنمون شود. این است که امام شکوه‏‎ ‎‏سایه ی رحمت خداست:‏

‏‏بر سر هستی شکوه سایه ی رحمت‏

‏‏«روح خدا» دهخدای قریه ی امت‏‎[108]‎

‏‏و شاعر که راز نجات از شقاوت و ساحل دریای سعادت را یافته است، دل بدین دریای‏‎ ‎‏عظیم می زند و برای خود و همکیشان، جرعه ای می طلبد که به «کیمیای سعادت» نایل شود:‏

‏‏ما تشنه ایم، دریا!‏

‏‏این تشنگان وصل را‏

‏‏یک جرعه ی دیگر!‏

‏‏آخر سقایت تو‏

‏‏همسنگ با‏

‏‏سعادت است.‏‎[109]‎

‏‏ز) امام؛ احیا گر دین و حیات‏

‏‏یکی از عوامل تعلق خاطر شاعر معاصر به امام بزرگوار، وجود نفس مسیحایی و دم قدسی‏‎ ‎‏احیا گر ایشان در همه ی عرصه های حیات این ملت است. امام زنده کننده ی تمام مظاهر‏‎ ‎‏زندگی مردم است. او دین آنها را از خطر تحریف رهانده و زندگی آنها را از سقوط در پرتگاه‏‎ ‎‏زوال حفظ کرده است. او پس از سال های تبعید و خطر و تحمل اندوه سفر باز آمده است تا‏‎ ‎‏مکتب یگانه پرستی حضرت محمد صلی الله علیه و آله را احیا کند و با طرح نوین حیات دینی، دامن میهن را‏‎ ‎‏از آلایش خودکامگان بشوید و نقشه های شیطانی آنها بر آب افکند:‏

‏‏دوباره تا که شود زنده مکتب توحید‏

‏‏دوباره تا که شود تازه رسم پیغمبر‏

‏‏بریز در خط اسلام طرح جمهوری‏

‏‏بشوی دفتر خودکامگان بی مشعر‏‎[110]‎

‏‏با حضور امام(س) در میان امت حق طلب و در پی هدایت های حیاتبخش او دین اسلام و‏‎ ‎‏آیین محمد مصطفی صلی الله علیه و آله دوباره جان گرفته و آیین حق، منزلت و شرافت خود را باز یافته است.‏

‏
‏‎

‎

‏ای جاودانه مرد که دین از تو جان گرفت‏

‏‏حقا که از تو حق شرف جاودان گرفت‏‎[111]‎

‏‏دیگر همه با دین احیا شده ی خود تجدید میثاق کرده اند. امام را به عنوان مرکز دایره ی‏‎ ‎‏دین می شناسند و هر جا را که او اشاره کند، دلخواه و هر چشم اندازی را که او نظاره کند‏‎ ‎‏مطلوب می دانند. امام وجودی آرمانی و آسمانی است که با گردش چشم جانب حق را نشان‏‎ ‎‏می دهد:‏

‏‏سمت نگاه تو قبله است‏

‏‏تو فصل پنجم سالی‏

‏‏که تنها‏

‏‏زمین‏

‏‏یک بار تو را‏

‏‏احساس می کند‏‎[112]‎

‏‏امام پیشوایی است که تمام هستی اش در اختیار دین و وقف احیای آیین است. او با بیان‏‎ ‎‏مبین و قلم حقیقت نگار خود، همان نقشی را ایفا می کند که ذوالفقار مولا علی علیه السلام با اجرای‏‎ ‎‏آن، دین را پایدار و ماندگار کرد. او آمده و با همان سیره ی اجدادی خود، حق را اثبات کرده‏‎ ‎‏است:‏

‏‏به اثبات حق ذوالفقار قلم را‏ ‎                                 ‎‏هماره به آیین حیدر گرفته‏‎[113]‎

‏‏آنچه شعر انقلاب روایت می کند، حکایت سیر راستین انقلاب و حرکت جانبخش امام‏‎ ‎‏است. اگر احیای دین به برقراری آزادی انسان منجر می شود – که در بستر انقلاب ما این‏‎ ‎‏رویداد عظیم، اتفاق افتاد – شعر انقلاب نیز بازگوی همین جریان حیاتی است:‏

‏‏اماما! جاودان زی، جاودان، کایمن ز آفت ها‏

‏‏ره آورد تو این آزادی جاوید را دیدم‏‎[114]‎

‏‏احیا گری امام راحل(س) تنها به دین و آزادی ختم نمی شود – گرچه دین و آزادی همه ی‏‎ ‎‏هویت مردم است – بلکه تمام عرصه های زندگی را دربر می گیرد. او طراوت را به زندگی‏‎ ‎‏خزان زده باز گردانده و پژمردگی را از لاله زار ها تارانده است. به این نمونه دقت کنید:‏

‏‏مسیحا دم سامری سوز ما را خدا وقت خوش باد‏

‏‏که افشاند در باغ خاموش پاییز روح بهاران‏‎[115]‎

‏
‏‎

‎‏

تنها کاری که در برابر این همه کرامت و شکوه و احیاگری از دست شاعر بر می آید طلب‏‎ ‎‏پایداری امام از ساحت بی نیاز پروردگار است. باید او را دعا کند زیرا به اعتقاد او:‏

‏‏در پیش تو پاییز عالم شرمگین است‏

‏‏روح بهاران است در دست تو جاری‏

‏‏زین سان که می تابد بهار از چشمهایت‏

‏‏دیگر نمی ترسیم از بی برگ و باری‏‎[116]‎

‏‏آری؛ امام با نفس قدسی و دم مسیحایی خود تمام جنبه های زندگی مردم را دیگرگون‏‎ ‎‏کرد. آنها را از خزان به بهار، از عطش به سیرابی، از ناکامی به سعادت و در یک کلام از مرگ‏‎ ‎‏به حیات هدایت کرد.‏

‏‏او کیست ما را گر حیات و زندگی نیست‏

‏‏بی او حیات و زندگی جز بندگی نیست‏‎[117]‎

‏‏این خاک بدون امام پوک و پوچ بود و شاعر با تمام شعور خود ژرفای این راز بزرگ را‏‎ ‎‏احساس کرده است. زیرا وجود او نیز شمعی است که از پرتو خورشید امام رمق یافته است: ‏

