نگاهی به توسعه اقتصادی و توسعه فرهنگی از دیدگاه امام خمینی(س) و ضرورت توجه به آن

‏‏ ‏

‏نگاهی به توسعه اقتصادی و توسعه فرهنگی از دیدگاه امام خمینی (س) و ضرورت توجه به آن‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏شکرخدا حیدری‏‎[1]‎‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏مدتها است که مفهوم توسعه به جای پرداختن صرف به رشد‏‎ ‎‏اقتصادی به مسئله تحول در ساختارها و بنیانهای اقتصادی، اجتماعی،‏‎ ‎‏سیاسی، نهادی و فرهنگی تعمیم داده شده است. برای رسیدن به این‏‎ ‎‏تغییرات در ساختارها، نیازمند رعایت ظرافتهای فرهنگی در اجرای‏‎ ‎‏سیاستها هستیم. چه بسیار اقدامات توسعه ای که به دلیل نادیده انگاری‏‎ ‎‏این ظرافتهای فرهنگی با شکست مواجه می شوند. فرهنگ به مثابه روح‏‎ ‎‏است در کالبد توسعه. رشد و توسعه قبل از هرچیز مستلزم فضای مناسب‏‎ ‎‏است تا بتواند تحقق یابد. نقش فرهنگ در شکل دادن به احساس و‏‎ ‎‏اندیشه و رفتار انسان بسیار اساسی است و از این جهت می توان عنوان‏‎ ‎‏نمود بدون تحول فرهنگی، توسعه اقتصادی امری محال می نماید.‏

‏‏     امام خمینی (ره) نیز شناخت خوبی نسبت به این مضامین داشته و‏

‏‎

‎‏

دریافته بود که بایستی قبل از هرچیز به فرهنگ توجه نمود و به آن بهاء‏‎ ‎‏داد. چنانچه ایشان مبداء همه خوشبختی ها و بدبختی های ملت را‏‎ ‎‏فرهنگ می دانستند. لذا علاوه بر باورهای عینی به توسعه فراگیر،‏‎ ‎‏تاکیدشان بر استقلال و خودکفایی است و اگر بخواهیم آن را به بیان الفاظ‏‎ ‎‏اقتصادی تعبیر کنیم، ایشان بر استراتژی جایگزینی واردات تا قطع‏‎ ‎‏وابستگی کامل به غیر تاکید بسزایی داشتند. فلذا راه کار این امر را در بالا‏‎ ‎‏بردن ابعاد فرهنگی جامعه با تاکید بر فرهنگ اسلامی می دانستند و در این‏‎ ‎‏خصوص معتقد بر باورهای فرهنگی لازم برای فرایند توسعه اقتصادی که‏‎ ‎‏به قرار زیر است بودند:‏

‏‏     1ـ حاکمیت نگرش علمی بر باورهای فرهنگی جامعه و ضرورت علم‏‎ ‎‏همراه با عمل و تعهد ‏

‏‏     2ـ باور فرهنگی به عدالت در جامعه.‏

‏‏     3ـ باور فرهنگی به درست انجام دادن کارها و کوشش در جهت آن.‏

‏‏     4ـ باور فرهنگی به علوم و تکنولوژی.‏

‏‏     5ـ باور فرهنگی به آزادی سیاسی.‏

‏‏     6ـ باور فرهنگی به برابری انسانها و لزوم نظم پذیری و وحدت جمعی.‏

‏‏ ‏‏‎

‎

‏

‏‏مقدمه‏

‏‏     ‏‏قبل از اینکه به تشریح موضوع بپردازیم و دیدگاههای حضرت امام‏‎ ‎‏خمینی (ره) را مورد بررسی قرار دهیم ذکر چند نکته ضروری است. ‏

