تفکر دینی در ادبیات مشروطه

‏‏تفکر دینی در ادبیات مشروطه‏

‏‏عباس عبدالمحمدی‏

‏‏خلاصه ی مقاله‏

‏‏در این نوشتار پس از سخنی کوتاه پیرامون جامعه شناسی ادبیات و تحلیل اوضاع‏‎ ‎‏اجتماعی و دینی عصر مشروطه، جایگاه مقولات دینی در ادبیات این دوره مورد‏‎ ‎‏بررسی قرار گرفته است.‏

‏‏خدا، عشق به وطن، مبارزه با ظلم و ستم، اتحاد، جهاد، شهادت، حجاب، قرآن،‏‎ ‎‏قضا و قدر، جبر و اختیار، نماز، دعا، توبه و ... از جمله مفاهیم دینی و اسلامی است‏‎ ‎‏که در این نوشتار تلاش شده است با ذکر نمونه های متنوع از عصر مشروطه مورد‏‎ ‎‏تحلیل واقع شوند.‏

‏‏سخنی کوتاه درباره ی جامعه شناسی ادبیات‏

‏‏بخش گسترده ای از فرهنگ هر جامعه را «ادبیات» آن جامعه تشکیل می دهد. ادبیات علاوه‏‎ ‎‏بر کارکردهای رمانتیک، زیبا شناسانه، خیال پردازانه و تفننی، دارای «کارکرد اجتماعی» نیز‏‎ ‎‏هست. بحث از کارکردِ اجتماعی ادبیات، در حوزه ی کار «جامعه شناسی ادبیات» قرار‏‎ ‎‏می گیرد.‏

‏‏جامعه شناسی ادبیات وظیفه دارد که روابط متقابل جلوه های گوناگون ادبیات، اعم از‏‎ ‎‏شعر، نثر، طنز، و ... را با جامعه بیان کند. در واقع جامعه شناسی ادبی از قالب های فکری‏‎ ‎‏نویسنده یا شاعر در پیوند با ساختارهای جمعی محیط سخن میگوید جامعه شناسی ادبی،‏‎ ‎‏سبکِ کارِ نویسنده را با تحولاتِ اجتماعی و اقتصادیِ زمان او در ارتباط قرار می دهد،‏‎ ‎‏مکانیسم های آفرینش های هنری را در آثار او به تحلیل می گذارد، اندیشه های او را در بستر‏‎ ‎‏زمان جای می دهد و روابط آن را با تفکر رایج، نظام حاکم، اقتضائات زمان و منافع طبقات‏‎ ‎‏اجتماعی نشان می دهد. جامعه شناسی ادبی، تأثیر کار هنرمندان را بر آگاهی های واقعیِ‏‎ ‎‏مردم روشن می کند و تغییراتی را که در اثر خلاقیت های آنان در ارزش های فرهنگی و‏‎ ‎‏اجتماعیِ جامعه به وجود می آید، نشان می دهد.‏‎[1]‎

‏‏تأثیر افکار دینی بر ادبیات فارسی‏

‏‏آنچه در بدو یک تحقیق جامعه شناختی درباره ی ادبیات ایران توجه محقق را به خود جلب‏‎ ‎

‏‎

‎‏

می کند «دینی بودن» این ادبیات می باشد. «دین» همواره یکی از دست مایه های اصلیِ ادیبان‏‎ ‎‏در آفرینش های هنری بوده است. از شعر های شعرای قرن سوم و چهارم ﻫ.ق مانند‏‎ ‎‏«ابوسلیک گرگانی »، «شهید بلخی» و «رودکی» - پیش کسوتان این هنر – گرفته تا شعر امروز،‏‎ ‎‏مفاهیم مختلف دینی با زبان های گوناگون در دواوین شعرا به تصویر کشیده شده است. دین‏‎ ‎‏اسلام به خصوص، از زمانی که وارد ایران شد، تأثیر فراوانی بر ادبیات فارسی بر جای‏‎ ‎‏گذاشت. این تأثیرات را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:‏

‏‏1 - ایجاد تحولات کلی در عقاید و روحیات نویسندگان و شعرا‏

‏‏2 - نفوذ و گسترش لغات و ضرب المثل های عربی و مضمون و منطوقِ آیات قرآن و‏‎ ‎‏روایات در زبان فارسی‏

‏‏3 - تغییر خط پهلوی به خط عربی‏

‏‏4 - نفوذ فنون بلاغت و عروض قافیه و بدیع عربی در نظم و نثر فارسی‏

‏‏در مقابل، ادبیات نیز تأثیراتی بر دین و دینداری باقی می گذارد. ادبیات، معارفِ دینی را‏‎ ‎‏در کامِ جانِ انسان ها شیرین می نماید و از این طریق به گسترش و پایداریِ مفاهیم دینی در‏‎ ‎‏جامعه کمکی شایان توجه می کند. در اثر این فرایند ادبی و اجتماعی، معارف دینی به‏‎ ‎‏فرهنگی زنده و جاری در امورِ روزمره ی مردم تبدیل شده و در میان تمام طبقات جامعه به‏‎ ‎‏آسانی راه می یابد. به عبارت دیگر می توان گفت ادبیات ابزار بسیار مناسب و پر نفوذی است‏‎ ‎‏که در طول تاریخ، پیشوایان دینی، علما و مراجعِ حوزوی، روشنفکران و مصلحان اجتماعی‏‎ ‎‏از آن برای نشرِ افکارِ و عقاید مذهبیِ خود سود جسته اند. در واقع باید گفت: «به هیچ‏‎ ‎‏فرهنگ و به هیچ جهان بینی و به هیچ مسلکِ اعتقادی و نظام سیاسی و حرکات اصلاحی و‏‎ ‎‏تحولِ آزادی بخش، بی داشتنِ ادبیات نمی توان خدمت کرد.»‏‎[2]‎‏ چه بسیار شعر های حماسی و شور برانگیز و چه بسیار نثر های زیبا و دلکش که در عین اشباع کردن حس زیبا شناختیِ‏‎ ‎‏افراد، آنان را به مبارزه با ظلم و ستم، از بین بردن جهل و خرافه، تقرب به خدا، پرهیز از گناه‏‎ ‎‏و ... برانگیخته است. ما در این مقاله برآنیم تا در آینه ی ادبیاتِ عصر مشروطه، به تماشای‏‎ ‎‏افکارِ دینیِ رجال مشروطه خواه بنشینیم.‏

‏‏اوضاع اجتماعی و دینی عصر مشروطه‏

‏‏عصر مشروطه را در واقع باید عرصه ی رویارویی دو اندیشه دانست. اندیشه ای سنتی و‏‎ ‎

‏‎

‎‏

سخت قائل به قضا و قدر الهی، که به وسیله ی آن استبداد شخصِ شاه و ظلم شاهزادگان‏‎ ‎‏توجیه می شد، و اندیشه ای نوین که در اثر مواجهه با «غرب» پدید آمده بود. غرب که در آن‏‎ ‎‏روز پله های ترقی را یکی پس از دیگری پشت سر می گذاشت. کعبه ی آمال کسانی بود که از‏‎ ‎‏نابسامانی های داخلی رنج می بردند. وجودِ قانون و مساوات در غرب، اهمیت دادن به‏‎ ‎‏حقوق طبیعی، برخورداری از رفاه و سربلندی در میان سایر اقوام و ... امور مشعشعی بود که‏‎ ‎‏چشم روشنفکران مشروطه را به خود دوخته بود. در این میان تجاوز بیگانگان به خاک کشور‏‎ ‎‏و بیداری عمومی در نتیجه ی گسترش جراید و مجلات داخلی و خارجی، رفته رفته آتش‏‎ ‎‏انقلاب مشروطه را بر افروخته ساخت.‏

