سیاستها و روشهای اعمال استراتژی توسعه اقتصادی درون نما از دیدگاه امام خمینی (س)

‏‏ ‏‏‏سیاستها و روشهای اعمال استراتژی توسعه اقتصادی درونزا از دیدگاه امام خمینی (ره)‏

‏‏ ‏

‏‏روح الله بیات ‏‎[1]‎

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏با بررسی آثار و اندیشه های حضرت امام خمینی می توان به نوعی از‏‎ ‎‏"استراتژی توسعه اقتصادی" که امروزه تحت عنوان "استراتژی توسعه‏‎ ‎‏درونزا" از آن یاد می کنند، دست یافت. ‏

‏‏     اهداف، اصول و ماهیت توسعه اقتصادی از نظر حضرت امام خمینی‏‎ ‎‏در کی چارچوب و نگرش دینی و اسلامی توضیح داده می شود، از طرف‏‎ ‎‏دیگر سیاستها و روشهای خاصی از سوی ایشان در جهت رسیدن به‏‎ ‎‏اهداف موردنظر با حفظ اصول اولیه آن مورد تأکید قرار می گیرد که‏‎ ‎‏ماهیتهای درونزایی دارند بعبارت دیگر اگر منظور از "استراتژی"‏‎ ‎‏چگونگی تأمین نظامند و نحوه تحقق اهداف در بهترین شرایط ممکن‏‎ ‎‏باشد حضرت امام خمینی به یک استراتژی درونزا" معتقد است یعنی‏‎ ‎‏استفاده از تمام ظرفیتهای دینی علمی، انسانی و فیزیکی موجود جهت‏

‏‎

‎

‏رسیدن به اهداف توسعه اقتصادی که در شکل عالی، خود را به صورت‏‎ ‎‏"کمال انسانی" نشان می دهد. ‏

‏‏     در این مقاله نحوۀ تحقق اهداف توسعه از دیدگاه حضرت امام (ره)‏‎ ‎‏بررسی شده و درونزایی بودن سیاست ها و روشهای پیشنهادی ایشان‏‎ ‎‏مورد توجه قرار می گیرد. بطوریکه در نهایت هماهنگی بین "اهداف" و‏‎ ‎‏"سیاستهای توسعه" در دیدگاه ایشان اسنتباط گردیده و مسئولین و‏‎ ‎‏برنامه ریزان را در چگونگی تأمین اهداف توسعه درونزا یاری خواهد‏‎ ‎‏نمود. انشاءا...‏

‏‏ ‏‏‎

‎

‏‏ ‏‏‏مقدمه‏

‏‏     ‏‏استراتژی توسعه درونزا‏‎[2]‎‏ به آن استراتژی اطلاق می شود که راهرسیدن به اهداف را بر اساس ظرفیت های بالقوه و بالفعل جامعه‏‎ ‎‏طرح ریزی کرده و تلاش می کند سوخت موردنیاز حرکت موتور توسعه‏‎ ‎‏مبتنی بر شرایط و خلاقیتهای درونی و استفاده بالفعل از ظرفیت دانش‏‎ ‎‏بشری تأمین شود. ‏

‏‏     مدت زمان طولانی است که کشورهای جهان سوم جستجوی رشد و‏‎ ‎‏توسعه اقتصادی و به عبارت بهتر در جستجوی صنعتی شدن سریع،‏‎ ‎‏تکنیکهای بسیار مدرن تولید و مدیریت را وارد می کنند و در این راه از‏‎ ‎‏هیچ چیز دریغ نکرده، سیاستهای تجاری و مالی خود را در این جهت پی‏‎ ‎‏می ریزند، ولی نتیجه ای که گرفته اند چیزی است جز آنچه می خواسته اند:‏‎ ‎‏یک بخش مدرن با مزایای سؤال انگیز در شغل و درآمد از یک سو، و‏‎ ‎‏وابستگی از سوی دیگر‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏چنین وضعیتی با خود الگوی تولید و مصرفی را که به طرف ایجاد‏

‏‎

‎

‏«جامعه دوگانه»‏‎[4]‎‏،هدایت می شودبه همراه داشته، دوملت رادر درونیک جامعه شکل می دهد.‏

‏‏     منظور از «خلاقیت» استفاده از ظرفیت تفکری است که در جامعه‏‎ ‎‏وجود دارد، یعنی ایجاد واکنش مناسب درونی در برابر مشکلات مطرح‏‎ ‎‏شده در جامعه و به عبارت بهتر، پیدا کردن راه حلی اصولی با تکیه بر‏‎ ‎‏منابع جامعه، و فاصله گرفتن از تقلید مکانیکی مبتنی بر به کارگیری‏‎ ‎‏روشهای وارداتی.‏

‏‏     خلاقیت درونی به طور ریشه ای به معنای رشد از درون است و آن‏‎ ‎‏تأکید بر فرآیندهای درونی واکنش و خلاقیت است که امکان دارد مربوط‏‎ ‎‏به یک شخص، گروه یا جامعه باشد. در شرایط جمعی، خلاقیت درونی‏‎ ‎‏عبارت است از قانون تشخیص مسأله و حل آن از طریق منابع موجود در‏‎ ‎‏خود. این مفهوم برخلاف «انتقال‏‎[5]‎‏» است. در وضعیت انتقال، مسائلجامعه از طریق ظرف دانش خود جامعه حل نمی شود، بلکه از ورای‏‎ ‎‏مرزهای جامعه این راه حلها پیدا می شوند. به علاوه هیچ خلاقیت درونی‏‎ ‎‏در هنگامی که دانش به وسیله مردم خارج از مرزها در زمینه مشخصی به‏‎ ‎‏وجود آمده به کار برده نشده است. ‏

‏‏     یک مدل «توسعه درونزا» در کشورهای در حال توسعه نه فقط قابل‏‎ ‎‏دسترسی است، بلکه شدیداً موردنیاز است به نظر می رسد گرفتاری‏‎ ‎‏اساسی کشورهای توسعه نیافته، عدم درک صحیح ماهیت توسعه باشد،‏‎ ‎‏به طوری که با اتخاذ الگوهای «توسعه برونزا»‏‎[6]‎‏ آنچه بدان دست‏