‏‏فروغ شمع وجود من از زبانه توست‏

‏‏حیاتم از نفس گرم صادقانه ی توست‏‎[118]‎

‏‏پس شاعر با دریافت این اسرار حیاتی و راز های جاودانی به ترنم و سرودن می پردازد و‏‎ ‎‏همه ی مشتاقان حیات راستین را از سرچشمه ی پایندگی آگاه می کند. هر که زندگی‏‎ ‎‏شرافتمندانه را می جوید و از عار حیات مرگ آلوده، بیزار است باید این خبر را جدی بگیرد‏‎ ‎‏که:‏

‏‏مباش عضو ز پیکر جدا که زار بمیری‏

‏‏کنون که آمده روح خدا به پیکر وحدت‏‎[119]‎

‏‏ح) امام؛ افشاگر نیرنگ دشمنان‏

‏‏کشف حقایق و آشکار شدن چهره ی پنهان مزوران از پشت پرده های دورویی و نفاق‏‎ ‎‏و رسوایی دشمنان تبهکار دین و حریت انسانی، طرفه عملکرد امام بزرگوار امت است. شاعر‏‎ ‎‏که کشف حقایق و رسوایی شیطان را دوست دارد، فریاد بر می آورد:‏

‏
‏‎

‎‏

پرده کشیده شد‏

‏‏ز نقش سلسله ی جباران‏

‏‏ز نقش شوم جهانخواران‏‎[120]‎

‏‏و در این پرده برداری بزرگ، امام را می ستاید که بینش آفتابی و درک آسمانی او آب را در‏‎ ‎‏خوابگه مورچگان ریخته و دست پلید تبهکاران را در غارت سرمایه های فکری و انسانی‏‎ ‎‏آشکار کرده است:‏

‏‏از این دین به مزدان صهیون و قبطی‏  ‎        ‎‏ز رخ پرده های مزور گرفته‏

‏‏به یک جلوه طومار شوم «سیاه» را‏  ‎    ‎‏همه در نوشته، همه در گرفته‏

‏‏به کاخ سپید اندرون اهرمن را‏ ‏حجاب از جنایات بی مر گرفته‏‎[121]‎

‏‏بنابراین، شاعر هرگز نمی خواهد وجود نازنین پیشوا را از دست بدهد زیرا هر چه بینش‏‎ ‎‏و درک و دریافت را سراغ دارد، حاصل روشن گری آن پیر فرزانه است. شناخت صحیح از‏‎ ‎‏اسلام و اجرای به موقع احکام دین مبین، دستاورد مجاهدتهای امام بزرگوار است. او که‏‎ ‎‏چهره ی کریه اهریمنان را در برابر دیدگان حقیقت جو و باطل ستیز، آشکار کرد تا مردم با این‏‎ ‎‏بصیرت دین اصیل الهی را باز یابند:‏

‏‏چشمان مهربان تو، بسته مبادا‏

‏‏چون ما از آن دو پنجره ی زیباست که می توانیم‏

‏‏اسلام عصر محمد صلی الله علیه و آله را دوباره ببینیم‏

‏‏ورنه به راه غیر‏

‏‏اسلام زشت خلافت‏

‏‏چون موریانه ای‏

‏‏اسلام پاک ولایت را ‏

‏‏خواهد خورد‏

‏‏و آنروز، فاجعه خواهد بود‏‎[122]‎

‏‏شاعر دلواپس است و این دلواپسی به جاست زیرا برای عزیزترین و عظیم ترین‏‎ ‎‏سرمایه ی آفرینش باید نگران بود. باید برای دین خدا و پایداری آن لرزید. شاعر حق دارد‏‎ ‎‏مضطرب باشد، زیرا با حضور امام فرزانه، شیطان پلید رسوا و سیاهی مغلوب روشنایی‏‎ ‎‏است:‏

‏
‏‎

‎‏

با جنبش جهانی تو در حضور صبح‏

‏‏رود سپیده نقش سیاهی کشد به کام‏‎[123]‎

‏‏ط) امام؛ بزرگترین بیدارگر قرن‏

‏‏وارثان خاک خورشید شما روح خداست‏

‏‏آنکه کرد از خواب سنگین قرون بیدارتان‏‎[124]‎

‏‏شاعر هوشیاری پوی و بیداری جوی است و امام بزرگترین بیدار کننده ی انسانها از خواب‏‎ ‎‏بی خبری است. بزرگترین و بهترین نمونه ی بیدار گری امام – چنانکه اشاره شد – آگاه کردن‏‎ ‎‏مردم از فرهنگ دین و افشای نیرنگ تبهکاران ضد دین است. پس گمشده ی دیرین شاعر،‏‎ ‎‏امام عزیز همان بیدارگری است که چشم همگان را به عالم ادراک و روشنی باز کرده است.‏‎ ‎‏اینک پیش چشم شاعر انقلاب قد برافراشته و خورشید وار نور می افشاند و ستاره می بارد.‏‎ ‎‏امام که پیشینه ی مبارزه اش با سیاهی زبانزد عالم است، و به قول شاعر «طلایه دار فلق» آمده‏‎ ‎‏است تا خون بیداری را در رگهای امت جاری کند:‏

‏‏طلایه دار فلق آمد از کرانه ی نور‏  ‎              ‎‏کشیده تیغ ظفر از نیام بیداری‏‎[125]‎

‏‏و اینک با کوله باری از تجربه ی تاریخی و دریافت آسمانی و دانش دینی و حکمت الهی‏‎ ‎‏آمده است تا برای مردم خود معلمی روشن گر و مصلحی نجات بخش باشد. شاعر از این‏‎ ‎‏توشه ی عظیم امام و کوله بار سرشارش با خبر است و می سراید:‏

‏‏در او سرچشمه ی فیاض دانش های ادریسی‏

‏‏فروزان و فزاینده چو حکمتهای لقمانی‏‎[126]‎

‏‏امام با این همه درک و دانش و فرهیختگی آمده تا مانند اجداد بینا و بیدار خود، بینش و‏‎ ‎‏بیداری را به انسانها عرضه کند و بی خبری و بی خردی را از صحنه ی زندگی برچیند. او آمده‏‎ ‎‏تا سیل هوشیاری را در رگهای روزگار بدواند و البته با همت عالی او و امداد  غیبی حضرت‏‎ ‎‏ایزد، این رویداد مطلوب و بزرگ شکل گرفته است:‏