‏‏     ابتدا اینکه امام یک شخصیت جامع با ابعاد ارزشمند وجودی گوناگون‏‎ ‎‏بود؛ از جمله اینکه او حکیمی الهی، فیلسوفی ژرف اندیش، فقیهی عالم به‏‎ ‎‏زمان خود و واقف به آینده، انقلابی و مبارزی شجاع و نستوه،‏‎ ‎‏سیاستمداری هوشمند، با تقوا و آینده نگر، فرماندهی عادل و عارفی‏‎ ‎‏واصل بود. لذا بیانات حضرت امام به صورت مجموعه ای از علوم،‏‎ ‎‏معارف و حقایق مختلف است. ‏

‏‏     دیگر اینکه شیوه رهبری حضرت امام الهام گرفته از قرآن و سیره‏‎ ‎‏حکومتی رسول اکرم (ص) بود. لذا همان گونه که نمی توانیم بگوییم قرآن‏‎ ‎‏یا احادیث رسول الله و کلام معصومان (ع) صرفاً در خصوص اقتصاد‏‎ ‎‏است یا مباحثش، مباحث نظامی، سیاسی، حقوقی و یا فقط‏‎ ‎‏جامعه شناسی است، معتقدیم که کلام و بیانات حضرت امام، هم‏‎ ‎‏نزدیکترین کلام و بیانات نسبت به کلام و بیانات معصومان (ع) و هم‏‎ ‎‏جامع همه مباحث است. لذا محقق درصدد است که این کلام و بیانات را‏‎ ‎‏در خصوص موضوع مورد مطالعه مورد بررسی قرار داده، استخراج کند. ‏

‏
‏‎

‎‏  

  البته موضوع کار مقداری سخت است؛ چه به هر کلام امام که توجه‏‎ ‎‏کنیم مباحث مختلفی می توان از آن برداشت نمود. موضوع دیگر اینکه‏‎ ‎‏امام در بیاناتشان بسیار کم کلمه «توسعه» را به کار برده اند و بیشتر از‏‎ ‎‏واژه هایی نظیر "بازسازی"، "بناکردن"، "ساختن"، "آبادکردن"، "نوسازی"‏‎ ‎‏و ... استفاده کرده اند. ‏

‏‏     در این مقاله برای فهم و درک بهتر ابتدا به تشریح مفهوم توسعه‏‎ ‎‏اقتصادی و فرهنگی از دیدگاه اقتصاددانان و صاحبنظران این علوم‏‎ ‎‏می پردازیم و سپس دیدگاههای امام راحل را در این خصوص با توجه به‏‎ ‎‏بیاناتشان مورد بررسی قرار می دهیم. باشد که انشاءالله توفیقی در کسب‏‎ ‎‏فضایل معنوی گردد. ‏

‏‏ ‏

‏‏تعاریف و مفاهیم توسعه اقتصادی ‏

‏‏     ‏‏موضوع توسعه اقتصادی و راههای حصول به آن، امروزه مشغله‏‎ ‎‏فکری بسیاری از اقتصاددانان، سیاستمداران و جامعه شناسان گردیده‏‎ ‎‏است. اختلاف نظرها و دیدگاهها نه فقط به موضوع توسعه، بلکه به‏‎ ‎‏عوامل و راههای دستیابی به آن نیز راه یافته است. هر کشوری به مقتضای‏‎ ‎‏سوابق تاریخی، ایدئولوژی حاکم بر آن، نحوه تفکر و گرایش مردمانش،‏‎ ‎‏امکانات مادی و انسانی و ساختار فرهنگی، سیاسی و اجتماعی خود در‏‎ ‎‏پی الگوی خاصی برای غلبه بر مشکلات اقتصادی، اجتماعی و رسیدن به‏‎ ‎‏توسعه است؛ اما در این راستا وحدت نظر کاملی بین علمای اقتصادی‏‎ ‎‏درباره مفهوم توسعه اقتصادی وجود ندارد. اشکال این بحث را می توان از‏‎ ‎‏آن رو دانست که عوامل مختلفی مانند سرمایه، نیروی انسانی، تکنولوژی،‏‎ ‎‏منابع طبیعی و فرهنگ و مؤسسات اجتماعی در توسعه اقتصادی کشور‏