‏‎

‎‏

می یابند «ضد توسعه»‏‎[7]‎‏ است و بدین ترتیب، دور تسلسلتوسعه نیافتگی همچنان برقرار می گردد و فاصله میان این کشورها با‏‎ ‎‏کشورهای توسعه یافته و مترقی بیشتر و بیشتر می شود. ناکارایی مدلهای‏‎ ‎‏توسعه پیشنهادی «کشورهای صنعتی شده» در کشورهای توسعه نیافته‏‎ ‎‏احتیاج به شکلهای جدیدی از توجهات دارد که اساساً به زمینه های‏‎ ‎‏ساختاری اجتماعی و اقتصادی مربوط می شود.‏

‏‏     حضرت امام خمینی (ره) با درک صحیح موضوع فوق، طرفدار جدی‏‎ ‎‏«توسعه درونزا» بوده، در بسیاری از آثار خود به ابعاد گوناگون «توسعه‏‎ ‎‏درونزا» اشاره دارند و از جمله می فرمایند:‏

‏‏     «این مصیبت بزرگی است که به ایران و ممالک شرقی مطلقاً وارد شده‏‎ ‎‏است که گوششان به این است که غربی ها چه می کنند و چه می گویند و‏‎ ‎‏چه عمل می کنند و خودشان را بکلی از دست داده اند، استقلال فکری‏‎ ‎‏خودشان را، محتوی خودشان را از دست داده اند این ضرری است که‏‎ ‎‏بالاتر از ضرر نفت و نمی دانم امثال اینها است. این را باید فرهنگ جبران‏‎ ‎‏کند».‏‎[8]‎

‏‏    ‏‏ایشان ضمن تأکید بر جامعیت اسلام، آن را حاوی برنامه هایی برای‏‎ ‎‏تحقق اهداف توسعه درونزا معرفی کرده، می فرمایند: ‏

‏‏     «در اسلام یک چیز نیست که برای یک طرفه قضیه فکر کرده باشد،‏‎ ‎‏اسلام در همه اطراف قضایا حکم دارد تمام قضایای موردنیاز مربوط به‏‎ ‎‏سیاست، مربوط به اقتصاد، و تمام قضایای مربوط به آن طرف قضیه که‏
‏

‎

‎

‏اهل دنیا از آن بی اطلاعند».‏‎[9]‎

‏‏ ‏

‏‏روشها و سیاستها‏

‏‏     ‏‏تحقق توسعه درونزا از دیدگاه امام خمینی (س) منوط به اعمال روشها‏‎ ‎‏و سیاستهای خاص لازم و مرتبط است که در ادامه به اهم آنها می پردازیم:‏

‏‏الف ـ ایجاد اعتماد به نفس ‏

‏‏     ‏‏«اعتماد به نفس»‏‎[10]‎‏ ضمن اینکه به عنوان یکی از ارزشهای اصلی واساسی در نظریات توسعه از جایگاه ویژه ای برخوردار است‏‎[11]‎‏  به عنوان‏‎ ‎‏یک روش و سیاست در تحقق اهداف توسعه درونزا قابل بحث است.‏‎ ‎‏لزوم به کارگیری اعتماد به نفس در ابعاد گوناگون اخلاق نظری و عملی و‏‎ ‎‏در اندیشه های حضرت امام خمینی (ره) به چشم می خورد. از این رو امام‏‎ ‎‏(ره) اعتماد به نفس را به عنوان اولین سیاست و روش در برخورد با‏‎ ‎‏مشکل توسعه نیافتگی مورد توجه قرار داده، می فرمایند:‏

‏‏     «و عمده این است که باور کنیم که خودمان می توانیم، اول هر چیزی‏‎ ‎‏باور است که ما می توانیم این کار را انجام بدهیم وقتی که این باور در ما‏‎ ‎‏ایجاد شد اراده می کنیم، و وقتی که این اراده در یک ملتی پیدا شد، همه به‏‎ ‎‏کار وا می ایستند، دنبال کار می روند... یک ملت وقتی که چیزی را بخواهد‏‎ ‎‏این خواهد شد، اینها الان در صدد این هستند که آن مسأله را باز پیش‏‎ ‎‏بیاورند. آن ممالکی که توانستند مثل ژاپن، این کشور خوب اول چیزی‏‎ ‎‏نبود کوشش کردند تا اینکه حالا با آمریکا مقابله می کند. بسیار از چیزهای‏‎ ‎

‏‎

‎

‏او در آمریکا به فروش می رسد خوب یک امر نشدنی را شدنی کردند یا‏‎ ‎‏هندوستان که الان پیشرفته است بر اساس این است که این فکر را در‏‎ ‎‏خودش پیش آورده است که ما نباید وابسته باشیم».‏‎[12]‎

‏‏    ‏‏حتی سازمان ملل متحد نیز لزوم توجه به اعتماد نفس را به عنوان‏‎ ‎‏مکمل روشهای پیشنهادی در راستای تحقق «توسعه درونزا» مورد توجه و‏‎ ‎‏تأکید قرار داده است.‏‎[13]‎

‏‏ ‏

‏‏ب ـ توجه به ارزش علم و لزوم گسترش آن ‏

‏‏     ‏‏اهمیت و ارزش علم امری کاملاً «اصولی و بدیهی» است؛ لکن جوامع‏‎ ‎‏توسعه نیافته بخصوص مسلمانان جهان با بی توجهی به این مهم در‏‎ ‎‏سده های گذشته و عدم درک صحیح از رابطۀ میان علم و توسعه در‏‎ ‎‏دهه های اخیر، موجبات عقب ماندگی خود را در مقایسه با کشورهای‏‎ ‎‏توسعه یافته به وجود آورده اند؛ به طوری که علم مدرن وارداتی به علت‏‎ ‎‏عدم پیوند با واقعیتهای جوامع توسعه نیافته نتوانسته مشکلات این‏‎ ‎‏جوامع را حل کند. یکی از صاحبنظران در این باره می گوید: علم مدرن در‏‎ ‎‏یک بستر تاریخی و در شرایط و تحولات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگ‏‎ ‎‏خاص پدید آمده است که به هیچ وجه با سهولت قابل پیوند با جوامع‏‎ ‎‏دیگر نیست از این رو رهیافت الگوهای رشد و توسعه جوامع توسعه یافته‏‎ ‎‏در الگوهای توسعه کشورهای توسعه نیافته گمراه کننده بوده و منجر به‏‎ ‎‏علمی تقلیدی به جای علم خلّاق خواهد شد و نهادها و ساختارهای‏‎ ‎‏علمی و پژوهشی این جوامع در دوگانگی و بی هویتی و به عبارت دیگر از‏

