نگاه امام خمینی(س) به نظام اقتصادی اسلام

‏‏ ‏

‏‏ ‏نگاه امام خمینی (س) به نظام اقتصادی اسلام‏

‏‏ ‏

‏‏علی امینیان‏‎[1]‎

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏پس از مدّت مدیدی که اسلام تنها با معماری و هنرهای زیبا و ظاهر‏‎ ‎‏احکام صرفاً عبادی آن معرفی می شد، حضرت امام (ره) خواستار تحقیق‏‎ ‎‏و بررسی و کشف مجدد جنبه های دیگر اسلام شدند و خود در این زمینه‏‎ ‎‏پیشگام شده، حکومت ولایت فقیه را به عنوان نظام سیاسی اسلام معرفی‏‎ ‎‏کردند. ‏

‏‏     ایشان اسلام را برنامه ای جامع برای زندگی بشر در همه ابعاد‏‎ ‎‏می دانستند؛ برنامه ای که عقلانی، منطقی، عملی و جذاب و فرازمانی‏‎ ‎‏است و نافی و برتر از برنامه های حاصل ذهن و فکر بشر می باشد و عقیده‏‎ ‎‏داشتند درست به همین علّت یعنی ارائه کامل چنین برنامه ای از سوی‏‎ ‎‏اسلام، ختم نبوت اعلام شده است. ‏

‏‏     علاوه بر این ایشان اسلام را یک نظام ‏‎(System)‎‏ کامل می دانند که هر‏‎ ‎‏جزء آن (من جمله نظام اقتصادی آن) با سایر اجزاء ارتباط محکم و‏

‏‎

‎

‏ارگانیک دارد. به این ترتیب نظام اقتصادی اسلام تنها در کنار سایر‏‎ ‎‏نظامهای آن (مثل نظام سیاسی، اجتماعی، حقوقی و ....) معنی و امکان‏‎ ‎‏وجود می یابد. ‏

‏‏     برای تحقق چنین نظام اقتصادی، حضرت امام (ره) توصیه ها و‏‎ ‎‏هشدارهایی دارند که در خور تأمل است و در این مقاله به آنها پرداخته‏‎ ‎‏می شود. همچنین برخی ویژگیها و آثار و نتایج این نظام از دیدگاه حضرت‏‎ ‎‏امام (ره) در این مقاله بیان شده اند. ‏

‏‏     در مجموع حضرت امام (ره) وجود نظام اقتصادی در اسلام را بدیهی‏‎ ‎‏و کاملاً متفاوت از نظامهای سرمایه داری یا اشتراکی می دانند و در عین‏‎ ‎‏حال که عملی شدن آن را محتاج سعی و تلاش متخصصان حوزه و‏‎ ‎‏دانشگاه معرفی می کنند، آن را یگانه راه برای پاسخ به نیازهای بشر اعلام‏‎ ‎‏می نمایند. ‏

‏‏ ‏

‏‏اسلام حداقل و اسلام حداکثر‏

‏‏     ‏‏مدتها اسلام واقعی مورد غفلت واقع شده بود و تصویری که از اسلام‏‎ ‎‏ارائه می شد، ناقص، نارسا و مخدوش بود. مردم دنیا حتی مسلمانان،‏‎ ‎‏تحت تأثیر چنین تصویری از اسلام، آن را صرفاً مجموعه ای از احکام‏‎ ‎‏عبادی و اخلاقی می دانستند و به ذهن هیچ کس خطور نمی کرد که در حل‏‎ ‎‏مسائل جامعه از اسلام کمک بگیرد، چه برسد به آنکه راه حل اسلام را‏‎ ‎‏برتر از سایر راهها بداند. حتی گروهی صراحتاً دخالت اسلام در امور‏‎ ‎‏دنیوی را نفی کرده، انتظار پاسخ از اسلام را در این امور نابجا تصور‏‎ ‎‏می کردند. ‏