‏‏نکته ای که در اینجا حائز اهمیت است توجه به دینی بودن جامعه در آن زمان است.‏‎ ‎‏انقلاب مشروطه هرگز به معنایِ پشت کردن به مفاهیم دینی و یا به معنای تلاش برای غربی‏‎ ‎‏ساختن ایران نبود. سخنان تندی نیز که گاهی از سوی بعضی از مشروطه خواهان بیان‏‎ ‎‏می شد، نه علیه دین و دینداری، بلکه علیه خرافات و اوهامی بود که به اسم دین و به مردم‏‎ ‎‏فروخته می شد. حقانیت این نکته را از ادبیات مشروطه می توان جویا شد. اگر بپذیریم که‏‎ ‎‏«ادبیاتِ واقعی، آیینه ی اندیشه و احساساتِ زمان است»‏‎[3]‎‏ و به قول مرحوم جلال آل احمد:‏‎ ‎‏«اصیل ترین اسناد تاریخ هر ملتی ادبیات است [و] ‏‏ما بقی جَعْل‏‏»،‏‎[4]‎‏ در این صورت می توانیم‏‎ ‎‏«دردِ دین» علما و روشنفکرانِ دینی مشروطه را لمس کنیم.‏

‏‏برای آن دسته از اندیشمندانِ مشروطه که در پیِ اعتلای دین و دین باوری در جامعه‏‎ ‎‏بودند، اسلام و خصوصاً تشیع همواره مایه ی افتخار و برتری بوده است:‏

‏‏باز شه وقت سخن پروری                         جعفری ام جعفری ام جعفری‏

‏‏اشهد بالله العلی العظیم                          در خط اسلام منم مستقیم‏

‏‏شاهد حالم ورقاتِ نسیم                         هستم از آلایش تهمت بری‏

‏‏جعفری ام جعفری ام جعفری ...‏

‏‏من به ترقیِ وطن طالبم                           بر همه از لطف خدا غالبم‏

‏‏نسل علی بن ابیطالبم                 بر همه دارم صفت برتبر‏

‏‏جعفری ام جعفری ام جعفری ...‏‎[5]‎

‏
‏‎

‎‏

ادبیات مشروطه‏

‏‏«تا پیش از جنبش مشروطیت شعرا دور از مردم می زیستند؛ شاعر در محیط دربار و درباریان‏‎ ‎‏محصور بود و جز به خاطر خوشایند اربابان خود لب به سخن نمی گشود. شعر ها اغلب‏‎ ‎‏پیرامون شاهد و شراب و شکار و جشن ها و اعیاد و فتوحاتِ ممدوح دورمی زد و گویندگانی‏‎ ‎‏که در چنان محیطی پر از ناز و نعمت پرورده شده بودند از درد ها و رنج های مردم مطلقاً‏‎ ‎‏آگاهی نداشتند.»‏‎[6]‎‏ طبیعی است که با وجود چنین شرایطی، مفاهیم نیز مانند قالب های‏‎ ‎‏شعری تکراری خواهند بود. اما در آغاز مشروطیت، افکار جدید موجی بزرگ در جامعه‏‎ ‎‏ایجاد کرد و دلمشغولی های گویندگان و نویسندگان از آنچه ذکر شد، به مراتب فراتر رفت.‏‎ ‎‏مخاطبان نیز دیگر درباریان و به اصطلاح «خواص!» نبودند. رواجِ روزافزونِ روزنامه های‏‎ ‎‏عمومی که حتی بی سوادان هم آن را می خریدند تا به وسیله ی شخص دیگری از محتوایِ آن‏‎ ‎‏آگاهی یابند، نقش مؤثری در تحولات ادبی مشروطه داشت. اینک نویسندگان و شعرا برای‏‎ ‎‏صحبت با مخاطبان «کوچه بازاریِ» خود به ساده نویسی روی آورده بودند و از به کار بردن‏‎ ‎‏لغات مغلق و پیچیده پرهیز می کردند. به عبارت دیگر «ادب (منثور و منظوم) که تا آن زمان‏‎ ‎‏منحصر به مجامع اشرافی و درباری و یا محافل تصوفی و علمی بود، از آن دایره های محدود‏‎ ‎‏و محصور پای بیرون نهاد و به میان عامه راه جست و آزادی بیان و قلم به همه ی طبقات، حق‏‎ ‎‏بروز قریحه و طبع آزمایی و تبادل آراء عطا کرد و این امر موجب شد که زبان ادبی که تا آن‏‎ ‎‏روز تحت تأثیر گذشتگان و دور از بیان حوائج عمومی و افکار و نظریه های تازه بود، دچار‏‎ ‎‏تحول شود و تغییراتِ تازه ای را تحمل کند. در نتیجه ی این تحولات سریع و شگرف، روش‏‎ ‎‏نویسندگی تغییر یافت، افکار تازه در نثر به میان آمد، سبک نگارش ساده و بی پیرایه شد؛‏‎ ‎‏ورود در انواعِ مختلف مسائل ادبی از قبیل داستان (رمان) و تئاتر (نمایشنامه» و بحث های‏‎ ‎‏اجتماعی و اخلاقی و سیاسی و انتقاد های سیاسی و اجتماعی و مقولات ادبی و علمی و‏‎ ‎‏تحقیقاتی ادبی و تاریخی و جز آنها به سبکی جدید در زبان فارسی معمول گشت؛ لهجه ی‏‎ ‎‏نویسندگان تدریجاً تغییر یافت و به لهجه ی تخاطب نزدیک شد...»‏‎[7]‎

‏‏مقولات دینی در ادبیات مشروطه ‏

‏‏در عصر مشروطه بسیاری از شعرا و نویسندگان به تناسبِ اوضاع سیاسی و با توجه به‏‎ ‎‏مسائل حاد اجتماعی، معارف دینی را دست مایه ی اشعار خود قرار داده اند. آنان با توجه به‏‎ ‎

‏‎

‎‏

«تبلیغات انقلابی [که] تا حدود زیادی – اگر نگوییم کاملاً – بر مذهب، اخلاق، حقوق طبیعی،‏‎ ‎‏تساوی طلبیِ حقوقی و سیاسی و امثالهم استوار بود»،‏‎[8]‎‏ اشعار و مقالات خود را منتشر‏‎ ‎‏می ساختند. قسمت عمده ی این سخنان مربوط به امور سیاسی و اجتماعیِ روز و آمیختن آن‏‎ ‎‏با مسائل دینی می باشد. طبیعی است که در یک جامعه ی دینی که سیاستِ آن هم لاجرم‏‎ ‎‏دینی خواهد بود، مناقشات سیاسی – اجتماعی  هم رنگ و بویِ دینی خواهد داشت. در‏‎ ‎‏اینجا تلاش شده است به شمه ای از معارف دینی که در ادبیات مشروطه وجود دارد، اشاره‏‎ ‎‏رود.‏