‏‎

‎‏

خود بیگانگی آکادمیک به سر خواهند برد».‏‎[14]‎

‏‏    ‏‏حضرت امام خمینی (ره) با درک واقعی از علم و دانش و آثار آن و‏‎ ‎‏فرایند توسعه با استناد به حدیث «طلب العلم فریضة علی کل مسلم و‏‎ ‎‏مسلمة» می فرمایند: با علم است که انسان می تواند تأمین سعادت دنیا و‏‎ ‎‏آخرت را بکند، با آموزش است که انسان می تواند تربیت کند جوانها را‏‎ ‎‏بطوریکه مصالح دین و آخرت خودشان را خودشان حفظ کنند. اگر کشور‏‎ ‎‏ما علم را بیاموزد، ادب بیاموزد، جهت یابی علم و عمل را بیاموزد، هیچ‏‎ ‎‏قدرتی نمی تواند بر او حکومت کند گرفتاریهایی که ما در طول این تاریخ‏‎ ‎‏داشتیم بهره برداری از جهالت مردمی بوده است، جهالت مردم را آلت‏‎ ‎‏دست قرار دادند و بر خلاف مصالح خودشان تجهیز کردند.‏‎[15]‎

‏‏    ‏‏ایشان ریشه تمام وابستگیهای کشور را وابستگی فرهنگی می دانند و‏‎ ‎‏نقطۀ آغازین از بین بردن وابستگی فرهنگی را مبارزه همه جانبه با پدیده‏‎ ‎‏بی سوادی و می گویند: ما باید در برنامه درازمدت فرهنگ وابسته‏‎ ‎‏کشورمان را به فرهنگ مستقل خودمان تبدیل کنیم و اکنون بدون از دست‏‎ ‎‏دادن وقت و بدون تشریفات خسته کننده برای مبارزه با بیسوادی بطور‏‎ ‎‏ضربتی و بسیج عمومی قیام کنیم  تا انشاءالله در آینده نزدیک هر کس‏‎ ‎‏خواندن و نوشتن ابتدایی را آموخته باشد. برای این امر لازم است تمام‏‎ ‎‏بیسوادان برای یادگیری و تمام خواهران و برادران با سواد برای یاددادن‏‎ ‎‏بپاخیزند و وزارت آموزش و پرورش با تمام امکانات بپاخیزد و از‏‎ ‎‏قرطاس بازی و تشریفات اداری بپرهیزد.‏‎[16]‎

‏
‏‎

‎‏ 

   ‏‏حضرت امام خمینی در شرایطی که حدود پنجاه درصد مردم پس از‏‎ ‎‏اجرای پنج برنامه عمرانی هنوز بیسواد بودند،‏‎[17]‎‏ فرمان بسیج عمومی را‏‎ ‎‏برای ریشه کن کردن بیسوادی صادر کردند و «آسیب شناسی»‏‎[18]‎‏ دقیقی ازاین نظر داشتند؛ ولی متأسفانه با گذشت بیش از بیست سال از این فرمان‏‎ ‎‏حیاتی هنوز درصد قابل توجهی از افراد واجب التعلیم و نیروهای فعال‏‎ ‎‏انسانی در جامعه ما بیسوادند. ‏

‏‏ ‏

‏‏ج ـ توجّه جدی به نقش زنان در فرایند توسعه ‏

‏‏     ‏‏نقش و اهمیت زنان در جریان توسعه اقتصادی برای  صاحبنظران‏‎ ‎‏اقتصادی و جامعه شناسان معاصر بسیار روشن است. این نقش از لحاظ‏‎ ‎‏مشارکت در تولید، دخالت در تعلیم و تربیت، بهداشت و درمان، کنترل‏‎ ‎‏جمعیت و فرهنگ سازی مورد توجه قرار می گیرد.‏‎[19]‎‏ در گزارش بانکجهانی در ژانویه 1992 اعلام شده که سرمایه گذاری بر روی دختران در‏‎ ‎‏کشورهای توسعه نیافته از پربازده ترین سرمایه گذاریهاست.‏‎[20]‎

‏‏    ‏‏حضرت امام (ره) نظر اسلام را در مورد زنان با شفافیت لازم تبیین‏‎ ‎‏کرده می فرمایند: اسلام نظر خاصی به شما زنان دارد، اسلام در زمانی در‏‎ ‎‏جزیرة العرب ظهور کرد که زنان حیثیت خودشان را از دست داده بودند‏‎ ‎‏اسلام آنان را بلند و سرافراز کرد، اسلام آنان را با مردان مساوی کرد،‏‎ ‎‏عنایتی که اسلام به زنان دارد بیشتر از عنایتی است که به مردان دارد...‏

‏‎

‎‏

قرآن کریم انسان ساز است و زنان نیز انسان سازند اگر زنان شجاع‏‎ ‎‏انسان ساز از ملت گرفته شود ملتها به شکست و انحطاط کشیده‏‎ ‎‏می شوند».‏‎[21]‎

‏‏    ‏‏امام (ره) با دید عالمانه نسبت به نقش زنان در امر انسان سازی، توجه‏‎ ‎‏به این مهم را موجب تباهی جامعه دانسته، وقایع پنجاه سال حاکمیت‏‎ ‎‏پهلوی را نمونۀ آن ذکر می کنند و می گویند: ‏

