فاصله ی زیبا شناسی در منظومه های حماسی دوره ی انقلاب اسلامی

‏‏فاصله ی زیبا شناسی در منظومه های حماسی دوره ی انقلاب اسلامی‏

‏‏محمد صادق بصیری‏

‏‏خلاصه ی مقاله‏

‏‏در این جستار کوشش شده است پس از تبیین مرز حماسه و تاریخ، چگونگی تلفیق‏‎ ‎‏آثار با استفاده از فاصله ی زیبا شناسی در منظومه های دوره ی انقلاب اسلامی بویژه در‏‎ ‎‏اشعاری که با تأثیر از شخصیت ملکوتی امام راحل(س) سروده شده اند، از دو‏‎ ‎‏رویکرد هنری و بلاغی مورد بررسی قرار گیرد.‏

‏‏هر نوع از انواع ادبی، ماده ی خاصی دارد که اگر از خارج از ذهن گرفته شود محدود است‏‎ ‎‏ولی اگر از ذهن بتراود، بی انتهاست؛ مثلاً منظومه های تغزلی را به مقتضای حال و مقام و در‏‎ ‎‏هر زمان می توان سرود و در آنها مضمونی تازه و فکری جدید آفرید ولی منظومه های‏‎ ‎‏حماسی که حول محور خاصی سخن می گویند، چنین نیستند. زیرا حماسه زمینه ی قبلی‏‎ ‎‏می خواهد و این زمینه ها معمولاً مورد استفاده ی گویندگان پیشین قرار گرفته است؛ مثلاً اگر‏‎ ‎‏کسی قریحه ای چون فردوسی و اطلاعاتی حتی پیش از او داشته باشد، باز نمی تواند‏‎ ‎‏شاهنامه ی فردوسی را خلق کند؛ زیرا فردوسی موادی را که در اختیار داشته است، پس از‏‎ ‎‏پروراندن در کوره ی ذهن و عاطفه به تصویر کشیده است.‏

‏‏برخی بر این باورند که منظومه های تاریخی و حماسی مرز مشخصی ندارند و همانگونه‏‎ ‎‏که فردوسی تاریخ سروده است آنها نیز می توانند، تاریخ را منظوم کنند؛ بنابراین بعد از‏‎ ‎‏فردوسی عده ای به تاریخ سرایی روی آوردند و نظم تاریخ رواج یافت ولی هیچکدام از این‏‎ ‎‏تاریخ سرا ها موفق نبودند. حبیب اله نوبخت در شاهنامه ی خود از ماجرای خلقت شروع‏‎ ‎‏کرده و حدود بیست هزار بیت سروده است ولی سروده ی او هیچگاه رنگ شاهنامه ی‏‎ ‎‏فردوسی را ندارد؛ از این رو شاهنامه ی نوبخت دست نخورده در کتابخانه ها باقی مانده‏‎ ‎‏است و شاید بسیاری از پژوهشگران ادبیات ما نیز با این اثر آشنا نباشند، شاهنامه ی فتحعلی‏‎ ‎‏خان صبا با حدود پنجاه هزار بیت – که اتفاقاً از نظر لفظ نیز در خور اهمیت است - هرگز در‏‎ ‎‏بین آثار منظوم فارسی اهمیتی نیافته است؛ زیرا او تاریخ را تدوین کرده است.‏

‏‏پادشاهان و امیران نیز اغلب به همین اشتباه دچار بوده اند. آنها خیال می کردند که اگر‏‎ ‎

‏‎

‎‏

سرگذشتشان منظوم شود، مثل داستان کیخسرو خواهد شد؛ بنابراین شاعران دربار خود را‏‎ ‎‏به این امر تشویق می کردند. ولی آنچه مسلم است از این طریق ماندگار نشدند. دلیل اصلی‏‎ ‎‏عدم توفیق چنین گویندگانی در این جمله نهفته است که: «حماسه، تاریخ ملی است ولی‏‎ ‎‏تاریخ سلسله ی رویداد ها نیست.»‏

‏‏اما آیا سلسله ی رویداد ها را نمی توان جاودانه ساخت؟ و راز ماندگاری بعضی از‏‎ ‎‏رویداد های تاریخی در میان آثار ادبی چیست؟‏