‏‏«خدا» در ادبیات مشروطه‏

‏‏محور تمام ادیان «خدا» است. این مفهوم لطیف و دوست داشتنی در نظم و نثر مشروطه،‏‎ ‎‏فراوان یافت می شود. وجود خدا، لطف خدا، تسبیحِ حق، استمداد از او و ... از جمله ی این‏‎ ‎‏موارد است:‏

‏‏از ادیب الممالک:‏

‏‏زبان مرغ به تکبیر باز و ما خاموش‏

‏‏دو چشم نرگسی بیدار و ما غنوده به خواب‏

‏‏برو به نام خدای یگانه کن تسبیح‏

‏‏سپس ز چهره برافشان ز آب دیده، گلاب‏

‏‏هر آنچه می طلبی از کس از خدا بخواه‏

‏‏که اوست در همه گیتی مسبب الاسباب‏‎[9]‎

‏‏ملک الشعرای بهار نیز شعری دارد با عنوان «آن وجودی که می پرستی اوست»: ‏

‏‏آن مهندس که این بنا پرداخت                  کس نداند از برای چه ساخت...‏

‏‏قوه ی کائنات از او باشد                         کائنی نیست کان جز او باشد‏‎[10]‎

‏‏و از پروین اعتصامی در شعرِ «لطف حق»:‏

‏‏مادر موسی چو موسی را به نیل‏ ‏                در فکند از گفته ی رب جلیل‏

‏‏خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه‏ ‏             گفت: کای فرزندِ خُردِ بی گناه‏

‏‏گر فراموشت کند لطف خدای‏ ‏چون                رهی زین کشتی بی ناخدای؟‏

‏‏گر نیارد ایزدِ پاکت به یاد‏ ‏آب،                        خاکت را دهد ناگه به باد‏‎[11]‎

‏
‏‎

‎‏

عشقِ توأم به دین و وطن‏

‏‏در یک جامعه ی دینی، نمی توان سیاست و مسائل اجتماعی را از دین تفکیک کرد. دین‏‎ ‎‏اسلام به خصوص شیعه، مکتبی اجتماعی است که بی طرفی در امور زندگیِ جمعی را برای‏‎ ‎‏پیروان خود صحیح نمی شمارد. شیعیان به پیروی از حکم عقل و با الهام از دستورات‏‎ ‎‏عزتمندانه ی دین، تجاوز بیگانگان به آب و خاک خود را برنتافته و همواره در راه دفاع از دین‏‎ ‎‏و مملکت، خون سرخ خود را ایثار نموده اند. روشنفکران دینی مشروطه هم که از این‏‎ ‎‏چشمه ی زلال مشروب می شدند، اشغال کشور توسط قوای انگلیس، روس و آلمان را تجاوز‏‎ ‎‏به حریم دین و آئین می دانستند و جوانان را به دفاع از این هر دو تشویق می کردند. گویی‏‎ ‎‏برای آنان دین بدون ایران، یا ایران بدون دین، معنی نداشت:‏

‏‏از سید اشرف الدین گیلانی:‏

‏‏اجنبی شد حمله ور بر مذهب و آیین ما‏

‏‏ای دریغا می رود هم مملکت، هم دینِ ما‏

‏‏ای جوانان وطن، الیوم، یومِ همت است‏

‏‏ای هوا خواهان دین، امروز روز غیرت است‏

‏‏...‏

‏‏دشمن بیگانه آمد بر سر بالین ما‏

‏‏ای دریغا می رود هم مملکت، هم دین ما‏

‏‏...‏

‏‏زندگی با این مذلت بهر ما ننگ است، ننگ‏

‏‏عرصه بر ما اهل ایران بعد از این تنگ است تنگ‏

‏‏زانکه کافر می دهد هم غسل و هم تلقینِ ما ‏

‏‏ای دریغا می رود هم مملکت، هم دین ما.‏‎[12]‎

‏‏عشق به دین و کشور در دلِ ملک الشعرایِ بهار نیز یکجا وجود دارد. او پس از اولتیماتوم‏‎ ‎‏روس تزاری به ایران و شروع انقلاب، این شعر را با عنوان «ایران مال شماست» در‏‎ ‎‏روزنامه ی نوبهار به چاپ رسانید:‏

‏
‏‎

‎‏

مرکز ملکِ کیان، در دهنِ اژدهاست‏

‏‏غیرت اسلام کو؟ جنبش ملی کجاست؟‏

‏‏به کین اسلام باز خاسته بر پا صلیب‏

‏‏خصم شمال و جنوب، داده ندایِ مهیب‏

‏‏روح تمدن به لب آیه ی اَمَّن یُجیب‏

‏‏دین محمد یتیم، کشور ایران غریب‏

‏‏بر این یتیم و غریب، نیکی آئین ماست‏

‏‏ایران مال شماست، ایران مال شماست‏

‏‏دولت روس از شمال، رایتِ کین برفراشت‏

‏‏به محو دین مبین، به خیره همت گماشت‏‎[13]‎

‏‏ادیب الممالک هم در قصیده ی زیر تلمیحی به روایتِ نبویِ «‏‏حُبُّ الْوَطَنِ مِنَ الایمان‏‏»‏‎ ‎‏دارد:‏

‏‏این وطن ما منارِ نور الهی است‏

‏‏هم ز نبی خواندم این حدیث و هم از زند ‏

‏‏آتش حُبُّ الوطن چو شعله فروزد‏

‏‏از دلِ مؤمن کند به مجمره اسپند‏‎[14]‎

‏‏میرزاده ی عشقی، شاعر جوان، پر شور و انقلابی نیز سه بیت زیر را به مناسبت قرارداد‏‎ ‎‏1919، مرتجلاً در محضر حاج آقا کمال اصفهانی سروده است. او نیز وطن دوستی را با‏‎ ‎‏معارف دینی آمیخته و از مفهوم «عید قربان» سود جسته است:‏

‏‏مرا عزاست نه عید، این چه عیدِ قربان است‏

‏‏که گوسفندِ وطن زیر تیغِ خصمان است‏

‏‏الا که عید من امروز نیست، چون قربان‏

‏‏شوم پیِ وطن، آن روز عیدِ قربان است‏

‏‏مرا به جامه ی عیدی مبین، دلم خون است‏

‏‏درونِ خانه عزا و برون چراغان است‏‎[15]‎

‏
‏‎

‎‏

مبارزه با ظلم و ستم با استفاده از معارف دینی‏

‏‏عدالت خواهی و ذم استبدادِ شاهی در بسیاری از دواوینِ شعرای مشروطه و در مقالات آن‏‎ ‎‏زمان به چشم می خورد. از جمله می توان به این شعرِ سید اشرف الدین اشاره کرد که در‏‎ ‎‏شماره ی 23 روزنامه ی نسیم شمال انتشار یافته است. این شعر مربوط به قیامِ اولِ رشت‏‎ ‎‏است که با اجتماعِ ایلات بختیاری در  اصفهان ارتباط داشته است و منجر به تسخیر تهران از‏‎ ‎‏طرف آزادیخواهان و خلعِ محمدعلی شاه می شود:‏