‏‏     نقش زنان در عالم از ویژگیهای خاصی برخوردار است. صلاح و فساد‏‎ ‎‏یک جامعه از صلاح و فساد زنان در آن جامعه سرچشمه می گیرد و زن‏‎ ‎‏یکتا موجودی است که می تواند از دامان خود افرادی به جامعه تحویل‏‎ ‎‏دهد که از برکاتشان یک جامعه، بلکه جامعه ها به استقامت و ارزش والای‏‎ ‎‏انسانی کشیده شوند، می تواند بعکس آن باشد. بدون شک آنچه در این‏‎ ‎‏پنجاه سال روزگار سیاه ایران به دست این رژیم سیه روی به ملت عزیز‏‎ ‎‏ایران به ویژه بانوان مظلوم آن گذشت با طرح و نقشه از پیش حساب شده‏‎ ‎‏ابرجنایتکاران جهان بوده است. رضاخان و فرزند جنایتکارش با فکر‏‎ ‎‏علیلشان به چنان جنایت عمیقی دست زدند که در طول تاریخ این کشور‏‎ ‎‏بی نظیر و یا کم نظیر بوده است».‏‎[22]‎

‏‏ ‏

‏‏د ـ توأم بودن تعلیم و تربیت در شکل گیری سرمایه انسانی ‏

‏‏     ‏‏در نظریه رشد و توسعه اقتصادی «تشکیل سرمایه انسانی»‏‎[23]‎‏ و یاسرمایه گذاری در کیفیت نیروی انسانی که موجب بارور شدن استعدادها‏

‏‎

‎‏

و ارتقای مهارتهای فردی می گردد و مآلاً ظرفیت و قابلیت تولیدی فرد و‏‎ ‎‏جامعه را افزایش می دهد از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است‏‎[24]‎‏ در‏‎ ‎‏مباحث تشکیل سرمایه انسانی، تغییر و تحولاتی که موجب تبدیل انسان‏‎ ‎‏خام به انسان ساخته شده می گردد مورد توجه قرار گرفته و در این فرایند‏‎ ‎‏هم به جنبه های مادی پرداخته می شود و هم به جنبه های روحی انسان‏‎ ‎‏موردنظر. البته باید اضافه کرد که این تغییر و تحولات در چارچوب‏‎ ‎‏«نظامهای تربیتی» پدید می آیند و لذا نمی توان از یک سیستم تربیتی مبتنی‏‎ ‎‏بر نگرشهای مادیگرایانه انتظار معجزه گونه ای دال بر خلق انسانهای‏‎ ‎‏خاص با خلق و خوی معنوی و روحانی داشت. ‏

‏‏     «مبارزه با نفس» و «توأم بودن» «پرورش با آموزش» در فرایند تشکیل‏‎ ‎‏سرمایه انسانی، مورد تأکید حضرت امام (ره) قرار گرفته است. این‏‎ ‎‏موضوع به قدری از نظر ایشان مهم و اساسی بوده که آن را مبنای تحولات‏‎ ‎‏اجتماعی و اقتصادی می دانند و در جایی می فرمایند: «هر قدمی که برای‏‎ ‎‏تعلیم و تعّلم بر می دارید همراه آن قدم باشد برای مهار کردن نفستان که از‏‎ ‎‏این سرکشی که دارد و آزادی که برای خودش فرض می کند که هیچ‏‎ ‎‏مهاری در کار نباشد خودتان مهار کنید نفس خودتان را اگر یک همچو‏‎ ‎‏تعلیم و تربیتی در یک کشور باشد این کشور می تواند مستقل باشد،‏‎ ‎‏می تواند آزاد باشد، اقتصادش را می تواند تأمین کند، می تواند فرهنگش‏‎ ‎‏را درست کند و می تواند همه چیزش را اصلاح کند».‏‎[25]‎

‏‏    ‏‏ایشان اخلاق فاسد را در گذشته عامل به تباهی کشاندن مملکت‏

‏‎

‎‏

دانسته فرموده اند: اینها که مملکت ما را به تباهی کشاندند برای این بود که‏‎ ‎‏ساختمان خودشان فاسد بود، خودشان یک اخلاق فاسد داشتند یک‏‎ ‎‏عقاید فاسد داشتند یک اعمال فاسدداشتند اگر چنانچه خودشان را‏‎ ‎‏ساخته بودند به ملت خیانت نمی کردند، به اسلام خیانت نمی کردند».‏‎[26]‎

‏‏    ‏‏حضرت امام توأم نبودن علم و تهذیب را در عصر حاضر از مصائب‏‎ ‎‏بشریت می دانستند و از آن با نگرانی یاد می کردند: «علم و تخصص بدون‏‎ ‎‏تهذیب و تربیت بلایی است که امروز بشر مبتلا به آن است و می رود تا‏‎ ‎‏عالم را به آتش بکشد و مسابقه و رقابت دو ابرقدرت در مجهز شدن به‏‎ ‎‏سلاحهای مدرن اتمی و هسته ای که از مبادی شیطانی و نفسانی‏‎ ‎‏سرچشمه می گیرد چه مصیبتهایی برای بشریت دارد مگر آنکه دستی از‏‎ ‎‏غیب بیرون آید و بشریت را نجات دهد».‏‎[27]‎

‏‏    ‏‏ایشان در جایی دیگر و در همین خصوص می فرمایند: «تمام این‏‎ ‎‏خرابیهایی که الآن در دنیا به وجود آمده است اینها برای این است که‏‎ ‎‏علمی بوده است که توأم با تهذیب نبوده علم دارند لیکن مهذب نیستند.‏‎ ‎‏شما اگر بخواهید خدمت بکنید به اسلام، خدمت بکنید به کشور‏‎ ‎‏خودتان، استقلال کشور خودتان را حفظ کنید وابسته به هیچ جا نباشید‏‎ ‎‏باید هم رشته علم را تقویت کنید و هم تهذیب اخلاق را و هم عمل را».‏‎[28]‎