‏‏بیداری از سروش قم آمد‏

‏‏و خانه های قبر گونه شکافت‏

‏‏انسان ز خواب گران برخاست‏‎[127]‎

‏‏شاعر، امام بزرگ منش خود را شناخته و نقش حیاتبخش و بیدارگرانه اش را در زندگی‏‎ ‎

‏‎

‎‏

خود و همنوعان به وضوح نظاره کرده است. او بینش خود و هم کیشانش را روح تازه ای‏‎ ‎‏می داند که در رستاخیزی عظیم به وسیله ی امام به کالبد آنها دمیده شده است:‏

‏‏تو آمدی‏

‏‏ساده تر از بهار‏

‏‏مثل تلاوت آیه های قیامت‏

‏‏با بعثتی عظیم در پی‏

‏‏و ما از خویش پرسیدیم‏

‏‏زیستن یعنی چه‏

‏‏و یاد گرفتیم بگوییم‏

‏‏توکلت علی الله‏‎[128]‎

‏‏بیداری ای که امام راحل(س) برای امت خود به ارمغان آورد آنقدر بزرگ و فراگیر است که‏‎ ‎‏به قول شاعر انقلاب، تمام عرصه های حیات و صحنه های زمین و زندگی را می تواند در‏‎ ‎‏برگیرد، مگر نه اینکه:‏

‏‏به یمن نام بلند تو در این سپیده ی نورانی‏

‏‏قلم به دست شقایق هاست، علم به دوش سپیداران‏‎[129]‎

‏‏شاعر برای اینکه کنه این بیداری ژرف و عظمت روح بلند بیدارگر بی مانند اعصار را‏‎ ‎‏برای همگان بازگوید و خود نیز بیشتر با ژرفای روشن گری امام آشنایی یابد، از او می خواهد‏‎ ‎‏تا راز شگرف احیای روح شهادت طلبی را که در رگ پیر و جوان جوانه زده است باز گوید:‏

‏‏تو با خدای خویش چه گفتی‏

‏‏کاینسان، هر صبحدم‏

‏‏حلاجی از فراغت خواب خویش‏

‏‏آسیمه سر به سوی شهادت‏

‏‏راه گریز می گیرد.‏‎[130]‎

‏‏ی) تقدس وجودی امام:‏

‏‏امام با وجود ویژگیهای بسیار و منحصر به فرد خود، در چشم ها و دل های مشتاق، جایگاه‏‎ ‎‏رفیع و پایگاه منیعی دارد. اگر از همه ی جنبه های بر شمرده – و نشمرده ی بسیار دیگر –‏‎ ‎

‏‎

‎‏

بگذریم، معنویت قداست آن یگانه، حقیقتی است که به هیچ روی قابل اغماض نیست. او‏‎ ‎‏پیش از آنکه دست به احیای فکر و زندگی مردم بزند، از آنجا که رشته ی الفتش به عالم‏‎ ‎‏ملکوت پیوسته است، وجودی مقدس و آسمانی محسوب می شود. اصالتاً جهان رو به‏‎ ‎‏جانب او دارد و از ملکوت رفتار و علو همتش کسب فیض می کند:‏

‏‏اینک آن کعبه که نه لختی گردون هر دم‏

‏‏قبله ی قدس ورا بادیه پیما نگرید‏‎[131]‎

‏‏روشن است که در باور شاعر انقلاب، طواف گردون، گرد وجود مقدس امام: به بهانه های‏‎ ‎‏فیزیکی و صوری نیست زیرا امام قداست خود را از اتصال به خزانه ی تقدس یعنی «آل الله»‏‎ ‎‏کسب کرده است. و اینک امام، همه ی فرزانگی و شرافت های پایه گذار دین و خاندان‏‎ ‎‏مطهرش را در خلق و خوی دارد. آن همه نجابت و پاکی و پاکدامنی و به عبارت بهتر این همه‏‎ ‎‏قداست را که از آنان به ارمغان گرفته است، با رفتار صادقانه و خالصانه ی خود آشکارا باز‏‎ ‎‏می نماید:‏

‏‏نباشد محمد صلی الله علیه و آله ولیکن ز نسبت‏ ‎            ‎‏بود پاک فرزندی از خاندانش‏

‏‏علی علیه السلام نیست اما ز اصل ولایت‏  ‎                      ‎‏بود بارور شاخه ی دودمانش‏

‏‏حسن نیست اما ز حسن سریرت‏ ‎                                          ‎‏تراود صفا از دل مهربانش‏‎[132]‎

‏‏البته کسی که از خاندان رسالت و سرچشمه ی ولایت برخاسته باشد، چیزی می داند که‏‎ ‎‏کسی جز او از آن آگاه نیست. او اسم اعظم حق را می داند و این دانش بی پایان، قداست او را‏‎ ‎‏بیشتر و برجسته تر می کند:‏

‏‏می داند اسم اعظم پیر دلاور ما‏  ‎                      ‎‏فریاد سرخ خون است فریاد رهبر ما‏‎[133]‎

‏‏و شایسته است که با این قداست عظیم، ساکنان عرش الهی، برای زیارت او فرود آیند و‏‎ ‎‏این خزینه ی اسم اعظم و گنجینه ی معرفت را – که موجب تعالی زمین است – ملاقات کنند: ‏

‏‏برای دیدنت از آسمان فرود آیند ‏

‏‏فرشتگان حقیقت که پر و بالشان ز باران است‏‎[134]‎

‏‏این اشارات مختصر که – در برابر ناگفته های فراوان در این زمینه، بسیار ناچیز است –‏‎ ‎‏نشان می دهد که چرا چهره ی آسمان نمای حضرت امام(س) در شعر معاصر انقلاب تجلی‏‎ ‎‏یافته است. این مرور مختصر جایگاه شاعر انقلاب را در عرض ارادت به پیشگاه امام‏‎ ‎‏راحل(س) و اطاعت از اوامر واجب الاطاعه ی وی نشان می دهد. شعر ها می گویند: شاعر‏‎ ‎

‏‎

‎‏

سربازی مطیع و جان به کف است که همواره سر بر خط فرمان پیشوای خود دارد و به این‏‎ ‎‏فرمانبری افتخار می کند. اگر توانسته است پرتو هایی از انوار وجود او را منعکس کند و‏‎ ‎‏گوشه هایی از شکوه او را متجلی شود فقط گامی در مسیر ارادت و عشق به مولای خود‏‎ ‎‏برداشته است و دیگر هیچ. البته از شاعری که در پی نان و نام نیست، جز این نیز انتظاری‏‎ ‎‏نمی رود.‏