‏‏ماندگاری تاریخ و جاودانگی بعضی رویداد ها در ذهن و زبان مردم، معلول علل بسیار و‏‎ ‎‏دلایل بی شماری است که می توان آنها را به دو دسته ی عوامل ساختاری و محتوایی تقسیم‏‎ ‎‏کرد؛ مثلاً دلیل اصلی ماندگاری حادثه ی بزرگ عاشورا درونمایه ی غنی و محتوای بلند آن‏‎ ‎‏است که پس از گذشت قرنها، لایه های تاریخ آن را نپوشانده و تعاقب نسلها نه تنها آن را‏‎ ‎‏فراموش نکرده، بلکه بر رونق آن افزوده است و از طرف دیگر، همین حادثه را بسیاری از‏‎ ‎‏گویندگان به شیوه های مختلف بیان کرده و به تناسب ساختار زبان و سبک بیان خود‏‎ ‎‏توانسته اند بخشی از این حادثه ی بزرگ را در ظرف کوچک زبان بگنجانند.‏

‏‏در ثبت حوادث انقلاب اسلامی و سیره ی زندگی و منش و شخصیت بنیانگذار‏‎ ‎‏عظیم الشأن آن نیز تا کنون آثار زیادی آفریده شده است؛ عظمت و غنای درونمایه ی این‏‎ ‎‏تاریخ نیز بر کسی پوشیده نیست. به طوری که می توان گفت تا کنون محققان و مورخان و‏‎ ‎‏نویسندگان و شاعران با همه ی کوشش خود نتوانسته اند آن همه بزرگی و غنا را ‏‏«کما هو‏‎ ‎‏حقه»‏‏ به ثبت برسانند. موفقیت نسبی شاعران متعهد و صاحبان ذوق پس از انقلاب، در ثبت‏‎ ‎‏حوادث، به عوامل و عناصر متعددی بر می گردد که ما به یکی از آنها یعنی «فاصله ی‏‎ ‎‏زیبا شناسی‏‎[1]‎‏» - که یکی از عناصر قابل توجه در سبک ادبیات انقلاب اسلامی است -‏‎ ‎‏می پردازیم. این اصل، که به «فاصله ی هنرمندانه‏‎[2]‎‏» یا «فاصله ی روانی‏‎[3]‎‏» نیز تعبیر می شود با‏‎ ‎‏دو رویکرد «هنری» و «بلاغی» در منظومه های حماسی دوره ی انقلاب اسلامی قابل بررسی‏‎ ‎‏است.‏

‏‏الف) رویکرد هنری‏

‏‏حوادث و رویداد هایی که در منظومه های حماسی دوره ی انقلاب اسلامی مطرح می شود،‏‎ ‎‏به گونه ای است که اجزای آنها گاهی نزدیک و گاهی دور از ذهن تحقق می یابد و این فواصل‏‎ ‎

‏‎

‎‏

همچون رابطه های سینوسی، ذهن شنونده را با خود به نوسان وامی دارد. گوینده ی‏‎ ‎‏این تاریخ بخوبی دریافته است که کدام فاصله برای موضوع کارش مناسب تر است این فاصله را‏‎ ‎‏نمی توان یاد داد و دقیقاً بستگی به ذوق هنری گوینده دارد. به همین دلیل است که از آن به‏‎ ‎‏عنوان «فاصله ی هنرمندانه» نام می برند. چون به خصوصیت ها و خصلت های هنرمند‏‎ ‎‏بستگی دارد.‏