‏‏ ‏

‏‏ه) تغییر ساختاری دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی ‏

‏‏     ‏‏از ویژگیهای مهم کشورهای توسعه نیافته، عدم ارتباط ارگانیک بین‏
‏

‎

‎‏

دانشگاهها و مراکز علمی با مشکلات و مسائل آنهاست یکی از جنبه های‏‎ ‎‏دوگانگی در این کشورها محسوب می شود، یعنی وجود «دانشگاه» و‏‎ ‎‏«مشکلات حل نشده» در جامعه. ‏

‏‏     امام خمینی (ره) با انتقاد از چنین وضعیتی می فرمایند: «دانشگاه‏‎ ‎‏نتوانسته است آن خدمت خودش را بکند به این ملت. دانشگاه در خدمت‏‎ ‎‏دیگران بوده است جوانهای ما را دانشگاه اینطور کردند الان هم دنبال این‏‎ ‎‏هستند که نگذارند این دانشگاه یک دانشگاه در خدمت خود مردم‏‎ ‎‏باشد.ما که می گوئیم دانشگاه اسلامی ما می خواهیم که یک دانشگاهی‏‎ ‎‏داشته باشیم که روی احتیاجاتی که این ملت داشته باشد کرسی داشته‏‎ ‎‏باشد و برای ملت باشد تربیت نبوده است در این دانشگاه تربیت بر ضد‏‎ ‎‏بوده است».‏‎[29]‎

‏‏    ‏‏ایشان چاره را در تغییر ساختاری دانشگاه دانسته، اظهار می دارند:‏‎ ‎‏«دانشگاه می باید تغییر بنیانی بکند و باید از نو ساخته شود».‏‎[30]‎

‏‏    ‏‏و جالب توجه آنکه تسهیل در دگرگونی ساختاری و نوسازی در‏‎ ‎‏دانشگاه را مرتبط و هماهنگ با مراحل قبل از دانشگاه می دانند و‏‎ ‎‏می فرمایند: «اصلاح دانشگاه زمانی آسان است که فرزندمان را از دوره‏‎ ‎‏دانش آموزی زیر نظر بگیریم اگر فرزندانمان در کودکی درست تربیت‏‎ ‎‏شوند دانشگاه زحمتش کمتر می شود».‏‎[31]‎

‏‏    ‏‏در فرایند تغییر ساختاری دانشگاه، موضوع اسلامی شدن آن مّدنظر‏‎ ‎‏امام خمینی (س) واقع شد. البته برخلاف تصور برخی از افراد، منظور‏

‏‎

‎‏

ایشان طبقه بندی علوم یا تغییر ظواهر دانشگاه نبود، بلکه بازسازی آن به‏‎ ‎‏قصد ترقی و توسعه مملکت بود.امام (ره) در این باره می فرمایند: «ما که‏‎ ‎‏می گوئیم دانشگاه باید از بنیان تغییر بکند و تغییرات بنیادی داشته باشد و‏‎ ‎‏اسلامی باشد نه این است که فقط علوم اسلامی را در آنجا تدریس کنند نه‏‎ ‎‏اینکه علوم دو قسمند و هر علمی دو قسم است یکی اسلام و دیگری غیر‏‎ ‎‏اسلامی، ما می گوئیم که در این پنجاه سال یا بیشتر که ما دانشگاه داریم‏‎ ‎‏فراورده های دانشگاه را برای ما عرضه دارید ما می گوئیم دانشگاههای ما‏‎ ‎‏مانع از ترقی فرزندان این آب و خاک است».‏‎[32]‎

‏‏    ‏‏جولیوس نایرره ‏‎[33]‎‏ رئیس جمهور فقید تانزانیا نقش کلیدی دانشگاههادر جوامع در حال توسعه را این گونه بیان می کند: «در یک جامعه در حال‏‎ ‎‏توسعه دانشگاه باید تأکید کار خود را بر موضوعات بسیار لحظه ای و‏‎ ‎‏فوری که کشور با آن روبروست قرار دهند... نقش دانشگاه در یک کشور‏‎ ‎‏در حال توسعه همکاری کردن، خلق افکار بدیع، ارائه نیروی انسانی و‏‎ ‎‏کمک به افزایش برابری انسانها، کمک به تعالی یافتن مقام بشری و تکامل‏‎ ‎‏انسانی است».‏‎[34]‎

‏‏    ‏‏شناخت حضرت امام خمینی از وضع دانشگاههای کشور مبنی بر‏‎ ‎‏ناتوان بودن آنها در حل معضلات جامعه، شناخت کاملاً صحیحی بود. با‏‎ ‎‏کمال تأسف در شرایط کنونی مشکلات متعددی مانع دگرگونی ساختاری‏‎ ‎‏دانشگاهها شده است و تا زمانی که دانشگاه اصلاح و دگرگون نشوند،‏‎ ‎‏توسعه درونزا تحقق پیدا نخواهد کرد. ‏

‏
‏‎

‎

‏و) وحدت حوزه و دانشگاه ‏

‏‏     ‏‏با دقت در اندیشه حضرت امام خمینی (ره) علّت تأکید ایشان بر‏‎ ‎‏وحدت حوزه و دانشگاه را باید در تأثیر این امر در حل معضلات‏‎ ‎‏اجتماعی و تحول توسعه جامعه جستجو کرد که دقیقاً با حرکت درونزایی‏‎ ‎‏در توسعه مرتبط بوده، در یک مسیر صورت می پذیرد. این وحدت به‏‎ ‎‏قدری اهمیت دارد که ایشان در اولویت برنامه های پس از جنگ بدان‏‎ ‎‏توجه داشته، می فرمایند: پس از جنگ از مدارس علمی و دانشگاهها که‏‎ ‎‏در حقیقت قلب تپنده و نبض زننده ملت هستند شروع می کنیم که این دو‏‎ ‎‏مرکز که در حقیقت طیف دو شاخه از یک شجرۀ طیبۀ و دو بازو از یک‏‎ ‎‏مقام انسان روحانی که اگر به صلاح گرایند و تعهد روحانی خود را حفظ‏‎ ‎‏کنند و دست در دست هم در صف واحد و در خدمت حق و خلق قیام‏‎ ‎‏کنند، ملت را به کمال خود و بعد معنوی و مادی می رسانند و آزادی و‏‎ ‎‏استقلال کشور را حفظ می کنند».‏‎[35]‎