‏‎

‎‏

مؤثر است و علمای مختلف سعی می کنند بر حسب اهمیتی که برای هر‏‎ ‎‏یک از این عوامل قائل می شوند، توسعه اقتصادی را تعریف کنند. ‏

‏‏     شومپیتر‏‎[2]‎‏ برای پیشرفت تکنولوژی اهمیت خاصی قائل است.فرانسوادوپرو‏‎[3]‎‏ دانشمند معروف فرانسوی توسعه اقتصادی را ناشی ازتغییرات روحی و اجتماعی یک قوم یا ملت می داند که در نتیجه این‏‎ ‎‏تغییرات روحی و اجتماعی، قدرت تولیدی سیستم اقتصادی در یک‏‎ ‎‏جبهه وسیع پیوسته و مداوم افزایش می یابد.‏‎[4]‎

‏‏    ‏‏برای اینکه مفهوم توسعه اقتصادی بهتر درک گردد لازم است تعاریفی‏‎ ‎‏از آن که مرتبط با موضوع است ارائه گردد. البته این نکته نیز مورد توجه‏‎ ‎‏است که: ‏

‏‏     ـ توسعه اقتصادی در صورتی بدست می آید که فراگیرترین اقشار یک‏‎ ‎‏جامعه در ایجاد آن سهیم باشند، یعنی نه فقط صاحبان سرمایه بلکه‏‎ ‎‏کارمندان، کارگران، کشاورزان و تمام گروههای اجتماعی باید این احساس‏‎ ‎‏را داشته باشند که در فرایند توسعه اقتصادی جامعه شریک هستند و در‏‎ ‎‏منابع آن سهیمند.‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏ـ توسعه علاوه بر افزایش تولید، تغییرات در ساختارهای نهادی،‏‎ ‎‏اجتماعی، فرهنگی، اداری و بسیاری از موارد حتی آداب و رسوم و‏‎ ‎‏اعتقادات را نیز در بر می گیرد.‏‎[6]‎

‏
‏‎

‎‏  

 ‏‏ـ جرالدمایر‏‎[7]‎‏ توسعه اقتصادی را این گونه تعریف می کند: توسعهاقتصادی فراگردی است که به موجب آن درآمد واقعی سرانه در یک‏‎ ‎‏کشور در بلندمدت افزایش می یابد. او تأکید می کند توسعۀ اقتصادی‏‎ ‎‏هدف نیست، بلکه وسیله ای است برای برچیده شدن فقر و بهبود شرایط‏‎ ‎‏اجتماعی.‏

‏‏     ـ پروفسور بلاک‏‎[8]‎‏ تعریف جامعتری از توسعه اقتصادی به دستمی دهد و می گوید: «توسعه اقتصادی عبارت است از دستیابی به تعدادی‏‎ ‎‏از هدفها و غایات مطلوب نوسازی از قبیلِ افزایش بازدهی تولید، ایجاد‏‎ ‎‏برابریهای کسب و فن و مهارت جدید، بهبود در وضع نهادها و وجه نظرها‏‎ ‎‏یا به طور منطقی دستیابی به یک سیستم موزون و هماهنگ از سیاستهای‏‎ ‎‏مختلف که بتوانند انبوه شرایط نامطلوب یک نظام اجتماعی را برطرف‏‎ ‎‏سازند.»‏

‏‏     ـ گونارمیردال‏‎[9]‎‏ ابتدا در کتاب معروف خود به نام «درام آسیایی»توسعه را حرکت یک سیستم یکدست اجتماعی به سمت جلو تعریف‏‎ ‎‏می کند. سپس در کتاب دیگرش به تعریف جامعتر این پدیده پرداخته،‏‎ ‎‏می نویسد: «به نظر من توسعه اقتصادی عبارت است از حرکت یک‏‎ ‎‏سیستم یک دست اجتماعی به سمت جلو. به عبارت دیگر در این مقوله‏‎ ‎‏نه فقط روش تولید، توزیع محصولات و حجم تولید مدنظر است، بلکه‏‎ ‎‏تغییرات در سطح زندگی، نهادهای اجتماعی، و نیز مورد توجه است».‏‎[10]‎