‏‏سلطنت بهر ِشهان با ستم و ظلم نپاید ‏

‏‏جان نثاری پیِ اصلاح وطن باید و شاید!‏

‏‏...‏

‏‏ ‏

‏‏انبیا درج نمودند مقالات عدالت‏

‏‏اولیا جمله سرودند عبارات عدالت‏

‏‏علما جمله نوشتند روایات عدالت‏

‏‏گفتگو بیهُده از مظلمه امروز نشاید‏

‏‏مرد آن است که لب بندد و بازو بگشاید‏‎[16]‎

‏‏بهار نیز در قصیده ی مستزادی با نامِ «کار ایران با خداست» که در جمادی الاولِ‏‎ ‎‏1327 ﻫ.ق، چند هفته قبل از فتح تهران سروده  است، این نکته را به شاه یادآوری می کند که‏‎ ‎‏ادعای مسلمانی با ظلم و ستم و کشتنِ بی گناهان سازگاری ندارد:‏

‏‏مذهبِ شاهنشهِ ایران ز مذهب ها جداست!‏ ‏کار ایران با خداست!‏

‏‏...‏

‏‏پادشه خود را مسلمان خوانَد و سازد تباه‏ ‏                   خون جمعی بی گناه‏

‏‏ای مسلمانان در اسلام این ستم ها کی رواست؟‏ ‏   کار ایران با خداست!‏

‏‏...‏

‏‏باش تا آگه کند شه را از این نابخردی ‏ ‏                        انتقامِ ایزدی‏

‏‏انتقام ایزدی برق است و نابخرد گیاست‏ ‏                             کار ایران با خداست!‏‎[17]‎

‏‏او در جایِ دیگر خطاب به محمدعلی شاه اینچنین می سراید:‏

‏
‏‎

‎‏

ملکا جور مکن پیشه و مشکن پیمان‏

‏‏که مکافاتِ خدائیت بگیرد دامان‏

‏‏...‏

‏‏بیش از این شاها بر ریشه ی خود تیشه مزن‏

‏‏خود و ملت را در ورطه ی ذلت مفکن‏

‏‏بیخِ خود را به هوا و هوسِ نفس مَکنَ‏

‏‏«قیمت خود به ملاهی و مناهی مشکن‏

‏‏گرت ایمانِ درست است به روز موعود»‏‎[18]‎

‏‏اتحاد مسلمانان‏

‏‏متفکران عصر مشروطه با توجه به شرایط حساس انقلاب و نیز حمله ی اجانب به خاک‏‎ ‎‏کشور، چاره را در اتحاد و همدلی مسلمین می دیدند. میرزا آقاخان کرمانی که از‏‎ ‎‏مشاهیر عالم علم و ادب، و از پیشوایانِ بنامِ نهضت مشروطه است رمز پیروزی و سرافرازی‏‎ ‎‏مسلمین را در شعری بلند، «اتحاد سیاسیِ» اهل اسلام بر می شمارد:‏

‏‏... همه خیر اسلامیان خواستم  ‏ ‏   دلم را به نیکی بیاراستم‏

‏‏همی خواستم تا که اسلامیان‏ ‏    به وحدت ببندند یکسر میان‏

‏‏همه دوستی با هم افزون کنند  ‏ ‏   ز دل کینِ دیرینه بیرون کنند‏

‏‏مَرْ اسلامیان را فزاید شرف‏ ‏           نفاق و جدایی شود برطرف‏

‏‏در اسلام آید به فر حمید‏ ‏        یکی اتحاد سیاسی پدید‏

‏‏...‏

‏‏ز دل ها زدایند این کینه زود ‏ ‏            نگویند سنی و شیعه که بود‏

‏‏وزان پس بگیرند گیتی به زور‏ ‏                ز جانِ مخالف برآرند شور ...‏‎[19]‎

‏‏همچنین در باب «اتحاد اهل اسلام» می توان به تصنیف عارف قزوینی اشاره کرد:‏

‏‏کفر و دین به هم در مقاتله است‏

‏‏پیشرفت کفر، در نفاق ماست‏

‏‏کعبه یک، خدا یک، کتاب یک‏

‏
‏‎

‎‏

این همه دوئیت کجا رواست؟‏

‏‏گذر از عناد، باید اینک داد، دست اتحاد ...‏‎[20]‎

‏‏جهاد‏

‏‏شور و التهاب هنگامه ی انقلاب و بحران جنگ و دخالت بیگانگان روس، انگلیس و آلمان در‏‎ ‎‏ایران، شعرا و نویسندگان مشروطه را بر آن داشت تا با استفاده از مفهوم حماسی جهاد و‏‎ ‎‏وجوب شرعی آن و تقدس خاص این مفهوم قرآنی، جوانان را برای دفاع از دین و ایمان‏‎ ‎‏تشویق کنند. این مسأله زمانی جلوه ی بیشتری می یافت که آیات عظام نیز در موردی حکم‏‎ ‎‏جهاد صادر می کردند. از سید اشرف الدین:‏

‏‏حکم آیات نجف گردید صادر، الجهاد‏

‏‏امرِ قطعی گشته صادر از مصادر، الجهاد‏

‏‏تا شما ها یک نفر هستید قادر، الجهاد ...‏‎[21]‎

‏‏ادیب الممالک نیز زمانی که می خواست ترورهای «فرقه ی دموکرات ایران» را محکوم کرده‏‎ ‎‏و «فرقه ی اتفاق و ترقی» را تأیید کند، شعری سرود و بدین گونه وجوب جهاد را بیان کرد:‏

‏‏گر خوانده ای به مدرسه اندر کتابِ فقه‏

‏‏فصل جهاد و مسأله واجبات را‏

‏‏دانی که حفظ دین و وطن بهر مردِ حق‏

‏‏فرض است، آنچنان که طهارت صلات را‏‎[22]‎

‏‏شهادت ‏

‏‏شهادت زیباترین مواجهه ی عارفانه ی عاشق و معشوق است. این مواجهه ی زیبا در ادبیات‏‎ ‎‏مشروطه هم منعکس شده است، از فرخی یزدی به مناسبت قتل مرحوم کلنل محمد‏‎ ‎‏تقی خان پسیان:‏

‏‏روزی که شهید عشق قربانی شد‏ ‏        آغشته به خون مفخر ایرانی شد‏

‏‏در ماتم او عارف و عامی گفتند‏ ‏ایام صفر محرمِ ثانی شد‏‎[23]‎

‏‏عارف قزوینی هم در شهادت کلنل اینگونه سروده است:‏

‏
‏‎

‎‏

پس از شهادت کلنل گمان مبر عارف‏

‏‏سکون گرفته و در یک مقر مکان گیرد‏‎[24]‎

‏‏این تصنیف معروف نیز که پس از فتح تهران به دست مشروطه خواهان، توسط عارف قزوینی سروده شده است در رثای شهیدان است:‏

‏‏از خون جوانان وطن لاله دمیده‏

‏‏از ماتم سروِ قدشان سرو خمیده‏

‏‏در سایه ی گل بلبل از این غصه خزیده‏

‏‏گل نیز چو من در غمشان جامه دریده‏

‏‏...‏

‏‏از دست عدو ناله ی من از سر درد است‏

‏‏اندیشه هر آن کس کند از مرگ نه مرد است‏

‏‏جانبازیِ عشاق نه چون بازی فرد است‏

‏‏مردی اگرت هست کنون وقت نبرد است‏‎[25]‎

‏‏و از اوست:‏

‏‏ز خاک پاک شهیدان راه آزادی‏

‏‏ببین که خون سیاوش چسان به جوش آمده‏‎[26]‎

‏‏ادیب الممالک هم به هنگام حمله ی روس ها به ایران، این گونه فرهنگ شهادت را ترویج می کند:‏