‏‏به چند بیتی از مثنوی «پاییز لاله ها‏‎[4]‎‏» اثر احمد عزیزی توجه می کنیم:‏

‏‏... ای شریک عاشقان در شهد وصل‏

‏‏                                          نینوای خسته ی رجعت به اصل‏

‏‏رهبر تصنیف سوز و ساز ما‏

‏‏                                             پیر آئینی ترین آواز ما‏

‏‏عشق تو دشت شقایق پرور است‏

‏‏                                             خانه ی تو هفده شهریور است‏

‏‏بهر تو رنج قرون بردیم ما‏

‏‏                                           پانزده خرداد خون خوردیم ما‏

‏‏چون غم تو مرجع تقلید شد‏

‏‏                                           پس عدالت در نجف تبعید شد‏

‏‏سایه بان دجله و زمزم تویی‏

‏‏                                          وارث خون، وارث آدم تویی‏

‏‏در این ابیات ملاحظه می شود که هنر گوینده صرفاً نقل رویداد نیست بلکه بیان رویداد به‏‎ ‎‏شیوه ای پر معناست که توجه خواننده و شنونده را جلب کند. گوینده ی خوب این ابیات‏‎ ‎‏می خواهد شنونده اش در عمل رویداد سهیم باشد اما نه آن قدر که خودش را در واکنشهای‏‎ ‎‏عاطفی فراموش کند. او شنونده را وا می دارد که فکر کند و تقریباً همزمان با فکر کردن،‏‎ ‎‏رویداد را حس نماید. اگر فاصله ی بین او – شنونده - با رویداد بیش از اندازه باشد، نمی تواند‏‎ ‎‏در احساس آن شرکت جوید و  اگر این فاصله بیش از اندازه نزدیک باشد شنونده نمی تواند‏‎ ‎‏به محتوای عمل فکر کند. این فاصله را فاصله ی زیبا شناسی می گویند که با کانون زاویه ی‏‎ ‎‏دید ارتباط نزدیکی دارد. آوردن ترکیباتی مثل؛ شریک عاشقان در شهد وصل، نینوای‏‎ ‎‏خسته ی رجعت به اصل، دشت شقایق پرور، سایه بان دجله و زمزم و وارث خون و وارث‏‎ ‎

‏‎

‎‏

آدم، فاصله را دور و ترکیباتی مثل؛ هفده شهریور، پانزده خرداد، مرجع تقلید و تبعید در‏‎ ‎‏نجف، فاصله را نزدیک می کنند. فاصله ی زیبا شناسی در اینگونه حوادث فاصله ی مطلوبی‏‎ ‎‏است که در آن چشم انداز رویداد بنا می شود و در  این چشم انداز، شاعر هنرمند می کوشد‏‎ ‎‏که شنونده اش نه دور بایستد و به رویداد ها نیندیشد، و نه در رویداد ها غرق شود و از کم و‏‎ ‎‏کیفش چیزی نفهمد.‏

‏‏نکته ی دیگر در رویکرد هنری به این منظومه ها، صحنه پردازی آنهاست که باز به‏‎ ‎‏فاصله ی زیبا شناسی مربوط می شود. اغلب گویندگان موفق تاریخ انقلاب اسلامی به منظور‏‎ ‎‏آنکه ما را به دیدن وا دارند، آمیزه ای از «صحنه ی فراخ منظر‏‎[5]‎‏» و «صحنه ی نمایشی‏‎[6]‎‏» را به‏‎ ‎‏کار می برند. صحنه ی فراخ منظر به ما چشم اندازی پهناور ارائه می دهد و صحنه ی نمایشی،‏‎ ‎‏منظره ای را از نزدیک و متمرکز پیش چشم ما می گذارد. صحنه ی فراخ منظر به تعبیر ادبی به‏‎ ‎‏معنای همه ی آن چیز هایی است که دیده می شود؛ به بیان دیگر تصویر متراکم چشم اندازی‏‎ ‎‏همه جانبه است.‏

‏‏در منظومه های حماسی دوره ی انقلاب اسلامی، ماجرا هایی که با صحنه ی فراخ منظر‏‎ ‎‏روایت شده اند، اغلب با شرح و توصیف همراه اند که در عین حال به بر قراری «فضا و رنگ»‏‎ ‎‏و «لحن» در ماجرا نیز کمک می کند. به طور کلی، صحنه ی فراخ منظر، اغلب برای جنبه های‏‎ ‎‏عام و عمومی به کار برده می شود.‏

‏‏به چند بیت از قصیده ی «سالار عصر غیبت‏‎[7]‎‏» از حمید سبزواری توجه کنیم:‏

‏‏نه در پارسایی به گیتی نظیرش    نه در نیک رایی به عالم بسانش‏

‏‏نه در نقشبندی کسی هم طرازش     نه در هوشمندی کسی هم عنانش‏

‏‏   به رفتار او سیرت قهرمانان            نمایشگر خصلت قهرمانش‏

‏‏به گفتار او فصحت نکته دانان         نماینده ی خاطر نکته دانش‏

‏‏عیان در جبینش شکوه زعامت      چو روح امامت که اندر نهانش‏

‏‏نباشد امام زمان لیک خوانم       در ایام غیبت امام زمانش ...‏

‏‏ملاحظه می شود که در صحنه پردازی فراخ منظر، فضای مورد نظر گوینده، فضایی بلند و‏‎ ‎‏دور است. درست مانند فیلمبرداری که می خواهد راهپیمایی مردم را در خیابان فیلمبرداری‏‎ ‎‏کند؛ اگر فیلمبردار در پنجره ی بالای ساختمان بلندی جای گیرد و از حرکت مردم در خیابان‏‎ ‎‏فیلم بر دارد، چشم اندازش وسیع و از بالاست. حال اگر بخواهد ما نیز از نزدیک شاهد‏‎ ‎
‏