‏‏3 - شاعران در سوگ (سوگ سروده ها)‏

‏‏شعر مسیر زندگی را می پیماید و این مسیر از فراز های شاداب و نشیب های غمگین شکل‏‎ ‎‏گرفته است و غمگین ترین مرحله ای که شاعر انقلاب با آن روبرو شد و شعرش آن را حس‏‎ ‎‏کرد و داغدار شد، ارتحال جانکاه و روح گداز حضرت امام(س) بود. رحلت مردی که تمام‏‎ ‎‏هویت شاعر و استقلال و شخصیت او را تحت الشعاع انوار آسمانی خود داشت. باری‏‎ ‎‏سنگین تر از کوههای عالم بر شانه ی زمین فرود آمد و شاعر که – مانند دیگر عاشقان – به‏‎ ‎‏وجود نازنین آن یار سفر کرده دل بسته، ناتوان تر از آن بود که بتواند این بار گران را بر دل‏‎ ‎‏بگذارد، شانه های او مثل شانه های نخل ها، زیر این سهمگینی درهم می شکست و چه کسی‏‎ ‎‏می توانست دل دردمندش را التیام دهد؟ آیا شعر را یارای آن بود که بتواند بر پای بماند و این‏‎ ‎‏همه بلا را باز گوید؟‏

‏‏شاعر آسیمه سر و جگر سوخته به سراغ واژه های از پا نشسته رفت. واژه هایی که در این‏‎ ‎‏مصیبت کبری خاصیت خود را فراموش کرده و در این اندوه عظمی حافظه ی خود را از‏‎ ‎‏دست داده بودند:‏

‏‏به واژه هایم عصایی بدهید، که برخیزند‏

‏‏شاید در این عزا، مرثیه ای عصای دستم شد‏‎[135]‎

‏‏و شاعر، چنین سوگوار و ناتوان فریادکنان استمداد می طلبد تا واژه های عصا به دست و‏‎ ‎‏دست به کمر پای به عرصه ی احساس او بگذارند تا شاید بتواند لب باز کند و چیزی بسراید‏‎ ‎‏که اندوه جگر سوخته اش را فرو بنشاند. دریغا که شعر نیز با آن واژگان شکسته و داغدیده،‏‎ ‎‏عزادار این ماتم بود و شاعر مبهوت که:‏

‏‏به سوگت خواستم شعری بگویم ‏

‏‏دو بیتی اشک روی دفترم ریخت‏‎[136]‎

‏
‏‎

‎‏

و شاعر به سوگ نشسته رو به آن مراد راحل دلش را اینگونه فریاد کرد که:‏

‏‏خمیده قامت شعر و شکافت فرق قلم‏

‏‏ردیف و قافیه بی تاب و بیقرار تو اند‏‎[137]‎

‏‏اما چاره ی کار این نبود، نمی شد سکوت کرد. نمی شد به این بهانه که واژه از پای افتاده و‏‎ ‎‏شعر بی تاب و قلم کمر شکسته و جبین شکافته است، فریاد برنیاورد و در سکوت گم شد.‏‎ ‎‏از این روی شاعر هر چه را که از دل بر می آمد، با غریو و شیون فریاد کرد. بگذار تا واژه های‏‎ ‎‏شکسته نتوانند عمق فاجعه را باز گویند. بگذار تا شعر های آشفته زیر این بار سنگین ضجه‏‎ ‎‏بزند. بگذار تا ... و شاعر که در صف بسیجیان خود را یتیم می دید، در سوگ پدر این گونه‏‎ ‎‏شیون سر داد:‏

‏‏ساقه های قلب ما شکسته است                  از امام هم شکسته تر شدیم‏

‏‏آه ای کبوتران! بسیجیان!                             ناله سر کنید، بی پدر شدیم‏‎[138]‎

‏‏شاعر یتیم، همچنان در تحیر، کدامیک از بلاهای نازل شده را بنالد؟ کدام اندوه سنگین‏‎ ‎‏را بسراید؟ آیا بی تابی غریب خود را شیون کند یا تنهایی اش را نجواکنان باز گوید؟‏

‏‏باغ بر جا ولی باغبان نیست                      نکته ها باقی و نکته دان نیست‏

‏‏نا شکیبایی ام را سرایم                                   یا که تنهایی ام را سرایم؟‏‎[139]‎

‏‏شاعر چگونه می توانست خود را تسکین دهد و آرام بگیرد؟ او کسی را از دست داده بود‏‎ ‎‏که مقتدای زمین و زمان بود. او که به شب رونق و به روز هوشیاری می داد. آیا شاعر‏‎ ‎‏می توانست در سوگ کسی که چند گام پیشتر از سحر در تپش بود، خود را آرام کند؟ مگر نه‏‎ ‎‏اینکه:‏

‏‏شرقی تر از تبار سحر بود                              آن چشم آفتابی بیدار‏‎[140]‎

‏‏این ارتحال از دست دادن نبود. داغ دیدن و به سوگ نشستن نبود. بلکه فراتر از آن دل‏‎ ‎‏خود را از دست دادن بود و شاعر در این هجوم بی سابقه ی اندوه بر بالین دل خود شیون‏‎ ‎‏می کرد:‏

‏‏ای مسیح دم ترین با دلم چه می کنی؟ ‏

‏‏بی پناه مرده است در غیاب چشم تو‏‎[141]‎

‏‏عمق فاجعه را نمی شد باز گفت. ضربه آنقدر سنگین و غافلگیر کننده بود که همه کس و‏‎ ‎‏همه چیز، مجنون وار می سوختند و به عبارت بهتر:‏

‏
‏‎

‎‏

از چمن ها بید مجنون می دمید‏  ‏از مزار لاله ها خون می دمید‏‎[142]‎

‏‏مصیبتی که حتی زخم شهیدان را تازه کرده بود، همه ی ارکان و اجزای طبیعت را سست‏‎ ‎‏و ناتوان می کرد. دیگر نه کوه را یارای مقاومت بود و نه درختان را توان ایستادن. هر برپایی با‏‎ ‎‏نگاه و نظر او نیرو یافته و اکنون در غیاب او بی رمق شده بود:‏