‏‏گر همی خواهی که اسلام آید از خواری برون‏

‏‏جان فدا کن، گریه را حاصل چه باشد ای ادیب؟‏‎[27]‎

‏‏بهار نیز این مستزاد را در رثای جوانان وطن در شماره ی 31 روزنامه طوس به چاپ‏‎ ‎‏رسانیده است:‏

‏‏یاد باد آن نو بهار رفته و آن پژمرده باغ‏  ‏و آن خزان تیز چنگ ‏

‏‏و آن همه محنت که بر بلبل رسید از جور زاغ‏ ‏در ره ناموس و ننگ‏

‏‏و آن زِ خونِ نوجوانان بر کران باغ و داغ‏ ‏لاله های رنگ رنگ‏

‏‏و آن ز قد رادمردان در کنار جویبار‏ ‏سرو های خاکسار‏‎[28]‎

‏
‏‎

‎

‏اجرای احکام الهی در جامعه‏

‏‏بسیاری از نویسندگان و شعرای مشروطه خواستار اجرایِ احکام اسلام در جامعه بوده اند.‏‎ ‎‏آنان در راستای این آرمان بلند، اندیشه و قلم خود را به کار گرفته اند تا شاید گوش مردم و‏‎ ‎‏بزرگانِ قوم را به قانونِ خدا شنوا کنند:‏

‏‏از سید اشرف الدین:‏

‏‏تا چند کشی نعره که قانونِ خدا کو؟‏ ‏گوش شنوا کو؟‏

‏‏آن کس که دهد گوش به عرض فقرا کو؟‏ ‏گوش شنوا کو؟‏

‏‏مردم همگی مست و ملنگند به بازار‏ ‏       از دین شده بیزار‏

‏‏...‏

‏‏افکنده دو صد غلغله بر گنبد گردون‏ ‏صوت گرامافون ‏

‏‏جوشِ علما و فقها و فضلا کو؟‏ ‏گوش شنوا کو؟‏

‏‏هر گوشه بساطی ز شراب و ز قمار است  ‏ ‏دیگی سرِ بار است‏

‏‏ای مسجدیان امرِ به معروفِ شما کو؟‏ ‏گوش شنوا کو؟‏‎[29]‎

‏‏حجاب‏

‏‏یکی از احکام الهی که نمودی کاملاً اجتماعی دارد مسأله ی «حجاب» است. در عصر‏‎ ‎‏مشروطه، عده ای از کسانی که به غرب مسافرت کرده بودند و تقارن رفاه و بی حجابی زنان‏‎ ‎‏در آن دیار را دیده بودند، گمان می کردند که برای دست یابی به پیشرفت و برای وا رهاندن‏‎ ‎‏زنان از تیرگی جهل و ستم، باید پرده ی حجاب را درید. آنان رمز ترقی زن را در بی حجابی او‏‎ ‎‏می دیدند. اما بر خلاف این عده، گروهی دیگر از اندیشمندان، به هیچ وجه حجاب را مانع از‏‎ ‎‏حضور زنان در عرصه های مختلفِ اجتماعی نمی دانستند و هر چه بیشتر آنان را به رعایت‏‎ ‎‏عفت و پاکدامنی تشویق می کردند:‏

‏‏سید اشرف الدین در این باره می گوید:‏

‏‏در شریعت محرم و نامحرمی داریم ما ‏

‏‏یک کتابِ روح بخشِ محکمی داریم ما‏

‏‏...‏

‏
‏‎

‎‏

معنی عصمت درین دنیا حجاب است و حیا‏

‏‏عفت مَحرم ز نا محرم حجاب است و حیا‏

‏‏زینت روح بنی آدم حجاب است و حیا ‏

‏‏زانکه از دل می رباید غم حجاب است و حیا‏

‏‏دختران را در میان کوچه عصمت لازم است‏

‏‏و:‏

‏‏هست ایمن دختران با حجاب‏ ‏                   در حضور مادران با حجاب‏

‏‏دل ربوده دلبران با حجاب‏ ‏                     جان به قربان زنان با حجاب‏

‏‏توی کوچه رو نمی گیری چرا؟‏

‏‏با حجاب از حور بهتر می شود‏ ‏                          رو سفیدِ روزِ محشر می شود‏

‏‏شافعش زهرای اطهر می شود‏  ‏         قسمتش از حوضِ کوثر می شود‏

‏‏توی کوچه رو نمی گیری چرا؟‏‎[30]‎

‏‏قرآن‏

‏‏قرآن، کتاب آسمانی مسلمانان، همواره از جایگاه ویژه ای نزد آنان برخوردار بوده و مسلمین‏‎ ‎‏هرگز اهانت به این کتاب شریف را بر نمی تافته اند. از همین رو زمانی که «گلادستون»‏‎ ‎‏نخست وزیر معروف انگلیس، در نطق خود در پارلمان انگلستان نفوذ سریعِ بریتانیای کبیر در‏‎ ‎‏ایران و خاورمیانه را در محو قرآن تشخیص داده بود، میرزاده ی عشقی پاسخی صریح‏‎ ‎‏و قاطع به او می دهد:‏

‏‏نام دژخیم وطن دل بشنود خون می کند ‏

‏‏پس بدین خونخوار اگر شد روبرو چون می کند؟‏

‏‏نکه گفتی: محو قرآن را همی باید نمود‏

‏‏عنقریب این گفته با سرنیزه مقرون می کند‏

‏‏وای از این مهمان که پا در خانه ننهاده هنوز‏

‏‏صاحبان خانه را از خانه بیرون می کند‏‎[31]‎

‏‏سید اشرف یا همان نسیم شمال نیز در یک ترجیع بند از مهجور بودن قرآن میان مسلمین‏‎ ‎‏و عمل نکردن به دستورات آن گلایه می کند:‏

‏
‏‎

‎‏

در قیامت از شما قرآن شکایت می کند‏

‏‏حق مجازات شما را در قیامت می کند‏

‏‏آخر این قرآن همه وحیِ خدای اکبر است‏

‏‏آخر این آیات روشن معجز پیغمبر است‏

‏‏این کلام الله امانت از رسول اطهر است‏

‏‏هیچ کافر با امانت این خیانت می کند؟!‏‎[32]‎

‏‏قضا و قدر - جبر و اختیار ‏

‏‏از جمله مفاهیم فلسفی دینی که بر سرِ آن مناقشاتِ علمی فراوانی رفته است، مفهوم «قضا و‏‎ ‎‏قدر» و نیز «جبر و اختیار» است. آنگونه که از اعمال و اقوال اندیشمندانِ عصر مشروطه‏‎ ‎‏بر می آید آنان به جبر اعتقاد نداشته اند و قضا و قدر الهی را نیز به معنایِ بی ارادگی انسان‏‎ ‎‏نمی دانسته اند. آنان کوشیده اند تا اندیشه ی غلط و رایج آن روز که تیره روزی و بدبختی را‏‎ ‎‏سرنوشتِ آسمانی ملت ایران می دانسته را از بین ببرند. اصلِ انقلابی بودن آنان و قیام برای‏‎ ‎‏برهم زدن شرایط موجود، بهترین گواه این مطلب است. اگر گاهی نیز مانند نمونه ی زیر از‏‎ ‎‏تقدیر و سرنوشتِ محتوم می گفته اند، ظاهراً معانی کنایی را اراده می کرده اند:‏