‎

‎‏

راهپیمایی باشیم و از احساسات مردم با خبر شویم از پنجره ی ساختمان پایین می آید و‏‎ ‎‏عدسی دوربین را بر صورتهای اشخاص یا قیافه ی گروهی از آنان میزان می کند. این صحنه ی‏‎ ‎‏پایین و نزدیک، صحنه ی نمایشی است.‏

‏‏منظومه های حماسی دوره ی انقلاب اسلامی در ثبت وقایع، بار ها به صحنه پردازی‏‎ ‎‏نمایش نیز رو می آورند و جزئیات را به دقت ترسیم می سازند. قلم نگارنده در صحنه پردازی‏‎ ‎‏نمایشی، ثبت کننده ی لحظه های خاص است که دیگر تکرار نمی شود؛ مثلاً در شعر «قطره و‏‎ ‎‏اقیانوس‏‎[8]‎‏» سروده ی افشین علاء به این نوع صحنه پردازی نزدیک و عاطفی‏‎ ‎‏پرداخته شده است:‏

‏‏دیدنش فتنه ها به دل می کرد             صورتش ماه را خجل می کرد‏

‏‏گر که می دید روی او، بی شک        گل سرش را به زیر گل می کرد‏

‏‏آفتابی که در نگاهش بود              چشم خورشید را خجل می کرد‏

‏‏گریه یا خنده اشک یا فریاد                  با نگاهش مرا دودل می کرد‏

‏‏او چو خورشید بود و من فانوس               حالت قطره بود و اقیانوس‏

‏‏تا که لب را به گفته وا می کرد           شور و حالی دگر به پا می کرد‏

‏‏چشم دل باز کردم و دیدم                   تار و پودش خدا خدا می کرد‏

‏‏او همان آفتاب تابان بود                 یا که چشمان من خطا می کرد؟‏

‏‏مولوی هم اگر در آنجا بود                    دامن شمس را رها می کرد‏

‏‏او چو خورشید بود و من فانوس              حالت قطره بود و اقیانوس‏

‏‏این نوع روایتگری – که ما به آن صحنه پردازی نمایشی تعبیر می کنیم - ثبت لحظه هایی‏‎ ‎‏است که تکرار نمی شوند. در حالی که در تکه های روایتگری عام و فراخ منظر، حکایت از‏‎ ‎‏تداوم و تکرار است، توصیفی است همه جانبه و فراگیر که آنی و موقتی نیست. فاصله های‏‎ ‎‏هنرمندانه در منظومه های حماسی دوره ی انقلاب اسلامی، اصولاً در کنار هم می آیند و‏‎ ‎‏همدیگر را کامل می کنند و گاهی آن قدر صحنه های دور و نزدیک به هم گره می خورند که‏‎ ‎‏شاید نوعی تصویر گری خاص ادبیات انقلاب را ایجاد کنند – که در جای خود قابل بررسی‏‎ ‎‏است - مثل این بیت شهریار:‏

‏‏      دل و جان همه مردم پر از نقش تو جانانه است‏

‏‏                                           جلو خان ها بیفروزی و سر در ها بیارایی‏‎[9]‎‏   ‏

‏
‏‎

‎

‏ب)رویکرد بلاغی‏

‏‏منظور از رویکرد بلاغی، بررسی عناصری از علوم بلاغی است که گوینده با استفاده از آنها‏‎ ‎‏توانسته است فاصله ی زیبا شناسی را رعایت کند. برای هر کدام از موضوعات علوم بلاغی‏‎ ‎‏شواهد خوبی می توان در این منظومه ها به دست داد ولی برای رعایت اختصار، فقط 3‏‎ ‎‏موضوع از علوم معانی و بیان و بدیع ذکر و بررسی می شود:‏

‏‏1)تعظیم مسندالیه به قرب و بعد (در علم معانی):‏

‏‏پژوهندگان علم معانی می دانند که گاهی ایراد مسندالیه به اشاره ی قریب و بعید برای بیان‏‎ ‎‏حال وی در دوری و نزدیکی نسبت به ساحت خطاب نیست، بلکه غرض تعظیم یا تحقیر‏‎ ‎‏است. گویندگان دوره ی انقلاب اسلامی نیز در تصویر گری های مختلف بویژه برای بیان‏‎ ‎‏عظمت ها، غرض خود را در هر یک از روایات به جهت و اعتبار تعظیم مسندالیه متکی‏‎ ‎‏می سازند و فهم این اعتبارات را به عهده ی ذوق سلیم می گذارند که به یاری قراین، آنها را‏‎ ‎‏درک کند.‏