‏‏     امام خمینی (ره) به وضوح از وجود این تلقی از اسلام ناراحت بودند‏

‏‎

‎‏

و سعی در پاکسازی این تصویر از ذهن جامعه داشتند: «کارشناسان‏‎ ‎‏استعمار با کمال تزویر و حیله، با اسم اسلام دوستی و شرق شناسی‏‎ ‎‏پرده های ضخیمی بر چهرۀ نورانی اسلام کشیده و اسلام را با معماریها و‏‎ ‎‏نقاشیها، ابنیۀ عالیه و هنرهای زیبا معرفی نموده و حکومتهای جائرانۀ‏‎ ‎‏ضداسلام اموی و عباسی و عثمانی را به اسم خلافت اسلامی به جامعه ها‏‎ ‎‏تحویل داده اند و چهرۀ واقعی اسلام را در پشت این پرده ها پنهان نگاه‏‎ ‎‏داشتند، به طوری که امروز مشکل است ما بتوانیم حکومت اسلام و‏‎ ‎‏تشکیلات اساسی و سیاسی و اقتصادی و اجتماعی آن را بر جوامع بشری‏‎ ‎‏حتی مسلمین بفهمانیم. باید کوشش کرد و پرده از تبلیغات مسموم چند‏‎ ‎‏صد ساله اجانب برداشت».‏‎[2]‎‏ «تأسف بیشتر آنکه همین دستگاههای‏‎ ‎‏مرموز نگذاشته اند طبقۀ تحصیل کرده به احکام مقدسه اسلام بخصوص‏‎ ‎‏قوانین تشکیلاتی و اجتماعی و اقتصادی آن توجه کنند و با تبلیغات‏‎ ‎‏گوناگون وانمود نموده اند که اسلام جز احکام عبادی مطلبی ندارد».‏‎[3]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏ایشان به بی اطلاعان از اسلام نهیب می زنند: «کسانی که اطلاع از‏‎ ‎‏احکام اسلام ندارند، از اقتصاد اسلام ندارند، از فرهنگ اسلام ندارند، از‏‎ ‎‏علوم عقلی اسلام اطلاع ندارند اینها می گویند که در اسلام نیست، خوب‏‎ ‎‏تو که اطلاع نداری، به چه مناسبتی یک همچو حرفی می زنی؟ متخصص‏‎ ‎‏لازم است و در این امر باید از حوزه های علمیه متخصص بیاورند...».‏‎[4]‎

‏‏    ‏‏و به جوانان توصیه می کنند: «بر شما جوانان لازم است که در تحقیق و‏‎ ‎‏بررسی حقایق اسلام در زمینه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و غیره،‏
‏

‎

‎‏

اصالتهای اسلامی را در نظر گرفته و امتیازاتی که اسلام را از همۀ مکاتب‏‎ ‎‏دیگر جدا می سازد فراموش نکنید».‏‎[5]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏خود امام (ره) برعکس تصور رایج، اسلام و برنامه هایش را دارای‏‎ ‎‏ویژگیهای درخشان و منحصر به فرد می داند و من جمله اعتقاد دارند: ‏

‏‏     الف ) اسلام، برنامه ای جامع برای همه جنبه های گوناگون زندگی بشر‏‎ ‎‏ـ حتی جنبۀ اقتصادی ـ دارد: ‏

‏‏     «(اسلام) مکتبی است که بر خلاف مکتبهای غیرتوحیدی در تمام‏‎ ‎‏شئون فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و فرهنگی و سیاسی و نظامی و‏‎ ‎‏اقتصادی دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکتۀ ولو بسیار ناچیز که در‏‎ ‎‏تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی نقش دارد فروگذار‏‎ ‎‏ننموده است و موانع و مشکلات سرراه تکامل را در اجتماع و فرد گوشزد‏‎ ‎‏نموده و به رفع آنها کوشیده است».‏‎[6]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏«اسلام در ابعاد سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی نیازهای‏‎ ‎‏مردم را برای ترقی واقعی برمی آورد».‏‎[7]‎‏ همچنین می فرمایند: «(اسلام)‏‎ ‎‏اقتصاد را به صورتی سالم و بدون وابستگی به نفع همگان، در رفاه همۀ‏‎ ‎‏مردم، با اهمیت به مستمندان و ضعیفان بارور می کند و برای رشد بیشتر‏‎ ‎‏کشاورزی و صنعت و تجارت کوشش می نمایند».‏‎[8]‎

‏‏    ‏‏ب) این برنامه، نظام جامعی است که سایر قوانین و مکاتب را به‏‎ ‎‏رسمیت نمی شناسد: ‏

‏‏     «(اسلام) خود دارای سیستم و نظام خاص اجتماعی واقتصادی و‏

‏‎

‎‏

فرهنگی است که برای تمامی ابعاد و شئون زندگی فردی و اجتماعی‏‎ ‎‏قوانین خاصی ـ وضع ـ دارد و جز آن را برای سعادت جامعه‏‎ ‎‏نمی پذیرد».‏‎[9]‎

‏‏    ‏‏ج) برنامۀ اسلام کاملاً عقلایی و منطقی است: «مطمئن باشید آنچه‏‎ ‎‏صلاح جامعه است در بسط عدالت و رفع ایادی ظلمه و تأمین استقلال و‏‎ ‎‏آزادی و جریانات اقتصادی و تعدیل ثروت به طور عاقلانه و قابل عمل و‏‎ ‎‏عینیت در اسلام به طور کامل می باشد و محتاج به تاویلات خارج از منطق‏‎ ‎‏نیست».‏‎[10]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏د) این برنامه فرازمانی است: «احکام اسلامی اعم از قوانین اقتصادی‏‎ ‎‏و سیاسی و حقوقی تا روز قیامت باقی و لازم الاجراست و هیچ یک از‏‎ ‎‏احکام الهی فسخ نشده از بین نرفته است».‏‎[11]‎