‏‏سید اشرف الدین گیلانی:‏

‏‏باید که خاک ایران، اشغال گردد این طور‏

‏‏باید حقوق ملت، پامال گردد این طور‏

‏‏باید وکیل جن گیر، رمال گردد این طور‏

‏‏باید که توسری خور، حمال گردد این طور‏

‏‏این سرنوشت ما را دست قضا نوشته ‏

‏‏از دیگران عروسی، از ما عزا نوشته‏‎[33]‎

‏‏با این حال گاه در ادبیات مشروطه به اشعاری بر می خوریم که جای هیچ گونه توجیهی‏‎ ‎‏ندارد و تسلیم بودن انسان را در برابر قضا و قدر بیان می کند.‏

‏‏از عارف قزوینی:‏

‏
‏‎

‎‏

نوشت دست قضا و قدر که «محکومی»‏

‏‏«به مرگ»، پنجه نشاید فکند با تقدیر‏

‏‏کسی که زندگی اش بارِ عار آرَد و ننگ ‏

‏‏نهال عمرش برکنده، به بوَد از زیر‏‎[34]‎

‏‏از میرزاده ی عشقی:‏

‏‏ای گولِ شیخ خورده، قضا و قدر مطیع‏

‏‏بر جفت و طاق و خوب و بدِ استخاره نیست‏‎[35]‎

‏‏از ادیب نیشابوری در باب جبر و اختیار:‏

‏‏سخره مکن به خیره کنشتی را ‏

‏‏خود چاره چیست خویِ سرشتی را؟‏

‏‏نبود نکو نکوهشِ زشت، آری‏

‏‏بیچاره خود نخواسته زشتی را‏‎[36]‎

‏‏نماز ‏

‏‏نماز نیز در ادبیات مشروطه انعکاس خاص خود را دارد.‏

‏‏از سید اشرف الدین:‏

‏‏دیدم جمال خویش را اندر نمازِ خویشتن‏

‏‏در سجده هر روزی نظر بر ربی الاعلی کنم‏

‏‏اعلاست او، والاست او، بالاتر از بالاست او‏

‏‏بر خدمتش در بندگی، من نام خود امضا کنم‏

‏‏گر بر سرم از هر طرف، دشمن بریزد صف به صف ‏

‏‏از اسم اعظم باشرف، من رفع هر بلوا کنم‏‎[37]‎

‏‏از ادیب الممالک:‏

‏‏سپس به خاک نهادم به عجز پیشانی‏

‏‏ز هر دو چشمم جاری سرشک چون میزاب‏

‏‏پس از نماز گشودم زبان به استغفار‏

‏‏بدان امید که حق غافر است و من تواب‏‎[38]‎

‏
‏‎

‎

‏مدح، ذکر مصایب و توسل به ائمه علیه السلام ‏

‏‏محبت اهل بیت پیامبر ـ صلوات الله علیه و علیهم ـ با خون مردم این دیار از عارف و عامی‏‎ ‎‏آمیخته است. جلوه های این عشق سوزان را می توان در لابه لای دیوانِ شعرای مشروطه به‏‎ ‎‏فراوانی مشاهده کرد.‏

‏‏الف) حضرت علی علیه السلام ‏

‏‏از ایرج میرزا:‏

‏‏خوش آنکه او را در دل بود ولای علی‏

‏‏که هست باعث رحمت به دنیی و عقبی‏

‏‏پناه شاه و گدا، ملجاء و ضیع و شریف‏

‏‏ملاذ پیر و جوان، مَهرب فقیر و غنی‏

‏‏مهین امام هدی، بهترین دلیلِ امم‏

‏‏ستوده شیر خدا فر خجسته صهر نبی‏‎[39]‎

‏‏نیز از اوست:‏

‏‏گفتم علی خلاصه ی تشکیل کاف و نون ‏

‏‏گفتا علی نتیجه ی تشکیل ماء و طین‏

‏‏گفتم خداش خوانده گروهی ز روی شک‏

‏‏گفتا خداش داند یک عده بر یقین‏

‏‏گفتم صفات واجب و ممکن در اوست جمع‏

‏‏گفتا که ممکن است، هم آن بود هم همین‏

‏‏...‏

‏‏گفتم هر آن کس که گشت غلامش بر آستان ‏

‏‏گفتا هماره دارد دولت در آستین‏‎[40]‎

‏‏از نسیم شمال:‏

‏‏ما عاشق نام پاک شاهنشاهیم‏  ‏خاک قدم علی ولی اللهیم‏

‏‏از رمز ولایت علی آگاهیم‏  ‏در موقع مردن آرزوی شاهیم‏

‏‏آن شاه کزو معجزه ها قد ظَهَرت‏‎[41]‎

‏
‏‎

‎

ب) امام حسین علیه السلام ‏

‏‏از عارف قزوینی:‏

‏‏گفت پیغمبر به فرزندش حسین‏

‏‏کای عزیز خاطرم ای نور عین‏

‏‏از جفای بی حساب دشمنان ‏

‏‏بر تو می گرید زمین و آسمان‏

‏‏در ره حق رنج ها بینی فزون‏

‏‏دست و پا خواهی زدن در خاک و خون ...‏‎[42]‎

‏‏از ایرج میرزا (جلال الممالک):‏

‏‏رسم است هر که داغ جوان دید، دوستان‏

‏‏رأفت برند حالت آن داغ دیده را‏

‏‏آیا که داد تسلیتِ خاطر حسین؟‏

‏‏چون دید نقش [نعش] اکبر در خون تپیده را ...‏

‏‏انگشت رفت در سرِ انگشتری به باد‏

‏‏شد گوش ها دریده پیِ گوشوارها‏

‏‏...‏

‏‏در خاک و خون فتاده و تا زند بر سرش ‏

‏‏با نعل ها که ناله بر آرد ز خاره ها‏‎[43]‎

‏‏ج) امام رضا علیه السلام ‏

‏‏نسیم شمال این شعر را بعد از حمله ی سربازان به بارگاه ملکوتی امام رضا علیه السلام سروده و آن را‏‎ ‎‏«یا غریب الغربا» نامیده است:‏