‏‏تعظیم به قرب از این لحاظ است که چیزی که در نظر کسی قدر و اهمیت داشته باشد‏‎ ‎‏چون غالباً مطمح نظر و مورد توجه و عنایت او قرار می گیرد، مثل این است که به او نزدیک‏‎ ‎‏است؛ بنابراین ممکن است نزدیک سازی موضوع به ذهن شنونده، حاکی از رفعت شأن و‏‎ ‎‏علو قدر مشار الیه در نزد گوینده باشد. به زبان ساده اینکه شنونده حس می کند روایت ها و‏‎ ‎‏قهرمانان آنان به او نزدیکند، در قلب او جای دارند و موجبات بروز احساسات و عواطف او‏‎ ‎‏را همانند بهترین نزدیکانش فراهم می کنند؛ مثلاً چند بیت از قصیده ی «بوی خوبی‏‎[10]‎‏» اثر‏‎ ‎‏نصرالله مردانی:‏

‏‏بوی گندم بوی باران می دهی           بوی عطر تازه ی نان می دهی‏

‏‏بوی دریا بوی ساحل بوی موج        بوی ابر و باد و طوفان می دهی‏

‏‏بوی آهنگ درای کاروان                  بوی آتش در زمستان می دهی‏

‏‏بوی پرچین های پرچین تمشک          بوی کشت نوبهاران می دهی‏

‏‏بوی شبنم روی برگ پونه ها            بوی دشت سبز ریحان می دهی‏

‏‏بوی شب بو در پگاه کوهسار            بوی میخکهای خندان می دهی‏

‏‏بوی کندو های شیرین عسل                  بوی گلهای بیابان می دهی‏

‏‏بوی شیر تازه دوش میش ها           بوی آب مشک چوپان می دهی...‏

‏
‏‎

‎‏

و تعظیم به بعد؛ بدین معناست که گاهی مسندالیه را نظر به رفعت شأن و علو مرتبه اش‏‎ ‎‏در منزله ی بعید قرار داده، آنگونه او را وصف می کند که شایسته ی حریم گرفتن و ستودن‏‎ ‎‏شنونده باشد:‏

‏‏          هلا نسیم سبک خیز، ای برید سحر‏

‏‏                                           پیام تهنیت از ما، بر آن امام ببر‏‎[11]‎

‏‏          بر آن امام که بر مسند ولایت عام‏

‏‏                                         نشسته است به حجت به جای پیغمبر‏

‏‏          بر آن امام که بر منبر هدایت خلق‏

‏‏                                       بر آمده است به تهذیب دودمان بشر‏

‏‏          بر آن امام که میراث انبیا با اوست‏

‏‏                                     ز فضل و حکمت و محراب و مکتب و دفتر‏

‏‏          بر آن امام که منشور اولیا دارد‏

‏‏                                    که هست آمر معروف و ناهی منکر‏

‏‏         بر آستانه ی او بوسه زن که آنجا نیست‏

‏‏                                   ز پرده دار در آن آستانه هیچ اثر‏

‏‏2)مدح مشبه و مستعاره له (در علم بیان):‏

‏‏بر پژوهشگران علم بیان نیز پوشیده نیست که یکی از اغراض تشبیه و استعاره، مدح مشبه و‏‎ ‎‏مستعاره له است و این یا برای تزیین و تحسین است یعنی زیبا نشان دادن مشبه و مستعار له و‏‎ ‎‏در انظار جلوه دادن، یا برای تعظیم. گویندگان دوره ی انقلاب اسلامی در ابیات فراوانی با‏‎ ‎‏استفاده از عنصر تشبیه و استعاره به تعظیم ممدوح می پردازند و مقصودشان تزیین نیست. به‏‎ ‎‏عنوان نمونه به چند بیت از تضمین «عیسی دمی خدا بفرستاد»‏‎[12]‎‏ اثر مشفق کاشانی‏‎ ‎‏توجه می کنیم:‏