‏‏    ‏‏ه) برنامۀ اسلام کاملاً عملی است:‏‎[12]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏و) برنامۀ مذکور برتر از برنامه ها و نظامهای حاصل ذهن و فکر بشر‏‎ ‎‏است و پایۀ همین مطلب  ـ و موارد پیش گفته ـ ختم نبوت اعلام شده‏‎ ‎‏است: «ای بیخرد در زمان خلفاء عباسی قریب پانصد سال قانون مالی‏‎ ‎‏اسلام تا اندازه ای عملی بود و یک مملکت پهناوری را می چرخاندند با‏‎ ‎‏آنکه سایر قوانین اسلامی و قانون مالی هم آن طور که باید عملی نبود ولی‏‎ ‎‏درآمد اراضی خراجیه را داشتند. همین امروز که دولت دست خود را‏‎ ‎‏برای ادارۀ مالی اسلام. همین قانون صد ـ بیست با شرایط مقرر که در‏‎ ‎‏قانون مدون اسلام با قوانین آنها تا مطلب را خوب بفهمند و آنگاه بنشینند‏

‏‎

‎‏

و اسف بخورند به حال مملکتی که قانون الهی خردمندانه خود را گذاشته‏‎ ‎‏از مغز یک نفر اجنبی استفاده می کند و هیچ خردمند شک نمی کند که‏‎ ‎‏قانونهای آنها اگر برای نفع خودشان نباشد، برای نفع ما نیست و کسی که‏‎ ‎‏احتمال بدهد آنان منافع ما را بر خودشان مقدم می دارند از قانون خرد‏‎ ‎‏بیرون سخنی گفته ... ما می گوییم اگر دستورات دینی از میان اوراق به پای‏‎ ‎‏عمل بیاید فاتحۀ زندگی کنونی و کشور امروزی را می خوانیم، لکن یک‏‎ ‎‏زندگی و کشوری به جهان نمایش می دهیم که دستور کلی همۀ آنها باشد.‏‎ ‎‏شما که نمی دانید خدای عالم با چه دستور جامع خلل ناپذیری ختم نبوت‏‎ ‎‏را اعلان کرده است».‏‎[13]‎

‏‏    ‏‏ز) برنامۀ اسلام به علت غنا و قدرتش، جذاب است: «قوانین اسلام،‏‎ ‎‏چه قوانین اقتصادی و سیاسی و چه قوانین فرهنگی و معنوی آن قوانین‏‎ ‎‏غنی ای است که هرکس به آنها توجه پیدا کند، ناچار به اسلام گرایش پیدا‏‎ ‎‏خواهد کرد».‏‎[14]‎

‏‏ ‏

‏‏اسلام نظام مند:‏

‏‏     ‏‏حضرت امام (ره) با توجه به تمام ویژگیهای پیش گفته، عقیده دارند‏‎ ‎‏اسلام یک نظام ‏‎(system)‎‏ است که درون خود دارای تعداد کثیری خرده‏‎ ‎‏نظام ‏‎(Sabsy tems)‎‏ است و یکی از این خرده نظامها، همان نظام اقتصادی‏‎ ‎‏اسلام است که با دیگر خرده نظامهای اسلام در ارتباط تنگاتنگی قرار‏‎ ‎‏دارد و همان گونه که از تعریف نظام بر می آید، عملکرد صحیح آن بستگی‏‎ ‎‏تام و تمامی به عملکرد درست بقیه اجزاء دارد: «... مجموع قواعد‏

‏‎

‎

‏اسلامی در مسائل اقتصادی، هنگامی که در کل پیکرۀ اسلام به صورت‏‎ ‎‏یک مکتب منسجم ملاحظه شود و همه جانبه پیاده شود، بهترین شکل‏‎ ‎‏ممکن خواهد بود. هم مشکل فقر را از میان می برد و هم از فاسد شدن‏‎ ‎‏یک عده به وسیله تصاحب ثروت جلوگیری می کند و در نتیجه کل جامعه‏‎ ‎‏را از فساد حفظ می کند و هم مانع رشد استعدادها و شکوفایی قدرت‏‎ ‎‏ابتکار و خلاقیت انسانها نمی شود».‏‎[15]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏«در اینجا باید نظام اقتصادی اسلام را در مجموعه قوانین و مقررات‏‎ ‎‏اسلامی در کلیه زمینه ها و شئون فردی و اجتماعی ملاحظه کرد. این‏‎ ‎‏مسلم است که از نظر اسلامی حل تمامی مشکلات و پیچیدگیها در‏‎ ‎‏زندگی انسانها تنها با تنظیم روابط اقتصادی به شکل خاص حل نمی شود‏‎ ‎‏و نخواهد شد، بلکه مشکلات را در کل یک نظام اسلامی باید حل کرد و‏‎ ‎‏از معنویت نباید غافل بود که کلیه دردهاست... انسان گونه باید به اسلام‏‎ ‎‏روی بیاورد».‏‎[16]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏«البته پیاده کردن مقاصد اسلام در جهان و خصوصاً برنامه های‏‎ ‎‏اقتصادی آن و مقابله با اقتصاد بیمار سرمایه داری غرب و اشتراکی شرق،‏‎ ‎‏بدون حاکمیت همه جانبۀ اسلام میسر نیست و ریشه کن شدن آثار سوء و‏‎ ‎‏مخرب آن چه بسا بعد از استقرار نظام عدل و حکومت اسلامی همچون‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی ایران نیازمند به زمان باشد».‏‎[17]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏امام خمینی (ره) اسلام را یک نظام حکومتی با همۀ شئون و ابعاد‏‎ ‎‏لازمه آن می دانند که فقیه عهده دار اداره و حفاظت از آن (حتی مسائل‏