‏‏جنگل سبز قیام از تو برافراشته بود‏

‏‏می رود قوت زانوی درختان بی تو‏‎[143]‎

‏‏باز هم ناباوری شاعر، باز هم حیرتی که در ماتم می پیچید. هر جا را که نظر می کرد، غرق‏‎ ‎‏در سوگ و عزا بود. مرغ و ماهی می گریستند و باد و باران می گداختند. دریا و کوهسار ضجه‏‎ ‎‏می زدند و شاعران حیران که:‏

‏‏ای ابر که می باری و ای کوه پر اندوه‏

‏‏و ای باد! از این سوگ شما را که خبر کرد؟‏‎[144]‎

‏‏اما اجزا و ارکان طبیعت در آن هوای تار، خود پاسخ بودند. در شیون باد و مویه ی دریا‏‎ ‎‏می شنیدی که:‏

‏‏خبر آمد و هر چه برپا شکست‏ ‎                                     ‎‏خبر آمد و پشت دریا شکست‏‎[145]‎

‏‏دیگر شایسته نبود که شاعر حیران بماند، زیرا در و دیوار طبیعت فریاد درد بود و به‏‎ ‎‏عبارتی:‏

‏‏قمری و سرو سار در ماتم‏  ‏اهل بیت بهار در ماتم‏‎[146]‎

‏‏و چون خوب چشم می گشودی در می یافتی که:‏

‏‏حسن خون می مزد و عشق نمک می ریزد‏

‏‏شش جهت زخم بر این هفت فلک می ریزد‏‎[147]‎

‏‏و اندوهی که شش جهت و هفت فلک در آن داغدار و نخل ها و جاشوان طی آن در عزای‏‎ ‎‏حامی خود سوگوار بودند،‏‎[148]‎‏ و هر عیدی عزا شده بود،‏‎[149]‎‏ شاعر چگونه می توانست‏‎ ‎‏مرثیه سرا باشد؟‏

‏‏نتوانم پس از این مرثیه ای ساز کنم ‏

‏‏نفسی بی تو در این دایره پرواز کنم‏

‏‏خاک عالم به سرم! این خبر از من هیهات‏

‏‏من دگر سوخته ام بال و پر از من هیهات‏‎[150]‎

‏
‏‎

‎

‏و شاعر مرثیه نسرود، بلکه عظمت امام و حماسه ی زلال زنگار زدایش را زمزمه کرد. نام‏‎ ‎‏نازنینش را دوباره مرور کرد که نیایش به درگاه حضرت دوست بود و نگاه شفافش را به‏‎ ‎‏خاطر آورد که نوازش و التیام بود. نگاهی مبارک که او را به شستشوی جهان می خواند:‏

‏‏نامت نیایش بود‏

‏‏نگاهت نوازش‏

‏‏رودی که از نگاه تو می جوشید‏

‏‏ما را به شستشوی جهان می خواند.‏‎[151]‎

‏‏به همین دلیل، شاعر به باران سفارش می کند تا آنکه زلالی را برایش به ارمغان آورده‏‎ ‎‏هیچگاه فراموش نکند و همواره نامش را به خاطر و بر زبان داشته باشد:‏

‏‏آه ای باران پیاپی نام پیر ما ببر‏

‏‏هر که پرسید این زلالی را که تقدیم تو کرد؟‏‎[152]‎

‏‏در ماتمی بدین بزرگی، چاره ای جز این نبود که شاعر، مشاعر خود را باز یابد تا محیط‏‎ ‎‏پیرامون خود را باز نگرد و ژرفای اندوه یاران را نیز دریابد. او می بایست آن چه را که روی‏‎ ‎‏داده بود با شعر خود ضبط می کرد، تا در خاطره ی تاریخ ادبیات سرزمینش جاوید بماند و‏‎ ‎‏نسل های بعد نیز با او و همسرایانش، همنوا شوند.‏

‏‏آنچه شاعر دیده، نه مصیبت مرگ که آغاز قیامی دیگر و از آن هم بالاتر، رستاخیزی‏‎ ‎‏شگفت بود:‏

‏‏سوگ مرگ تو سرآغاز پیامی دگر است‏

‏‏رستخیز دگر و شور قیامی دگر است.‏‎[153]‎

‏‏از آنجا که همه ی وجود مبارک امام راحل(س) مبارزه و حیات بود، در این حادثه ی عظیم‏‎ ‎‏نیز، فکر و فرهنگ ایشان بار دیگر در گسترای خاک منتشر شد. اقیانوس خروشان امت به‏‎ ‎‏تلاطم افتاد و حماسه ی امام در غریو و اشک و شیون دوباره بسط یافت. این نه پایان که‏‎ ‎‏نقطه ی شروعی دیگر بود، زیرا به تصریح شاعر انقلاب:‏

‏‏جان کلام اینجاست‏

‏‏ویران خواهیم شد‏

‏‏اما جهان را از نو خواهیم ساخت‏

‏‏ای روح خدا‏

‏
‏‎

‎‏

تو با همه ی زبان ها سخن خواهی گفت ‏

‏‏ و در تمامی آینه ها تجلی خواهی کرد‏

‏‏گلهای دشت یک به یک شقایق خواهند شد‏

‏‏و لجه ها ‏

‏‏امواج را به سقف آسمان خواهند کوبید‏

‏‏ستاره ی قطب‏

‏‏در میانه می ایستد‏

‏‏و جهان پیوسته خواهد چرخید.‏‎[154]‎

‏‏آنچه در سوگ سروده ها بروز کرد شکوه فراگیر امام راحل(س) و حماسه ها و‏‎ ‎‏فرزانگی های او بود. در شیون واژه ها و غریو کلام، پایداری حرکت، خلود روح مبارزه و ایثار‏‎ ‎‏امام جلوه گر شد:‏

‏‏دریغا‏

‏‏مردی از تاریخ پیش تر‏

‏‏مردی که از بهار یادگار ماند‏

‏‏چون بذر در خاک شد‏

‏‏اما در شکفتن‏

‏‏ماندگار ماند‏‎[155]‎

‏‏اینجا بود که شاعر سرود؛ یاد و نام جاودان امام «هفت پشت عطش» را لرزانده است. پس‏‎ ‎‏نباید دلواپس تشنه کامی بود. دیگر جایی برای گریستن نمانده بود. اساساً شاعر خود را‏‎ ‎‏نا چیز تر از آن می دید که در عروج ملکوتی کسی که ارکان عطش را با نام شفاف خود به لرزه‏‎ ‎‏انداخته بود، بگرید:‏