‏‏در خراسان یک نگاهی به دنبال من کنید‏

‏‏یک نظر بر روضه و صحن و سرای من کنید ...‏

‏‏دهم ماه جمادی الثانی از جور زمان‏

‏‏حمله ور گشتند از هر سو به صحنم ظالمان ...‏

‏
‏‎

‎‏

در هزار و سیصد و سی شدنشانِ توپ کین‏

‏‏مرقد شاه خراسان آن امام هشتمین‏‎[44]‎

‏‏د) امام زمان(عج)‏

‏‏از ادیب الممالک:‏

‏‏آمد به صد شوخی ز در، ترکی که خون ها ریخته‏

‏‏خون دل یک شهر را چشمش به تنها ریخته‏

‏‏با معجز عیسی لبش، با نوش احمد مشربش‏

‏‏با دست قدرت قالبش، ایزد تعالی ریخته ...‏

‏‏ای مهدی آخر زمان، کز عکس تیغت آسمان‏

‏‏رنگ شفق را جاودان بر طاق خضراء ریخته‏

‏‏لختی به محزونان نگر، سوی جگر خوانان نگر‏

‏‏در ساغر دونان نگر، شهدِ گوارا ریخته‏‎[45]‎

‏‏نیز از ادیب در نیمه ی شعبان:‏

‏‏بشارت باد سلطان غری را ‏

‏‏که جیشِ عشرت آمد عسگری را ‏

‏‏ز نرجس زاد حی العالم امروز ‏

‏‏سمن پرورد گلبرگ طری را‏

‏‏گلی روئید کامد سجده واجب‏

‏‏به پایش طارم نیلوفری را‏‎[46]‎

‏‏ ‏

‏‏روز میلاد شهی راد و عظیم الشأنست‏

‏‏کایة الله علی دائرة الامکانست‏

‏‏کاشف وحی و گشاینده ی تأویل که خود‏

‏‏سرّ تنزیل نبی، ترجمه ی فرقانست ...‏

‏
‏‎

‎

‏قائم آل محمد که در اقلیم شهود‏

‏‏وارث مسند و تاجِ علی عمران است‏‎[47]‎

‏‏و از ملک الشعرای بهار:‏

‏‏خیز و طعنه بر مه و پروین زن                        در دل من آذرِ بر زین زن‏

‏‏بند طره بر منِ بیدل نه                                تیر غمزه بر منِ غمگین زن ...‏

‏‏چهرِ عدل را ز نو آذین بند                             کاخ مجد را ز نو آیین زن‏‎[48]‎

‏‏بخشی از سیزده بند ادیب الممالک در سوگ اهل بیت علیه السلام :‏

‏‏باد خزان وزید به بستان مصطفی‏

‏‏پژمرد غنچه های گلستان مصطفی‏

‏‏درهم شکست قائمه ی عرش ایزدی‏

‏‏خاموش شد چراغ شبستان مصطفی‏

‏‏...‏

‏‏آمد به یادم از غم زهرا و ماتمش‏

‏‏آن محنت پیاپی و رنج دمادمش‏

‏‏آه از حسین و داغ فزون از شماره اش‏

‏‏وان دردها که کس نتوانست چاره اش ...‏‎[49]‎

‏‏در فرهنگ شیعه امامان معصوم علیه السلام واسطه ی رحمت و فیض الهی اند. توسل به وجود‏‎ ‎‏شریف آنان همواره سبب نزول رحمت و دفع نقمت از بندگان است. این معنا در شعر ادیب‏‎ ‎‏الممالک که خطاب به ائمه علیه السلام سروده به خوبی نمایان است:‏

‏‏ابری شده بالا و گرفته است فضا را ‏

‏‏وز دود و شرر تیره نموده است فضا را ...‏

‏‏ای واسطه ی رحمتِ حق بهر خدا را‏

‏‏زین خاک بگردان رهِ طوفان بلا را‏

‏‏بشکاف ز هم سینه ی این ابر شرر بار‏‎[50]‎

‏
‏‎

‎‏

ماه مبارک رمضان‏

‏‏ماه مبارک رمضان در معارف اسلامی و در قلوب مؤمنین، جایگاه مقدسی دارد. نسیم شمال‏‎ ‎‏در تصنیف «مناره خانم» با استفاده از این موضوع مقدس، اوضاع اجتماعی و اقتصادی‏‎ ‎‏مشروطه را به نحوی طنز آلود، بیان می کند و بار دیگر دردهای جامعه را می کاود:‏

‏‏ننه جان خواب بودم خواب دیدم‏

‏‏ماه رمضان شد ننه جان‏  ‏نان و گوشت ارزان شد ننه جان‏

‏‏خواب من دروغ بود ننه جان‏ ‏هر چه دیدم دوغ بود ننه جان...‏‎[51]‎

‏‏او در جای دیگر «رمضانیه» ای مستقل سروده است:‏

‏‏آمده ماه رمضان، های های ‏

‏‏روزه خوران رارم از آن، های های‏

‏‏ماه مبارک شده، وقت ثواب‏ ‏موقع تسبیح و دعا و کتاب‏

‏‏موسم افطار شود فتح باب‏ ‏خلق همه منتظر توپ تاپ‏

‏‏گوش به گلبانگ اذان، های های‏

‏‏آمده ماه رمضان، های های ‏‎[52]‎

‏‏توبه‏

‏‏از نسیم شمال:‏

‏‏تا کی به خوابی ای پیرِ گمراه‏ ‏برخیز از جای وقت سحرگاه‏

‏‏با چشم گریان روکن به درگاه‏  ‏هر لحظه برگو با ناله و آه‏

‏‏التوبه توبه، استغفرالله ‏‎[53]‎

‏‏و از اوست:‏

‏‏یا رب گناه کاریم، استغفرالله توبه‏

‏‏از معصیت فگاریم، استغفرالله توبه‏

‏‏هر چند روزه داریم، استغفرالله توبه‏

‏‏شبها پیِ شکاریم، استغفرالله توبه ...‏‎[54]‎

‏‏گناه‏

‏‏از میرزاده ی عشقی در منظومه ی «احتیاج»:‏

‏
‏‎

‎‏

هر گناهی آدمی عمداً به عالم می کند ‏

‏‏احتیاج است آنکه اسبابش فراهم می کند‏

‏‏ورنه کی عمداً گناه اولاد آدم می کند؟‏

‏‏یا که از بهر خطا خود را مصمم می کند؟‏‎[55]‎

‏‏دعا‏

‏‏از ادیب:‏

‏‏به تو می خواندم دعا و می شنیدم آشکار‏

‏‏در فلک خیل ملک می گفت آمین ربنا...‏‎[56]‎

‏‏هر آنچه می طلبی از کس از خدا بخواه‏

‏‏که اوست در همه گیتی مسبب الاسباب ...‏‎[57]‎

‏‏بس که هر ملهوف گفت: ای رُکن من لا رکن له‏

‏‏بس که هر مظلوم بر خواند آیت اَمن یُجیب‏

‏‏شهریار دادگر بخشود بر قومی ذلیل ‏

‏‏خسرو عادل ترحم کرد بر مشتی کئیب‏‎[58]‎

‏‏عرفان‏

‏‏از ادیب نیشابوری در بیان «حیرت» که از مقامات عرفانی است:‏

‏‏اگر صوفی خدا را یک شناسد‏

‏‏وصول و خلسه و جذب و طلب چیست؟‏

‏‏اگر هر سو کنی رو، رو سویِ اوست‏

‏‏نهاد کعبه را فرضِ ادب چیست؟‏

‏‏اگر بیمار خود را خود طبیب است‏

‏‏شما را روز و شب این تاب و تب چیست؟‏

‏‏...‏

‏‏بهشتِ عدن اگر با مزد بخشند ‏

‏‏گناه بنده و غفران رب چیست؟‏‎[59]‎

‏
‏‎

‎‏

و از نسیم شمال:‏

‏‏حق پرستی کن که آید جام عرفانت به دست‏

‏‏جان فدای خاک پایِ عارفان حق پرست‏

‏‏من به قربان جوانمردی که از هر قید رست‏

‏‏چون ببینی در خرابات مغان، مدهوش مست‏

‏‏پیش مستانِ خدا اظهار هشیاری مکن ...‏

‏‏دین و دل باید نشاندن در بساط عارفان‏

‏‏غافلند این اهلِ ظاهر از نشاط عارفان‏

‏‏روضه ی فردوس شد صحن حیاتِ عارفان‏

‏‏گر همی خواهی ببینی انبساط عارفان‏

‏‏فکر ایمان باش از شیطان طرفداری مکن ...‏‎[60]‎

‏‏ ‏

‏‏*   *   *‏

‏
‏‎

‎‏

منابع و مآخذ‏

‏‎1‎‏ - احمد احمدی بیرجندی، خداپرستی در شعر فارسی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس‏‎ ‎‏رضوی، 1374 ‏