‏‏    ‏‏و در جایی دیگر می گویند: «و تا این دو قشر با هم پیوند داشته باشند‏‎ ‎‏استقلال کشور محفوظ می ماند هم دانشگاه چشمهای خودش را باز کند و‏‎ ‎‏هم فیضیه. بدانید شما، باز دستهایی در کار است که شماها را از هم جدا‏‎ ‎‏کنند».‏‎[36]‎

‏‏    ‏‏ایشان به سابقه جدایی این دو قشر و آثار مخرب آن در طول پنجاه‏‎ ‎‏سال قبل از انقلاب پرداخته، استدلال می کنند که: «بین این دو قشر جدایی‏‎ ‎‏افکندند و این دو را با هم دشمن کردند و دیگران و مخالفین با این ملت از‏‎ ‎‏این آب گل آلود ماهی گرفتند و ثروتهای شما را در طول این پنجاه سال‏

‏‎

‎‏

خصوصاً این چندین سال سلطنت محمدرضا شاه به باد فنا دادند و نتیجه‏‎ ‎‏دشمنی دانشگاه و فیضیه شد، و دشمنی دانشگاه و فیضیه بیمه کرده و‏‎ ‎‏می کند اگر خدای ناخواسته اعاده شود، بیمه می کند مصلحت های‏‎ ‎‏ابرقدرتها را عزیزان دانشگاهی من و عزیزان فیضه من آگاه باشید که‏‎ ‎‏دشمن ها درصددند بین شما تفرقه بیندازند و توجه داشته باشید که اگر‏‎ ‎‏دانشگاه اصلاح بشود کشور شما استقلال خودش را بیمه می کند».‏‎[37]‎

‏‏ ‏

‏‏ز) گسترش تحقیقات و حمایت از مبتکران و مخترعان ‏

‏‏     ‏‏ویژگی قرن بیستم ـ بخصوص اواخر آن ـ تفاوت عمیق «تحقیق و‏‎ ‎‏توسعه»‏‎[38]‎‏ در کشورهای غنی و فقیر است. برای مثال کشورهای ثروتمندبا داشتن کمتر از یک سوم جمعیت جهان نزدیک به 99 درصد کل مخارج‏‎ ‎‏«تحقیق و توسعه» را تقبّل می کنند، در حالی که کشورهای فقیر دنیا با‏‎ ‎‏داشتن بیش از دو سوم جمعیت دنیا فقط یک درصد کل مخارج «تحقیق و‏‎ ‎‏توسعه» در دنیا را به خود اختصاص داده اند».‏‎[39]‎

‏‏    ‏‏پیشرفت و توسعه اقتصادی کشورهای صنعتی معلول پیشرفت‏‎ ‎‏تکنولوژیک آنهاست که در سایۀ تحقیقات وسیع، دامنه دار، عمیق و‏‎ ‎‏مداوم پدید آمده و هر روز نقش بیشتری در جهشهای اقتصادی و‏‎ ‎‏اجتماعی آنان بر عهده می گیرد. البته نقش نیروی انسانی و مدیریت آن نیز‏‎ ‎‏در پیشرفت تکنولوژیک انکارناپذیر است. ‏

‏‏     توسعه نیازمند پویایی درونی و تحول پذیری دائمی است و به بیان‏

‏‎

‎‏

دیگر فرایندی است که نوسازی باید به طور مستمر در آن صورت گیرد.‏‎ ‎‏بدون نوجویی و نوآوری نمی توان به حیات خود ادامه داد و با وجود این‏‎ ‎‏دو کارایی و بهره وری ـ که در توسعه حائز اهمیت بالا است ـ  شکل‏‎ ‎‏می گیرد. در این خصوص مدیریت که می توان آن را هنر ترکیب بهینه‏‎ ‎‏عوامل تولید با بیشترین بهره وری و کارآیی برای تولید تعریف کرد از نقش‏‎ ‎‏مهمی برخوردار است. رابطه آن دو را می توان بدین صورت نشان داد.‏

‏‏توسعه اقتصادی و اجتماعی ــــــــــــ پیشرفت تکنولوژی ــــــــــ توسعه‏‎ ‎‏مدیریت نیروی انسانی ‏

‏‏     در مدیریت، نقش تعیین کننده با عامل انسانی است و به همین دلیل‏‎ ‎‏قطعاً ارزشها، باورها، سنتها و ... در آن دخالت خواهند داشت.‏‎[40]‎

‏‏    ‏‏با توضیحات فوق مشخص می شود که توسعه اقتصادی ـ با تأکید بر‏‎ ‎‏درونزایی بودن آن ـ فرایندی است که در آن اولاً نقش اولیّه را نیروی‏‎ ‎‏انسانی ایفا می کند؛ ثانیاً تا مدیریت علمی اعمال نشود این نقش برتر،‏‎ ‎‏خود را به صورت مطلوب نمایان نخواهد کرد و بازدهی لازم را نخواهد‏‎ ‎‏داشت و ثالثاً پیشرفتهای تکنولوژیکی که مقدم بر توسعه اقتصادی‏‎ ‎‏واجتماعی است خود به دنبال تحول و توسعه در مدیریت نیروی انسانی‏‎ ‎‏شکل می گیرد. ‏

‏‏     حضرت امام (ره) با توجه به توضیحاتی که داده شد به صورت کامل‏‎ ‎‏به نقش نیروی انسانی واقف بوده، بخصوص در شکل گیری سرمایه‏‎ ‎‏انسانی تأکید بر توأم بودن تعلیم و تربیت دارند. از سوی دیگر ایشان به‏‎ ‎‏اهمیت و نقش دانشگاه و لزوم اصلاح ساختاری آن توجه ویژه ای داشتند‏‎ ‎‏و با طرفداری از این طرز تفکر، تحولات بعدی را که همان تولید علم و‏