‏‎

‎

‏اقتصادی آن) می شود: «با توجه به مطالبی که پیشتر ذکر شد، مبنی بر‏‎ ‎‏اینکه اسلام باید دارای تشکیلات اجرایی و سیستم حکومتی با تمام‏‎ ‎‏شئون آن باشد، دیگر تردیدی نمی ماند که فقیه هیچگاه نتواند دژ استوار‏‎ ‎‏اسلام باشد ـ چنان که به دژ محکم پیرامون شهرها تشبیه شده است ـ مگر‏‎ ‎‏آنکه حافظ تمام ابعاد و شئون مختلف اسلام، از بسط عدالت و اجرای‏‎ ‎‏حدود الهی گرفته تا حفظ ثغور کشورهای اسلامی و گرفتن خراج و مالیات‏‎ ‎‏و مصرف کردن آن در راه مصالح مسلمانان و تعیین والیان و فرمانداران در‏‎ ‎‏نواحی مختلف کشور باشد... .آری می توان گفت اسلام عبارت است از‏‎ ‎‏یک نظام حکومتی با همۀ شئون و ابعاد آن».‏‎[18]‎

‏‏ ‏

‏‏راه سوم ‏

‏‏     ‏‏در دیدگاه خاص امام خمینی (ره) اقتصاد اسلامی با شرایط و‏‎ ‎‏ویژگیهای فوق الذکر، به هیچ وجه قابل جمع و آشتی با اقتصاد‏‎ ‎‏سرمایه داری یا سوسیالیستی نیست. حتی با عنوان مصلحت ظاهری‏‎ ‎‏جامعه مسلمانان هم نمی توان به دامان سرمایه داری یا سوسیالیسم‏‎ ‎‏درغلتید:‏

‏‏     «یکی از اموری که لازم به توصیه و تذکر است، آن است که اسلام نه با‏‎ ‎‏سرمایه داری ظالمانه و بی حساب و محروم کنندۀ توده های تحت ستم و‏‎ ‎‏مظلوم موافق است، بلکه آن را به طور جدی در کتاب و سنت محکوم‏‎ ‎‏می کند و مخالف عدالت اجتماعی می داند، گرچه بعض کج فهمان بی‏‎ ‎‏اطلاع... طوری وانمود کرده اند... که اسلام طرفدار بی مرز و حد‏‎ ‎‏سرمایه داری و مالکیت است... و نه رژیمی مانند رژیم کمونیسم و‏

‏‎

‎

‏مارکسیسم ـ لنینیسم است که با مالکیت فردی مخالف و قائل به اشتراک‏‎ ‎‏می باشد... بلکه اسلام یک رژیم معتدل با شناخت مالکیت و احترام به آن‏‎ ‎‏به نحو محدود در پیدا شدن مالکیت و مصرف که اگر به حق به آن عمل‏‎ ‎‏شود چرخهای اقتصاد سالم به راه می افتد و عدالت اجتماعی که لازم یک‏‎ ‎‏رژیم سالم است تحقق می یابد».‏‎[19]‎

‏‏    ‏‏«ما باید راه مستقیم اسلام را بگیریم و مطالعات اسلامی داشته باشیم‏‎ ‎‏یا از کسانی که مطالعات اسلامی دارند یاد بگیریم که آیا سرمایه داری تا‏‎ ‎‏چه حدود در اسلام قبول شده است و اسلام درباره او چه می گوید و‏‎ ‎‏کمونیسم را اصل اسلام قبول دارد یا قبول ندارد اگر یک مکتب انحرافی‏‎ ‎‏ما را تحت تأثیر خودش قرار بدهد ما از اسلام غافل شده ایم حسن نیت‏‎ ‎‏داریم خیلی هم میل داریم که ملت چه باشد، صلاح این است که امروز‏‎ ‎‏چه جور بشود، همه اطراف مسأله مطالعه نمی شود که ببینند آن صلاح‏‎ ‎‏آخری، آنکه اسلام گفته است این یک مطلبی است که از خداست. خدا‏‎ ‎‏این طور نیست که در نظر نگرفته باشد که مصلحت چی است برای یک‏‎ ‎‏ملت یا برای یک جمعیت مصلحت چی است و مصلحت حالا باید این‏‎ ‎‏باشد آن وقت آن باشد».‏‎[20]‎