‏‎2‎‏ - ادوارد بروان، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره ی مشروطیت، ترجمه ی محمد‏‎ ‎‏عباسی، تهران، انتشارات معرفت، بدون ذکر سال انتشار‏

‏‎3‎‏ - ادیب الممالک فراهانی قائم مقامی، دیوان کامل، تصحیح و حواشی و اهتمام وحید‏‎ ‎‏دستگردی، چاپ افست مروی، 2535‏

‏‎4‎‏ - اسماعیل حاکمی، آشنایی با ادبیات فارسی، تهران انتشارات رز، 1350‏

‏‎5‎‏ - پروین شکیبا، شعر فارسی از آغاز تا امروز، انتشارات هیرمند، 1370‏

‏‎6‎‏ - ذبیح الله صفا، تاریخ علوم و ادبیات ایرانی، انتشارات ابن سینا، 1374‏

‏‎7‎‏ - ذبیح الله صفا، گنج و گنجینه، تهران، انتشارات فردوسی، 1362‏

‏‎8‎‏ - روبر اسکارپیت، جامعه شناسی ادبیات، ترجمه ی مرتضی کتبی، تهران، سازمان مطالعه و‏‎ ‎‏تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها، 1374‏

‏‎9‎‏ - سید اشرف الدین حسینی گیلانی، متن کامل نسیم شمال [دیوان]، به کوشش حسین نمینی،‏‎ ‎‏تهران، انتشارات کتاب فروزان، 1363‏

‏‎10‎‏ - سید بدرالدین یغمایی (به اهتمام)، نای ها و نغمه ها، انتشارات شرق، 1371‏

‏‎11‎‏ - سید محمد دبیرسیاقی (به کوشش)، مقالات دهخدا، انتشارات فریدون علمی در شرکت‏‎ ‎‏چاپ گلشن، 1358‏

‏‎12‎‏ - سید هادی حائری «کورش»، آثار منتشر نشده ی عارف قزوینی، سازمان انتشارات‏‎ ‎‏جاویدان، 1372‏

‏‎13‎‏ - محمد اسحاق، سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر، نشر طلوع، 1371‏

‏‎14‎‏ – محمد رضا حکیمی، ادبیات و تعهد در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1358‏

‏‎15‎‏ - مصطفی زمانی نیا، فرهنگ جلال آل احمد، تهران، انتشارات پاسارگاد، 1363‏

‏‎16‎‏ - همایون کاتوزیان، ایران فردا، مشروطیت و نوگرایی ادبی، سال اول، شماره 2  ، سال 1371‏

‏‎17‎‏ - یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، تهران، انتشارات شرکت ـ سهامی کتابهای جیبی، 1375‏

‏
‏‎

‎‏

پی نوشتها‏

‏

‎

‎

• - روبر اسکارپیت، جامعه شناسی ادبیات، ترجمه مرتضی کتبی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها، 1371، با تصرف و تلخیص
• - محمدرضا حکیمی، ادبیات و تعهد در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی  1358، ص 15
• - ادوارد براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره ی مشروطیت، ترجمه ی محمد عباسی، تهران، انتشارات معرفت، ص 67
• - مصطفی زمانی نیا، فرهنگ جلال آل احمد، تهران، انتشارات پاسارگاد، 1362، ص 353، به نقل از نامه ها، ص 49
• - سیداشرف الدینی حسینی گیلانی، متن کامل نسیم شمال، به کوشش حسین نمینی، تهران، انتشارات کتاب فروزان، 1363، صفحه ی اول قبل از فهرست
• - یحیی آرین پور، پیشین، ص 28
• - صفا ذبیح الله، تاریخ علوم و ادبیات ایرانی، انتشارات ابن سینا، 1347، ص 202 - 201
• - همایون کاتوزیان، ایران فردا، مشروطیت و نوگرایی ادب، سال اول، شماره 2، ص 62
• - ادیب الممالک قائم مقام فراهانی، دیوان کامل، تصحیح و حواشی و اهتمام وحید دستگردی، چاپ افست مروی، 2535، ص 4 - 3
• احمد احمدی بیرجندی، خداپرستی در شعر فارسی، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی 1374، ص 216
• - پروین شکیبا، شعر فارسی از آغاز تا امروز، انتشارات هیرمند، 1370، ص 276
• - سید اشرف الدین گیلانی، پیشین، ص دوم قبل از فهرست
• - یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج 2، تهران، انتشارات شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1357، ص 132
• - همان، ص 142
• - ادوارد براون، پیشین، ص 359
• - همان، ص 160 - 159
• - یحیی آرین پور، پیشین، ص130
• - همان، ص 129 - 128
• - ادوارد براون، پیشین، ص  241 - 240
• - «کورش»، سید هادی حائری، آثار منتشر نشده عارف قزوینی، سازمان انتشارات جاویدان، 1372، ص 302
• - سید اشرف الدین گیلانی، پیشین، ص413
• - ادیب الممالک فراهانی، پیشین، ص 10
• - محمد اسحاق، سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر، نشر طلوع 1371، ص 326
• - همان، ص 212
• - همان، ص 215
• - همان
• - همان، ص 215
• - ادوارد براون، پیشین، ص 277 - 276
• - اسماعیل حاکمی، آشنایی با ادبیات فارسی، تهران، انتشارات رز، 1350، ص 51
• - سید اشرف الدین حسینی گیلانی، پیشین، ص 769 - 767
• - ادوارد براون، پیشین، ص 248
• - سید اشرف الدین حسینی گیلانی، پیشین، ص 1 ، قبل از فهرست
• - همان، ص 378
• - «کورش» سید هادی حائری، پیشین، ص 205
• - محمد اسحاق، پیشین، ص 240
• - همان، ص 14
• - سید اشرف الدین حسینی، پیشین، ص 659
• - ادیب الممالک فراهانی، پیشین، ص 75
• - سید بدرالدین یغمایی، نای ها و نغمه ها، انتشارات شرق، 1371، ص 3
• - همان، ص 169 - 168
• - سید اشرف الدین حسینی، پیشین، ص 688
• - «کورش» سید هادی حائری، پیشین، ص 185
• - همان، ص 172 - 171
• - سید اشرف الدین حسینی، پیشین، ص 455 - 454
• - «کورش» سید هادی حائری، پیشین، ص  9 -  8
• - ادیب الممالک فراهانی، پیشین، ص 15
• - همان، ص101
• - محمد رضا حکیمی، پیشین، ص 330
• - سید بدرالدین یغمایی، پیشین، ص  18
• - یحیی آرین پور، پیشین، ص 141 - 140
• - همان، ص 33
• - سید اشرف الدین حسینی، پیشین، 327
• - همان، ص 2 قبل از فهرست
• - همان، ص 456
• - محمد اسحاق، پیشین، ص 242
• - ادیب الممالک فراهانی، پیشین، ص 23
• - همان، ص 75
• - همان، ص 54
• - محمد اسحاق، پیشین، ص 15
• - سید اشرف الدین حسینی، پیشین، ص361