‏‏هفت پشت عطش از نام زلالت لرزید‏

‏‏ما که باشیم که در سوگ شما گریه کنیم‏‎[156]‎

‏‏قیام و تلاش امام، تمامی، نمود غیب داشت. وی آن آینه ی غیب نمایی بود که آمدنش‏‎ ‎‏شوری عظیم در زندگی مردم برانگیخته بود و اینک رفتنش این همه تحرک و هوشیاری را به‏‎ ‎‏جان ها هدیه می داد:‏

‏
‏‎

‎‏

غروب توست که مثل طلوع تو زیباست‏

‏‏یکی است فاصله ی صبح و شام آینه ها‏‎[157]‎

‏‏در لحظات مقدس آمدن امام، بهشت زهرا عرصه ی رستاخیزی به موازات حیات دوباره‏‎ ‎‏بود و رفتن امام، آینه ی همان طلوع و تولد بود با تموجی ابدی و ادراکی دامنه دار:‏

‏‏رفتنت آینه ی آمدنت بود ببخش‏

‏‏شب میلاد تو تلخ است که ما گریه کنیم‏‎[158]‎

‏‏شور حرکت و تداوم نورافشانی امام در همه جا آشکار بود. شاعر دلسوخته به تصویر او –‏‎ ‎‏که یک جهان راز در سکوت عمیقش طنین انداخته – خیره بود و آیات جاودانی قرآن را مرور‏‎ ‎‏می کرد و «راز جاودانگی» امام و فرهنگ او را می خواند:‏

‏‏پیش روی خویش نه تصویر او‏ ‎                                ‎‏بشنو از تصویر او تفسیر او‏

‏‏کز فروغ آن دو چشم راز بین‏ ‎                                   ‎‏می تراود «لا احب الافلین»‏‎[159]‎

‏‏امام درخششی قرآنی بود که افول نداشت. او شعاع خورشید ولایت بود. ستاره ی‏‎ ‎‏دنباله داری که تا پایان فصل انتظار، پرتو افشان بود. شاعر، ردّ این نور را پیمود و با تجلی پرتو‏‎ ‎‏رهبر فرزانه ی انقلاب باور خود را ثبات یافته دید و در منشور سوگ سروده اش، این نور‏‎ ‎‏مطهر را باز تاباند:‏

‏‏هنوز مانده در این باغ، شاخه ای سرسبز‏

‏‏ز پا فتاده اگر سرو رعنایی‏

‏‏درخت بارور دین اگر نماند، نشست‏

‏‏به جای نخل کهنسال، نخل برنایی‏

‏‏در این مصیبت جانسوز ای عزیز! مگر‏

‏‏ز انتخاب تو دل را دهم تسلایی‏‎[160]‎

‏‏دل سوخته ی شاعر که در ماتم ارتحال پیر و مراد خود بیقرار بود، در بیعت با خلف‏‎ ‎‏صدق او اندکی قرار یافت. البته این قرار و التیام را نیز از اشارتهای او می دانست.‏

‏‏من از طرح اشارتهای سبزت باز می بینم‏

‏‏بهارانی که در پیش است این باغ شکوفا را‏‎[161]‎

‏‏و این یک امر طبیعی بود زیرا امام هیچ پرسشی را بی پاسخ نگذاشته بود. بدین منوال،‏‎ ‎‏شاعر با چشم انداز بهاری و روشنِ‏‎[162]‎‏ روبرو، به درون خود نظری افکند و گذشته ی‏‎ ‎

‏‎

‎

‏پر هیجانش را که در پناه دست های پربرکت امام به تکاپو و مجاهده سپری کرده بود، دید و بر‏‎ ‎‏تداوم همان شیوه با حضور جانشین امام راحل(س) پای فشرد. با روح ملکوتی امام پیمان‏‎ ‎‏بست که با پیمودن راه مستقیم او در بیعت رهبر فرزانه ی انقلاب پایدار خواهد ماند:‏

‏‏با تو بودیم و نهادیم به فرمان تو سر‏

‏‏بی تو در راه تو هستیم، خدا می داند‏

‏‏با تو از دامگه حادثه جستیم و کنون‏

‏‏بی تو سر بر سر دستیم، خدا می داند‏

‏‏حالی ای روح خدا لطف خدا یاور ماست‏

‏‏پرتو نور نبی پور علی رهبر ماست.‏‎[163]‎

‏‏لطف ایزدی و پرتو نبوی فرزند علی علیه السلام را به جای امام، پیشوای فکر و زندگی و حافظ‏‎ ‎‏دین مردم کرده بود. اما مگر جانشین صادق امام، خود می توانست در هجوم این حزن‏‎ ‎‏جانکاه تاب آورد ...؟‏

‏‏با این همه غیبت خورشید پر فروغ چهره ی امام خمینی(س) که شب ظلمانی عالم را به‏‎ ‎‏روز پر فروغ انقلاب اسلامی بدل کرده بود، باور کردنی نبود زیرا:‏

‏‏لب اگر با خون دل تر کردنی است‏

‏‏غیبت خورشید باور کردنی است‏‎[164]‎

‏‏ و دریغا که چنین بزرگ مردی از عرصه ی حیات مردم روی برگرفت و چهره ی آفتاب‏‎ ‎‏آموزش، در نقاب خاک پنهان گشت و جسم مشعشعش در آغوش زمین آرمید. اگر چه با جان‏‎ ‎‏به دیدار جانان شتافت و عطش کهنسال خود را فرو نشاند واحسرتا که:‏