‏‏    ‏‏حضرت امام (ره) اسلامی که به سرمایه داری گرایش پیدا کند را اسلام‏‎ ‎‏امریکایی می داند: ‏

‏‏     «اسلام اشرافیت، اسلام ابوسفیان ... اسلام پول و زور، ... اسلام‏‎ ‎‏حاکمیت سرمایه و سرمایه داران بر مظلومین و پابرهنه ها و در یک کلام،‏

‏‎

‎‏

اسلام امریکایی ...».‏‎[21]‎

‏‏    ‏‏ایشان هر دو مسیر غرب و شرق را منتهی به بن بست و پدید آمدن‏‎ ‎‏مشکلات لاینحل و مسائل و معضلات عمدۀ بنیادین می بیند و به همین‏‎ ‎‏علت همگان را از قدم نهادن در چنین مسیرهایی نهی می کند. حضرت‏‎ ‎‏امام (ره) در نامۀ معروف و تاریخی خود به گورباچف می نویسند: «البته‏‎ ‎‏ممکن است از شیوه های ناصحیح و عملکرد غلط قدرتمندان پیشین‏‎ ‎‏کمونیسم در زمینه اقتصاد، باغ سبز دنیای غرب رخ بنماید. ولی حقیقت‏‎ ‎‏جای دیگری است. شما اگر بخواهید در این مقطع تنها گره های کور‏‎ ‎‏اقتصادی سوسیالیسم و کمونیسم را با پناه بردن به کانون سرمایه داری‏‎ ‎‏غرب حل کنید نه تنها دردی از جامعه خویش را دوا نکرده اید که دیگران‏‎ ‎‏باید بیایند و اشتباهات شما را جبران کنند، چرا که امروز اگر مارکسیسم‏‎ ‎‏در روشهای اقتصادی و اجتماعی به بن بست رسیده است، دنیای غرب‏‎ ‎‏هم در همین مسائل ـ البته به شکل دیگر ـ و نیز در مسائل دیگر گرفتار‏‎ ‎‏حادثه است».‏‎[22]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏و در جای دیگر می فرمایند: «جامعۀ بدون خدا و بدون ایمان و عمل‏‎ ‎‏برای خدا، آنچنان با مشکل رابطۀ کارگر و کارفرما گرفتار شده است که‏‎ ‎‏وقتی هم می خواهد این مشکل را حل کند، مشکل بزرگتری ایجاد می کند‏‎ ‎‏که در حل آن خود را در بن بست می بیند؛ ولی در جامعۀ اسلامی که همه‏‎ ‎‏چیز بر اساس و معیار اسلام و ایمان سنجیده و عمل می شود، هرکز‏‎ ‎‏مشکلی پیش نخواهد آمد».‏‎[23]‎‏ ‏

‏

‏‎

‎‏  

 ‏‏در پایان، امام (ره) راه سومی را معرفی می کند که همان اقتصاد‏‎ ‎‏اسلامی است، راهی که بشر ناچار به آن روی خواهد آورد. ولی تبیین‏‎ ‎‏کامل این راه باید به دست متخصصان انجام پذیرد که در مورد آن نیز به‏‎ ‎‏سخنانی از امام (ره) اشاره خواهیم کرد، اما اصل وجود چنین راهی برای‏‎ ‎‏امام (ره) مسجل بوده است: «لکن اسلام در چیزهایی که حق مالکیت به‏‎ ‎‏آنها تعلق می گیرد و نیز در شیوه و شرایط پیدا شدن این حق دستوراتی‏‎ ‎‏داده است که نظام اقتصادی اسلام را و نیز روابط اقتصادی در جامعه را از‏‎ ‎‏روابط و نظام اقتصادی سرمایه داری امروز دنیا جدا می کند و اگر این‏‎ ‎‏حدود و شرایط مراعات شود، جامعه نه مشکلات و نابرابریهای دنیای‏‎ ‎‏سرمایه داری امروز را پیدا می کند و نه دولت اسلامی به بهانه های مختلف‏‎ ‎‏هرگونه آزادی را از انسانها سلب می کند».‏‎[24]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏بسیاری از مشکلات جهان امروز نیز در نظر حضرت امام (ره) با توجه‏‎ ‎‏به کارکردهای سایر خرده نظامهای درون نظام اسلام و آثار آنها بر خرده‏‎ ‎‏نظام اقتصادی اسلام قابل حل هستند:‏