‏‏     شاهین نور از دل ظلمت چو پر گرفت‏

‏‏                                          خورشید، خون تازه ز فیض سحر گرفت‏

‏‏     گردون به دوش، رایت صبح ظفر گرفت‏

‏‏                                        «ساقی بیا که یار ز رخ پرده بر گرفت»‏

‏‏                          «کار چراغ خلوتیان باز در گرفت»‏

‏
‏‎

‎‏ 

    پروانه در شراره ی گلگون عشق سوخت‏

‏‏                                          تا دیده بر تجلی رخسار دوست دوخت‏

‏‏      مهرش به دل خرید و به سوداش جان گرفت‏

‏‏                                         «آن شمع سر گرفته دگر چهره بر فروخت»‏

‏‏                    «وین پیر سالخورده، جوانی ز سر گرفت»‏

‏‏3)مبالغه (در بدیع):‏

‏‏مبالغه که نوع مقبول آن از محسنات بدیعی به شمار می آید، در هر سه قسم تبلیغ، اغراق و‏‎ ‎‏غلو در حماسه پردازی های شاعران دوره ی انقلاب اسلامی به کار رفته است. برای نمونه‏‎ ‎‏ابیاتی از شعر «غیبتی عصر آشکار»‏‎[13]‎‏ سروده ی علی معلم نقل می شود:‏

‏‏ای یکمین صفحه از کتاب متمم              ای پسر خاتم، ای نبیره ی آدم‏

‏‏ای تو در عهد رهیده سفر مطول              وز خط سفر سپیده آیه ی اول‏

‏‏صادر همسایه را مذهب سایه                   طالع هنگامه را طلوع طلایه‏

‏‏واسطة العقد در قلاده ی تزیین               سفر گرانمایه در کتیبه ی تکوین‏

‏‏و آصف آصف شعار عدل سلیمان          وارث قالوا بلی ای وادی نعمان‏

‏‏چالش یحیی به فصح سرخ شهادت       چله ی موسی به فسخ تیه ارادت‏

‏‏طرفه فن جاودان ارض چلیپا                         شیوه زن جاودان طرز یشوعا‏

‏‏موسی مهدی زمینه را تو مثنا                  مهدی عیسی کمینه را تو یوحنا‏

‏‏محکم برهان حق به فرض تشیع                   حاکم فرمانروا به ارض تشیع‏

‏‏بر سر هستی شکوه سایه ی رحمت    «روح خدا» دهخدای قریه ی امت...‏

‏‏همه ی این عناصر بلاغی به تبعید ذهن و ایجاد فاصله ی زیبا شناسی کمک می کند و باز‏‎ ‎‏همان رابطه ی سینوسی که در فاصله ی هنری ذکر شد در فاصله ی بلاغی نیز رعایت‏‎ ‎‏می شود؛ بدین صورت که شاعر با بهره گیری از عناصر بلاغی به کلام اوج می بخشد و‏‎ ‎‏سخنش از هنجار عادی فراتر رفته، هاله ای از ابهام‏‎ ‎‏و خیال پیرامون خود می تند و باز جریان‏‎ ‎‏سیال ذهن شاعر به هنجار عادی بازگشته، به ذهن شنونده نزدیک می شود به طوری که برای‏‎ ‎‏برخی از ابیات شاید بتوان اصطلاح «قریب مبتذل» را اطلاق کرد. و این جریان همچنان ادامه‏‎ ‎‏می یابد و چنین است که گویندگان توانای عصر انقلاب اسلامی به پیوستگی حماسه و تاریخ‏‎ ‎‏و جاودانگی موضوع و رقم زدن سبکی نو تا حدود زیادی نایل می شوند.‏

‏‏* * *‏

‏
‏‎

‎‏

منابع و مآخذ‏

‏‏ ‏

‏‏1 - ارسطو، هنر شاعری، ترجمه ی فتح اله مجتبایی، تهران اندیشه، 1337‏

‏‏2 - خرابچنکو، فردیت خلاق نویسنده و تکامل ادبیات، ترجمه نازی عظیما، تهران، آگاه، 1364‏

‏‏3 - محمد خلیل رجایی، معالم البلاغه، شیراز، دانشگاه شیراز، 1360‏

‏‏4 - ذبیح اله صفا، حماسه سرایی در ایران، چ پنجم، تهران، امیر کبیر، 1369‏

‏‏5 - جمال میر صادقی، عناصر داستان، تهران، شفا، 1366‏

‏‏6 - ابراهیم یونسی، هنر داستان نویسی، چ 3، تهران، امیر کبیر، 1341‏

‏‏ ‏

پی نوشتها: ‏

‏‏ ‏

‏‎

‎