‏‏سیمرغی پر کشید و جهان برای همیشه آشیانه ی تنهایی شد‏‎[165]‎

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‎

‏‏ 

‏‏ ‏

‏‏پی نوشتها‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎

‎

• - عبدالله گیویان، سوره، زیر نظر شورای ادبیات، جنگ نهم، چ اول، تهران، 1364، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 144
• - نصرالله مردانی (ناصر)، خون نامه خاک، چ اول، تهران 1364، کیهان، ص 73
• - از اعضای هیأت تحریریه پیام انقلاب، هنر در قلمرو مکتب، چ اول، تهران 1365، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ص 135
• - همان، ص 134
• - علیریضا قزوه، از خیابان تا نخلستان، چ دوم، تهران، 1369، همراه، ص 20
• - از اعضای هیأت تحریریه پیام انقلاب، هنر در قلمرو مکتب، چ اول، تهران 1365، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ص 130 - 131
• - دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست (مولوی)
• - از اعضای هیأت تحریریه پیام انقلاب، هنر در قلمرو مکتب، چ اول، تهران 1365، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ص 134
• - بهمن صالحی، خطوط دلتنگی، چ اول، تهران 1372، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 166
• حسن حسینی، همصدا با حلق اسماعیل، چ اول، تهران 1363، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 33
• - عباس خوش عمل، نقشبندان غزل، گردآورنده عباس مشفق کاشانی، چ اول، تهران 1365، انجمن فرهنگی ادبی بنیاد پانزده خرداد، ص 198
• - محمود شاهرخی، سوره (مجموعه شعر)، واحد انتشارات حوزه اندیشه و هنر سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر دوم، چ اول، حوزه اندیشه و هنر سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ص 33
• - مهرداد اوستا، امام حماسه ای دیگر، چ دوم، تهران 1368، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 35
• - نصرالله مردانی، خون نامه ی خاک، چ اول، تهران 1365، کیهان، ص 8
• - سلمان هراتی، از آسمان سبز، چ اول، تهران، 1364، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 37
• - سلمان هراتی، دری به خانه خورشید، چ اول، تهران 1367، سروش، ص 29
• - قیصر امین پور، تنفس صبح، چ اول، تهران 1363، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 75، لبخند تو خلاصه ی خوبی هاست. لختی بخند، خنده ی گل زیباست
• - حمید سبزواری، سرود درد، چ اول، تهران، 1367، کیهان، ص 420
• - همان
• - حسن حسینی، همصدا با حلق اسماعیل، چ اول، تهران 1363، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 112
• - یوسف علی میر شکاک، سوره، (مجموعه شعر) واحد انتشارات حوزه اندیشه و هنر، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر دوم، ص 89
• - سلمان هراتی، دری به خانه خورشید، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 29
• - نصرالله مردانی، خون نامه خاک، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 130
• - فاطمه راکعی، سوره، زیر نظر شورای ادبیات، جنگ یازدهم، چ اول، تهران 1365، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی،ص 115
• - مهرداد اوستا، امام حماسه ای دیگر، چ دوم، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 29
• - محمد خلیل جمالی، در مزرعه نور، چ اول، شیراز، 1364، نوید، ص 15
• - نصرالله مردانی، خون نامه خاک، ص 15 و 16
• - یوسف علی میرشکاک، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 88
• - همان، ص 88 - 89
• - حمید سبزواری، سرود درد، ص 420
• - نصرالله مردانی، خون نامه خاک، ص 76
• - همان، ص 73
• - سلمان هراتی، دری به خانه خورشید، ص 85
• - عبدالله گیویان، سوره، جنگ نهم، ص 145
• - عباس خوش عمل، نقشبندان غزل، گردآورنده مشفق کاشانی، ص 198
• - سلمان هراتی، از آسمان سبز، ص 163
• - فاطمه راکعی، سوره، جنگ یازدهم، ص 115
• - سلمان هراتی، دری به خانه خورشید، ص 29
• - طاهره صفارزاده، بیعت با بیداری، چ اول، تهران، 1358، واحد انتشارات حوزه هنری
• سازمان تبلیغات اسلامی، ص 25 - سلمان هراتی، از آسمان سبز، ص 47
• - نصرالله مردانی، خون نامه خاک، ص 130
• - مهدی فراهانی منفرد، سوره، به کوشش محسن سلیمانی، جنگ هفتم، چ اول، تهران، 1363، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 219
• - مسعود سعد سلمان، دیوان، به تصحیح مرحوم رشید باسمی، چ دوم، تهران، 1362، امیر کبیر، ص 91
• - نصرالله مردانی، خون نامه خاک، ص 47
• - حمید سبزواری، سرود درد، ص 441
• - حسن حسینی، همصدا با حلق اسماعیل، ص 33 - 34
• - سعدی شیرازی، کلیات، مصحح محمد علی فروغی، ناشر کتابفروشی موسی علمی، تهران، ص 450
• - همان
• - همان
• - عباس مشفق کاشانی، آذرخش، چ اول، تهران، 1365، کیهان، ص 61
• - مسعود سعد سلمان، دیوان، ص 317
• - ای که گفتی مرو اندر پی خوبان زمانه                     ما کجاییم در این بحر تفکر تو کجایی(سعدی)
• - محمد خلیل جمالی، در مزرعه نور، ص 15
• - قرآن کریم، سوره مبارکه ی رعد13، آیه مبارکه 28
• - سیاوش دیهیمی، نقشبندان غزل، ص 170
• - محمد حسین شهریار، نقشبندان غزل، ص 345
• - مهرداد اوستا، امام حماسه ای دیگر، ص 34
• - حمید سبزواری، سرود درد، ص 422
• - حمید سبزواری، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 25، و سرود درد ص 441
• - محمدعلی محمدی، نقشبندان غزل، ص 387
• - یوسفعلی میر شکاک، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 91
• - محمد حسین بهجتی (شفق)، همان مدرک، ص 17
• - نصرالله مردانی، خون نامه خاک، ص 46
• - همان، ص 77
• - مهرداد اوستا، امام حماسه ای دیگر، ص 30
• - حسین اسرافیلی، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 1
• - محمد حسین بهجتی (شفق)، همان مدرک، ص 17