‏‏     «... اسلام در کنار مقررات اجتماعی، اقتصادی و غیره به تربیت انسان‏‎ ‎‏بر اساس ایمان به خدا تکیه می کند و در هدایت جامعه از این بُعد، بیشتر‏‎ ‎‏برای هدایت انسان به طرف تعالی و سعادت عمل می کند. اگر ایمان به‏‎ ‎‏خدا و عمل برای خدا در فعالیتهای اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و سایر‏‎ ‎‏شئون زندگی بشر وارد شود، پیچیده ترین مشکلات امروزی جهان به‏‎ ‎‏آسانی حل می شود. امروز، دنیا هم در این بن بست گرفتار شده است و‏‎ ‎‏هم نمی خواهد به نوع هدایت انبیا تسلیم شود، ولی سرانجام چاره ای جز‏

‏‎

‎

‏تسلیم ندارد».‏‎[25]‎

‏‏    ‏‏حضرت امام (ره) آنچه را پس از اجرای قوانین اسلام  ـ من جمله‏‎ ‎‏قوانین و برنامه های اقتصادی آن ـ به دست می آید، شامل یک «اقتصاد‏‎ ‎‏مترقی» (توسعه یافته)، «عادلانه» و بدون مشکلات خاص و حاد دیگر‏‎ ‎‏معرفی می فرمایند: «اگر قوانین اقتصادی اسلام اجرا شود، مملکت یک‏‎ ‎‏اقتصاد مترقی خواهد داشت».‏‎[26]‎

‏‏    ‏‏«چنانچه دست دزدها و غارتگران داخلی و خارجی کوتاه شود و‏‎ ‎‏برنامه های اقتصادی بر اساس نیازهای معقول و منطقی جامعه طرح ریزی‏‎ ‎‏و اجرا گردد و نیز قوانینی غیرالهی که وسیله دست سودجویان است از‏‎ ‎‏میان برود، مسأله ای به نام تورم برای مملکت باقی نخواهد ماند».‏‎[27]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏«(اگر) اسلام آن طوری که هست... آن طور در خارج ان شاءالله تحقق‏‎ ‎‏پیدا کند، سعادت برای همه اقشار، سلامت برای همه اقشار و رفاه برای‏‎ ‎‏همه اقشار (تأمین خواهد شد)».‏‎[28]‎

‏‏    ‏‏ظاهراً امام (ره) جهت گیری کلی اقتصاد اسلامی را از بین بردن‏‎ ‎‏شکافهای عمیق طبقاتی ـ که امروزه دنیای ما به شدت گرفتار آن است ـ‏‎ ‎‏می دانند: «ولی ارائه طرحها و اصولاً تبیین جهتگیری اقتصاد اسلام در‏‎ ‎‏راستای حفظ منافع محرومین و گسترش مشارکت عمومی آنان و مبارزه‏‎ ‎‏اسلام با زراندوزان، بزرگترین هدیه و بشارت آزادی انسان از اسارت فقر‏‎ ‎‏و تهیدستی به شمار می رود و بیان این حقیت که صاحبان مال و منال در‏‎ ‎

‏‎

‎‏

حکومت اسلام هیچ امتیاز و برتری از این جهت بر فقرا ندارند و ابداً‏‎ ‎‏اولویتی به آنان تعلق نخواهد گرفت مسلم راه شکوفایی و پرورش‏‎ ‎‏استعدادهای خفته و سرکوب شدۀ پابرهنگان را فراهم می کند و تذکر این‏‎ ‎‏مطلب که ثروتمندان هرگز به خاطر تمکن مالی خود نباید در حکومت و‏‎ ‎‏حکمرانان و اداره کنندگان کشور اسلامی نفوذ کنند و مال و ثروت خود را‏‎ ‎‏بهانه فخرفروشی و مباهات قرار بدهند و به فقرا و ... افکار و خواسته های‏‎ ‎‏خود را تحمیل کنند، این خود بزرگترین عامل تعاون و دخالت دادن مردم‏‎ ‎‏در امور و گرایش آنان به اخلاق کریمه و ارزشهای متعالی و فرار از تملق‏‎ ‎‏گویی می گردد و حتی بعضی ثروتمندان را از این که تصور کنند که مال و‏‎ ‎‏امکاناتشان دلیل اعتبار آنان در پیشگاه خداست متنبه می کند».‏‎[29]‎

‏‏ ‏

‏‏راهی در پیش رو‏

‏‏     ‏‏استخراج قوانین اقتصادی اسلام و انطباق آنها با شرایط فعلی جامعه و‏‎ ‎‏سرانجام ایجاد و تأسیس اقتصاد اسلامی، کار خطیر و مهمی است که‏‎ ‎‏متخصصان حوزه و دانشگاه مشترکاً باید به آن بپردازند: «کسانی که اطلاع‏‎ ‎‏از احکام اسلام ندارند، از اقتصاد اسلام ندارند،... اینها می گویند که در‏‎ ‎‏اسلام نیست... متخصص لازم است و در این امر باید از حوزه های علمیه‏‎ ‎‏متخصص بیاورند. دستشان را دراز کنند پیش حوزه های علمیه که در آنجا‏‎ ‎‏این نحو متخصصین هست و دانشگاه را باز کنند لکن علوم انسانی اش را‏‎ ‎‏به تدریج از دانشمندانی که در حوزه های ایران هست و خصوصاً در حوزه‏
‏