‏‎

‎‏

حل معضلات جامعه باشد منوط به تغییرات مذکور می دانستند:‏

‏‏     «مهمترین عامل در کسب خودکفایی و بازسازی، توسعه مراکز علمی‏‎ ‎‏و تحقیقات و تمرکز و هدایت استعدادهایی است که شهامت مبارزه با‏‎ ‎‏جهل را دارند و از لاک نگرش انحصاری علم به غرب و شرق درآمده و‏‎ ‎‏نشان داده اند که می توانند کشور را روی پای خود نگه دارند. انشاءا... این‏‎ ‎‏استعدادها در پیچ و خم کوچه های اداره ها خسته و ناتوان نشود».‏‎[41]‎

‏‏    ‏‏در بیان اخیر ایشان بر نقش دولت در حمایت از مخترعان و مکتشفان‏‎ ‎‏تأکید شده است و به عبارت بهتر، توسعه مدیریت نیروی انسانی با‏‎ ‎‏مدیریت عالی دولتی تحت عناوینی چون: «هدایت امکانات»، «تشویق‏‎ ‎‏کامل و همه جانبه مخترعان و ...» و «خسته و ناتوان ننمودن نیروی انسانی‏‎ ‎‏در پیچ و خم ادارات مربوطه»، مورد توجه قرار گرفته که بیانگر نقش‏‎ ‎‏محوری دولت و مسئولیت انکارناپذیر آن در انجام دادن تحقیقات است و‏‎ ‎‏عدم درک صحیح این واقعیت همچنان «تحقیق و توسعه» در کشور ما را با‏‎ ‎‏تردید مواجه خواهد ساخت. ‏

‏‏     از نظر امام خمینی (ره) توجه به نقش دولت در امر حمایت از‏‎ ‎‏مخترعان و مکتشفان گرچه شرط لازم است، لکن به هیچ وجه شرط کافی‏‎ ‎‏به حساب نمی آید، بلکه ایشان بر «نهادینه شدن» فعالیت تأکید کرده،‏‎ ‎‏می فرمودند: «باید همه کوشش کنیم، آنهایی که مخترع هستند و آنهایی که‏‎ ‎‏متفکر هستند، زارعین، کارخانه دارها، همه کوشش کنند و خودشان کار‏‎ ‎‏خودشان را انجام دهند».‏‎[42]‎

‏‏ 

‏‏‎

‎‏

ح) فرهنگ سازی، آرامش و ثبات ‏

‏‏     ‏‏از نظر امام خمینی (ره) زمینه های تحول اقتصادی و اجتماعی را باید‏‎ ‎‏در فرهنگ جامعه ایجاد کرد. به عبارت دیگر ایشان به «طبیعت فرهنگها»‏‎ ‎‏واقف بودند و اعتقاد داشتند تا زمانی که فرهنگها مستقل نشوند در سایر‏‎ ‎‏زمینه ها هم به استقلال و توسعه نخواهند رسید. در این باره امام (ره)‏‎ ‎‏می فرمایند: «قضیۀ تربیت یک ملت به این است که فرهنگ آن ملت‏‎ ‎‏فرهنگ صحیحی باشد شما کوشش کنید که فرهنگ را فرهنگ مستقل‏‎ ‎‏اسلامی درست کنید... اگر یک ملت فرهنگش اینطور تربیت شود،‏‎ ‎‏فرهنگ غنی اسلامی است و مملکت یک مملکت آرام و مترقی خواهد‏‎ ‎‏بود».‏‎[43]‎

‏‏    ‏‏نیز در جایی دیگر اظهار می دارند: «مسأله فرهنگ و آموزش و پرورش‏‎ ‎‏در رأس مسائل کشور است اگر مشکلات فرهنگی و آموزشی به صورتی‏‎ ‎‏که مصالح کشور اقتضاء می کند حلّ شود، دیگر مسایل به آسانی حل‏‎ ‎‏می گردد صدماتی که کشور ما از فرهنگ رژیم شاهنشاهی خورده است‏‎ ‎‏قابل مقایسه با ضررهای اقتصادی و غیره نبوده است».‏‎[44]‎

‏‏    ‏‏ایشان فرایند اصلاح و استقلال فرهنگ را به رغم طولانی بودن،‏‎ ‎‏حیاتی و اساسی دانسته، می فرمایند: «این است که مشکل است‏‎ ‎‏ترمیمش، به این زودی ها ترمیم نمی شود و همه باید دست به دست هم‏‎ ‎‏بدهند برای ترمیم این جهت که این وابستگی از بین برود و یک مملکتی‏‎ ‎‏باشد که هم اقتصادش مستقل باشد و هم فرهنگش مستقل باشد، هم‏
‏

‎

‎‏

انسانش مستقل باشد و هم فکرش مستقل باشد».‏‎[45]‎

‏‏    ‏‏حضرت امام (ره) با پذیرش طولانی بودن فرایند فرهنگ سازی و‏‎ ‎‏اصلاحات اعتقاد دارند که اولاً باید همه در این امر مشارکت داشته باشند‏‎ ‎‏ثانیاً این اصلاحات باید در بستری آرام و با ثبات انجام بگیرد در این باره‏‎ ‎‏سخن ایشان چنین است: «آن چیزی که برای ما مهم است آرامش است در‏‎ ‎‏همه جامعه در سطح کشور در بین کشاورزان، در بین کارخانه ها و در میان‏‎ ‎‏صاحبان صنایع و خصوصاً در بین دانشگاه، از دانشگاه است که تمام علوم‏‎ ‎‏به خارج و به جوانان ما می رسد و این احتیاج به آرامش دارد».‏‎[46]‎

‏‏ ‏

‏‏‎

‎‏

خلاصه سخن و نتیجه گیری‏

‏‏     ‏‏با به کارگیری روش تحلیل محتوی در ارتباط با اندیشه های اقتصادی‏‎ ‎‏حضرت امام خمینی (ره) باید گفت که ایشان شناخت دقیقی از علل‏‎ ‎‏توسعه نیافتگی ملل محروم بخصوص کشور ایران داشته اند. ‏