• - حمید سبزواری، سرود درد، ص 421
• - سید حسن ثابت محمودی (سهیل)، نقشبندان غزل، ص 98
• - سیاوش دیهیمی، نقشبندان غزل، ص 174
• - تعبیری از شهید مظلوم بهشتی، در جمله ی: «ما راست قامتان جاودانه ی تاریخ خواهیم ماند.»
• - مشفق کاشانی، آذرخش، ص 29
• - علی معلم، رجعت سرخ ستاره، چ اول، تهران، 1360، واحد انتشارات حوزه هنر و اندیشه سازمان تبلیغات اسلامی، ص 150
• - محمد خلیل جمالی، در مزرعه نور، ص 15
• - مشفق کاشانی، آذرخش، ص 61
• - مهرداد اوستا، امام حماسه ای دیگر، ص 32
• - سلمان هراتی، دری به خانه خورشید، ص 78
• - مهرداد اوستا، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 4 و 5
• - محمد حسین شهریار، نقشبندان غزل، ص 345
• - مشفق کاشانی، آذرخش، ص 29
• - همان
• - علیریضا قزوه، از خیابان تا نخلستان، ص 20
• - مهرداد اوستا، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 13
• - یوسف علی میرشکاک، همان، ص 9
• - علی معلم، رجعت سرخ ستاره، ص 137
• - محمد رضا محمدی نیکو، نقشبندان غزل، ص 373
• - سیاوش دیهیمی، همان، ص 174
• - محمود شاهرخی (جذبه)، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 33
• - بهمن صالحی، خطوط دلتنگی، ص 165
• - سیاوش دیهیمی، نقشبندان غزل، ص 74
• - همان، ص 170
• - نصرالله مردانی، خون نامه ی خاک، ص 43
• - علیریضا قزوه، از خیابان تا نخلستان، ص 19
• - یوسف علی میرشکاک، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 90
• - حسن حسینی، همصدا با حلق اسماعیل، ص 33
• - سیمیندخت وحیدی، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 94
• - محمد خلیل جمالی، در مزرعه نور، ص 15
• - محمد خلیل جمالی، نقشبندان غزل، ص 351
• - محمود شاهرخی (جذبه)، نقشبندان غزل، ص 421
• - مشفق کاشانی، آذرخش، ص 29
• - محمود شاهرخی، سوره مجموعه شعر، دفتر دوم، ص 33
• - مهرداد اوستا، امام حماسه ای دیگر، ص 28
• - محمود شاهرخی، نقشبندان غزل، ص 422
• - محمد جواد محقق، همان، ص 84
• - مشفق کاشانی، آذرخش، ص 27
• - قیصر امین پور، در کوچه آفتاب، چ اول، تهران، 1363، واحد انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ص 29
• - حسن حسینی، همصدا با حلق اسماعیل، ص 34
• - علی معلم، رجعت سرخ ستاره، ص 76
• - عبدالله گیویان، سوره (جنگ نهم)، ص 145
• - حمید سبزواری، سرود درد، ص 441
• - محمد حسین بهجتی (شفق)، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 16
• - عبدالله گیویان، سوره (جنگ نهم)، ص 145
• - مهرداد اوستا، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 8
• - عباس خوش عمل، نقشبندان غزل، ص 198
• - محمد رضا محمدی نیکو، نقشبندان غزل، ص 373
• - منفرد فراهانی، سوره، جنگ هفتم، ص 219
• - علی معلم، رجعت سرخ ستاره، ص 141
• - محمود شاهرخی، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 33
• - محمد خلیل جمالی، نقشبندان غزل، ص 351
• -  طاهره صفارزاده، بیعت با بیداری، ص 24
• - مهرداد اوستا، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 7
• - محمد جواد محقق، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 60
• - نصرالله مردانی، خون نامه ی خاک، ص 77
• - همان، ص 18
• - همان، ص 22
• - مشفق کاشانی، آذرخش، ص 61
• - طاهره صفارزاده، بیعت با بیداری، ص 23
• - سلمان هراتی، از آسمان سبز، ص 36 و 37
• - علیریضا قزوه، از خیابان تا نخلستان، ص 20
• - سپیده کاشانی، سوره (مجموعه شعر)، دفتر دوم، ص 53
• - مهرداد اوستا، امام حماسه ای دیگر، ص 144
• - حمید سبزواری، سرود درد، ص 421
• - نصرالله مردانی، خون نامه ی خاک، ص 74
• - همان، ص 73
• - علیرضا قزوه، سوگنامه (گزیده ی اشعار شاعران معاصر در سوگ حضرت امام خمینی(س)، چ اول، تهران، 1369، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ص 156
• - حمیدرضا شکار سری، همان، ص 107
• - مهین زورقی، همان، ص 76
• - افشین علا، همان، ص 138
• - غلامحسین عمرانی، همان، ص 141
• - عبدالجبار کاکایی، همان، ص 178
• - سید محمد هاشمی فرد (ساجد)، شروه های شیدایی، چ اول، بوشهر 1371، نشر شروه، ص 22
• - احمد عزیزی، سوگنامه (گزیده ی اشعار شاعران...)، مؤسسه  نشر آثار امام، ص 137
• - زکریا اخلاقی، سوگنامه امام، گردآوری محمود شاهرخی و مشفق کاشانی، چ اول، تهران، 1369، سروش، ص 11
• - صادق رحمانی، سوگنامه (گزیده ی اشعار شاعران معاصر در سوگ حضرت امام، ص 68
• - محمد رضا عبدالملکیان، سوگنامه، همان، ص 137
• - محمد کاظم کاظمی، سوگنامه (گزیده ی اشعار شاعران معاصر در سوگ امام، ص 171
• - علی معلم، همان، ص 215
• - علی هوشمند، همان، ص 236تو ای حامی نخل های صبور                       تو ای بازوی جاشوان جسورجنوب عطش در عزایت گریست                  دل پاک بندر برایت گریست
• - محدثی خراسانی، همان، ص 195بی تو ای خورشید هر عیدی عزاست                         ای که با تو هر عزایی عید بود
• - حسن حسین زاده، همان، ص 52
• - محمد جواد محقق، سوگنامه امام، سروش، ص 2
• - ساعد باقری، سوگنامه (گزیده اشعار شاعران)، ص 29
• - مشفق کاشانی، سوگنامه (همان)، ص 163
• - محمد رضا محمدی نیکو، همان، ص 206 و 207
• - علی گرمارودی، همان، ص 224
• - محمد علی بهمنی، همان، ص 35
• - سید حسن ثابت محمودی(سهیل)، همان، ص 48
• - محمد علی بهمنی، همان، ص 35
• - حمید سبزواری، همان، ص 86
• - غلامرضا قدسی (روانشاد)، همان، ص 151
• - مرتضی نوربخش، همان، ص 231
• - خلیل عمرانی (پژمان دیری)، مروارید فراموش، چ اول، تهران 1376، همسایه، ص 96از شرق دل چشم های آسمان سیرت                   فردای روشن را برایم ارمغان آورد
• - مشفق کاشانی، سوگنامه (گزیده اشعار شاعران...)، ص 169
• - سید محمد هاشمی فرد (ساجد)، همان، ص 235
• - محمد رضا محمدی نیکو، همان، ص 200 و 201