‎

‎‏

علمیه قم استمداد کنند».‏‎[30]‎

‏‏    ‏‏ولی همان طور که از سیاق سخنان امام (ره) پیداست، بار اصلی و‏‎ ‎‏ابتدایی این کار بر دوش علمای دین و مجتهدان است: «کشورهای‏‎ ‎‏اسلامی به واسطۀ ضعف مدیریتها و وابستگی، به وضعیتی اسفبار گرفتار‏‎ ‎‏شده اند که این به عهدۀ علمای اسلام و محققین و کارشناسان اسلامی‏‎ ‎‏است که برای جایگزین کردن سیستم ناصحیح اقتصاد حاکم بر جهان‏‎ ‎‏اسلام، طرحها و برنامه های سازنده و دربرگیرندۀ منافع محرومین و‏‎ ‎‏پابرهنه ها را ارائه دهند و جهان مستضعفین و مسلمین را از تنگنا و فقر‏‎ ‎‏معیشت به در آوردند».‏‎[31]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏حضرت امام (ره) روش برخورد مجتهدان با این مسائل را نیز بیان‏‎ ‎‏فرموده و تأکید می کنند که: ‏

‏‏     «اما در مورد روش تحصیل و تحقیق حوزه ها، این جانب معتقد به فقه‏‎ ‎‏سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمی دانم... مسأله ای‏‎ ‎‏که در قدیم دارای حکمی بوده است به ظاهر همان مسأله در روابط حاکم‏‎ ‎‏بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا‏‎ ‎‏کند؛ بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی‏‎ ‎‏همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده است، واقعاً‏‎ ‎‏موضوع جدیدی شده است که قهراً حکم جدیدی می طلبد. مجتهد باید‏‎ ‎‏به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد... داشتن بصیرت و دید اقتصادی،‏‎ ‎‏اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان، شناخت سیاستها و‏‎ ‎‏حتی سیاسیون و فرمولهای دیکته شده آنان و درک موقعیت و نقاط قوت‏‎ ‎
‏

‎

‎

‏و ضعف دو قطب سرمایه داری و کمونیزم که در حقیقت استراتژی‏‎ ‎‏حکومت بر جهان را ترسیم می کنند از ویژگیهای یک مجتهد جامع‏‎ ‎‏است».‏‎[32]‎

‏‏    ‏‏ایشان در عین حال که تذکر می دهند به هیچ وجه نباید خلاف شرعی‏‎ ‎‏صورت گیرد، تاکید می فرمایند که تعصب خشک به خرج دادن در مورد‏‎ ‎‏مسائل تئوریک و حوزوی، به قیمت بر بادرفتن آبروی اسلام و اتهام‏‎ ‎‏بی لیاقتی اسلام در ادارۀ جامعه تمام می شود: «حکومت فلسفه عملی‏‎ ‎‏برخورد با شرک و کفر و معضلات داخلی و خارجی را تعیین می کندو این‏‎ ‎‏بحثهای طلبگی مدارس که در چارچوب تئوریهاست نه تنها قابل حل‏‎ ‎‏نیست که ما را به بن بستهایی می کشاند که منجر به نقض ظاهری قانون‏‎ ‎‏اساسی می گردد. شما (اعضای شورای نگهبان) در عین اینکه باید تمام‏‎ ‎‏توان خودتان را بگذارید که خلاف شرعی صورت نگیرد ـ و خدا آن روز‏‎ ‎‏را نیاورد ـ  باید تمام سعی خودتان را بنمایید که خدای ناکرده اسلام در‏‎ ‎‏پیچ و خمهای اقتصادی، نظامی، اجتماعی و سیاسی، متهم به عدم قدرت‏‎ ‎‏ادارۀ جهان نگردد».‏‎[33]‎