‏‏     امام خمینی (س) به طور کلی عوامل توسعه نیافتگی را به دو دستۀ‏‎ ‎‏داخلی و خارجی تقسیم می کنند. ایشان نقش کشورهای استعمارگر غربی‏‎ ‎‏را به عنوان عامل خارجی و وجود حاکمان بی لیاقت و سرسپردگی آنها و‏‎ ‎‏نیز جهل، بیسوادی و «عدم اعتماد به نفس» ملل توسعه نیافته را به عنوان‏‎ ‎‏عوامل مهم داخلی مورد توجه قرار می دهند.     راه حلهای تأکیدی امام‏‎ ‎‏خمینی (ره) کاملاً منطبق با استراتژی «توسعه درونزا» است. ایجاد‏‎ ‎‏«اعتماد به نفس»، «تشکیل متعالی سرمایه انسانی»، «گسترش تحقیقات»،‏‎ ‎‏«وحدت نیروهای علمی جامعه»، «لزوم توجه به زنان در عرصۀ فعالیتهای‏‎ ‎‏اجتماعی»، «گسترش فرهنگ عمومی» و «ایجاد بستر آرام و با ثبات‏‎ ‎‏اجتماعی و سیاسی برای عبور از مرحلۀ گذار»‏‎[47]‎‏ از تأکیدات ایشان است.شاید بتوان قسمت اعظم تفکرات حضرت امام خمینی (ره) در باب‏‎ ‎‏«توسعه درونزا» و روشهای اعمال استراتژی مربوط را در عبارتی از خود‏‎ ‎‏ایشان بیان کرد و همان نتیجه گیری را ارائه داد: «خلاصه مطلب ما باید این‏‎ ‎‏را بفهمیم که همه چیز هستیم از هیچ کس کم نداریم ما که خودمان را گم‏‎ ‎‏کرده بودیم باید این خود گم کرده را پیدا کنیم و این فکر که بر ما تحمیل‏‎ ‎‏شده بوده که «اگر دست خارج کوتاه شود می میریم» را با تمام قدرت از‏‎ ‎‏بین ببریم دیدیم که ملتی با دست خالی در مقابل ابرقدرتها و قدرتها‏‎ ‎‏ایستاد و این حرکت موجی برداشت که به امید خدا به این زودی ها‏
‏

‎

‎

‏نمی ایستد». «امیدواریم همه آقایان کمک کنند تا فرهنگ مان و فرهنگ‏‎ ‎‏اسلامی مان، فرهنگی که شیخ الرئیس را درست کرده است را بازیابیم،‏‎ ‎‏تکرار کنیم ما باید باورمان شود که چیزی هستیم اگر اعتقاد پیدا کردیم که‏‎ ‎‏می توانیم هر کاری را انجام دهیم توانا می شویم شما هم اعتقاد پیدا کنید‏‎ ‎‏که می توانید، مغزها باید شستشو شود و مغزهایی که بخود متکی است‏‎ ‎‏جای آن را بگیرد. خداوند همه شما را حفظ کند».‏‎[48]‎‏ به امید آن روز.‏

‏‏ ‏

‏‏فهرست منابع  ‏

‏‏الف ـ فهرست فارسی‏

‏‏1ـ برای اطلاع بیشتر می توانید به: مایکل تودارو، توسعه اقتصادی در جهان سوم، ترجمه‏‎ ‎‏دکتر غلامعلی فرجادی، نشر سازمان برنامه و بودجه، جلد اول، چاپ اول، ص 136‏‎ ‎‏مراجعه نمائید. ‏

‏‏2ـ رازقی، ابراهیم، اقتصاد ایران، نشر نی.‏

‏‏3ـ ستاری فر؛ محمد، درآمدی بر سرمایه و توسعه؛ چاپ اول، دانشگاه علامه طباطبائی.‏

‏‏4ـ صحیفه امام، دوره ۲۲ جلدی.‏

‏‏ ‏

‏‏ب ـ فهرست انگلیسی ‏

1- Hogendorn Jan. S. Economic, Developments Harper, Colins   Publisher, 1992.

2- Singer's H.W. The Sterategy of International Development,   Macmilan Press LTO 1975.

3- Unesco, Startegies for Endogenous Development, 1986.

‏‎ ‏‎

‎

• )) عضو هیأت علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی (س)
• )) Sterategy of Endogenous development.
• )) Unesco, Strategies for Endogenous Development, 1986, P 40.
• )) Duailstic Society.
• )) Transformation.
• )) Exogenous development.
• )) Anti development.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 9، ص 75-76.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 10، ص 17-18.
• )) Self- esteem
• )) مایکل تودارو، توسعه اقتصادی در جهان سوم، ترجمه غلامعلی فرجادی، جلد اول، سازمان برنامه و بودجه، ص 136.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 14، ص 115-118.
• )) Unesco, P 56, P 117.
• )) محمد ستاری فر؛ درآمدی بر سرمایه و توسعه؛ چاپ اول، دانشگاه علامه طباطبائی.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 450-453.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 11، ص 446-447.
• )) ابراهیم رزاقی؛ اقتصاد ایران: نشر نی.
• )) Pathology.
• )) JAN. S.Hogendorn, Economic, Development, Harper, Colins Publisher 1992 PP19-20.
• )) محمد ستاری فر، همان، 230.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 6، ص 299-302.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 16، ص 192-193.
• )) Human Capital Formation
• )) مصطفی عمادزاده، مباحثی از اقتصاد آموزش و پرورش، چاپ اصفهان: جهاد دانشگاهی، 1373. صص 16 و 32.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 9، ص 2-4.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 17، ص 380-382.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 17، ص 391-393.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 19، ص 325-326.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 12، ص 339-341.
• )) ر.ک: صحیفه امام، جلد 12، ص 249-251.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 19، ص 222-223.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 12، ص 248-251.
• )) Julius Nyerere.
• )) مایکل تودارو، همان، ص 488.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 19، ص 150-152.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 14، ص 430-431.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 14، ص 430-431.
• )) Research & development.
• )) H.W Singer' The Sterategy of international Development, Macmilan Press LTD 1975, P, 195.
• )) محمد ستاری فر، همان، ص 345.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 157-159.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 396.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص87-89.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 15، ص 309-310.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص22-25.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 14، ص 294-295.
• )) Transition Period.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 15، ص 309-310.