‏‏ ‏

‏‏‎

‎‏

جمعبندی و نتیجه گیری  ‏

‏‏     ‏‏با توجه به سخنان و عبارات حضرت امام خمینی (ره) به نظر می رسد‏‎ ‎‏ایشان پیش شرط ایجاد یک نظام اقتصادی اسلامی را تلقی عملی و‏‎ ‎‏حکومتی ـ و در عین حال وفادار به اصول کلی و روشهای سنتی ـ علما و‏‎ ‎‏مجتهدین از قوانین و کلیت دستورات اسلام می دانند و برای این منظور،‏‎ ‎‏شناخت قواعد حاکم بر جهان امروز، سیاستها، وضعیت اقتصادی‏‎ ‎‏موجود، نقاط ضعف و قدرت نظامهای مطرح دنیا و حتی افراد و‏‎ ‎‏سیاستمداران مهم روز و... را لازم و ضروری می دانند. به عقیدۀ ایشان‏‎ ‎‏فقط با جمع این شرایط می توان به معنای واقعی اجتهاد کرد و به مسائل‏‎ ‎‏مستحدثه به گونه ای پاسخ داد که ادارۀ جامعه با کمک کارشناسان و‏‎ ‎‏متخصصان به نحو مطلوب ممکن گردد. در این صورت جامعه انسانی از‏‎ ‎‏شکافهای عمیق و عظیم طبقاتی که از دردهای بی درمان اقتصاد کنونی‏‎ ‎‏جهان است نجات می یابد و عدالت حاکم می شود، بدون آنکه استعدادها‏‎ ‎‏بمیرند یا آزادیهای مشروع محدود شوند یا در حق شخص یا گروه یا‏‎ ‎‏قشری ظلمی صورت پذیرد. به این ترتیب، شاهد نوع خاصی از نظام‏‎ ‎‏اقتصادی خواهیم بود که ضعفهای نظامهای فعلی و گذشتۀ حاکم بر جهان‏‎ ‎‏را ندارد و در مجموع به زندگی سعادتمندانه و مرفه برای همه مردم منجر‏‎ ‎‏خواهد گشت. حضرت امام (ره) بطور کاملاً جدی به وجود چنین قدرتی‏‎ ‎‏در اسلام ناب اعتقاد داشتند و شک و تردید در این قدرت عظیم را ناشی‏‎ ‎‏از بی اطلاعی از احکام، قوانین، برنامه و روح کلی حاکم بر اسلام و عدم‏‎ ‎‏درک علت اعلام ختم نبوت می دانند. ‏

‏‏     نکتۀ دیگری که می توان از کلیت سخنان بنیانگذار جمهوری اسلامی‏‎ ‎‏ایران برداشت کرد و حتی در مواردی به آن تصریح شده آن است که‏

‏‎

‎

‏ایشان، خود به اسلام نگاهی کاملاً نظام مند داشتند و قوانین و‏‎ ‎‏برنامه هایش را در ارتباطی تنگاتنگ و اندام وار با یکدیگر می دیدند. به این‏‎ ‎‏ترتیب نظام اقتصادی اسلام را جزئی تفکیک ناپذیر از نظام کلی اسلام‏‎ ‎‏تلقی می کردند و هرگونه قضاوت، تحقیق یا حرکت درباره اقتصاد اسلامی‏‎ ‎‏را بدون درنظر گرفتن این ارتباط، باطل، نامطلوب و محکوم به شکست‏‎ ‎‏می دانستند. ‏

‏‏ ‏

‏‏‏‏فهرست منابع‏

‏‏1ـ صحیفه امام، دوره 22 جلدی.‏

‏‏2ـ امام خمینی (ره)، شئون و اختیارات ولی فقیه، چاپ سوم، تهران: سازمان چاپ و‏‎ ‎‏انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بهار 71.‏

‏‏3ـ امام خمینی (ره) ولایت فقیه، چاپ جدید، تهران امیرکبیر، 1357.‏

‏‏4ـ امام خمینی (ره) البیع، قم، عطیۀ مهر.‏

‏‏5ـ آژینی، محسن؛ امام و اقتصاد اسلامی؛ چاپ اول، تهران: کیهان، تابستان 74.‏

‏‏6ـ جمشیدی، محمدحسین، «احیاء تفکر ظلم ستیزی و عدالتخواهی اسلام در اندیشه‏‎ ‎‏سیاسی امام خمینی (ره)» مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی (س) و‏‎ ‎‏احیاء تفکر دینی، خرداد 76.‏

‏‏7ـ مجموعه فیشهای تهیه شده از بیانات و کتب حضرت امام (ره) در مؤسسۀ تنظیم و‏‎ ‎‏نشر آثار حضرت امام (ره) در مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره).‏

‏‏‎

‎

‏‎ ‎‏‎

‎

• )) پژوهشگر
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 2، ص 282-283.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 2، ص 255.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 15، ص 414-416.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 2، ص 436-437.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 402-404.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 4، ص 145-146.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 19 ص 343-344.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 388-389.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 3، ص 322-323.
• )) شؤون و اختیارات ولی فقیه، ص 23.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 3، ص 322-323.
• )) کشف الاسرار، صص 3ـ262.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 404-406.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 382-384.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 437-438.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 20، ص 337-340.
• )) شؤون و اختیارات ولی فقیه ص 42.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21 ص 442-444.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص 227-228.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 80-81.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21 ص 220-221.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 410-411.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 436-438
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5، 409-410.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 4، ص 242-243.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 4، ص 507-508.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 7، ص 399-401.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 20، ص 339-342.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 15، ص 414-416.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 20، ص 339-340.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 288-290.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 217-218.