‏‏    ‏‏همان گونه که در مطالب عنوان شده مشخص است در تمامی تعاریف‏

‏‎

‎‏

و مشخصه های ارائه شده برای توسعه اقتصادی، چند محور کلیدی و‏‎ ‎‏عمده قابل تمیز وجود دارد. دراین خصوص دیدگاه امام (ره) را نیز در هر‏‎ ‎‏مورد بیان می کنیم:‏

‏‏ ‏

‏‏1ـ توسعه اقتصادی در صورتی بدست می آید که فراگیرترین اقشار‏‎ ‎‏یک جامعه در آن سهیم باشند. ‏

‏‏     ‏‏«واعتصموابحبل ا... جمیعاً و لاتفرقوا» امام (ره) در خصوص این آیه‏‎ ‎‏می فرمایند: «این یک دستور است، دستور الزامی است، امر است،‏‎ ‎‏مشتمل بر یک امر و یک نهی»‏‎[11]‎

‏‏    ‏‏امام تأکید بسزایی بر همبستگی بین اقشار ملت دارند و می فرمایند «بر‏‎ ‎‏همه اقشار ملت، در هر مقامی که هستیم واجب است، واجب الهی است‏‎ ‎‏که با هم پیوسته باشیم و با هم یکدست و یکدل و یک جهت برای ساختن‏‎ ‎‏این ایران خراب».‏‎[12]‎‏ «ما باید از سر، یک مملکتی را از سر بسازیم و این،‏‎ ‎‏نه دولت همچو کاری می تواند بکند و نه بعض اقشار ملت، باید همه با هم‏‎ ‎‏دست به هم بدهیم».‏‎[13]‎

‏‏ ‏

‏‏2ـ توسعه اقتصادی خود هدف نیست بلکه وسیله ای است برای‏‎ ‎‏برچیده شدن فقر و موانع تکامل و تحول انسانها ‏

‏‏     ‏‏مهمترین بحث در توسعه اقتصادی را شاید بتوان توجه به ابعاد انسانی‏‎ ‎‏توسعه دانست که متأسفانه آن نیز مورد توجه قرار نمی گیرد، اما در سخنان‏

‏‎

‎

‏امام راحل بارها و بارها بر ضرورت توجه به ابعاد وجود انسانی و برچیده‏‎ ‎‏شدن فقر و زاغه نشینی تأکید شده است و امام پیروزی انقلاب را به همت‏‎ ‎‏وجود اینان می دانند. امام می فرمایند که اسلام برای مستضعفین آمده و‏‎ ‎‏اول نظرش به آنهاست‏‎[14]‎

‏‏    ‏‏امام توجه خاصی به ابعاد انسانی داشتند. خاصه به مقوله خودسازی‏‎ ‎‏"ما باید در هر قدمی که برای پیروزی پیش می رویم، هر قدمی که برای‏‎ ‎‏ساختن کشورمان پیش می رویم، چند قدمی برای ساختن خودمان، برای‏‎ ‎‏پیروزی بر نفس خودمان، برای پیروزی بر شیطان باطنی خودمان قدم‏‎ ‎‏برداریم‏‎[15]‎‏ "همه ادیان برای همین آمده اند که انسانها را درست کنند.‏‎ ‎‏اصلاً موضوع بحث انبیا انسان است. انسان اگر درست بشود همه چیز‏‎ ‎‏عالم درست می شود."‏‎[16]‎

‏‏ ‏

‏‏3ـ توسعه اقتصادی صرفاً یک تحول اقتصادی نیست بلکه همراه و‏‎ ‎‏هماهنگ با سایر تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است؛‏

‏‏     ‏‏یعنی بدون ایجاد تحول در ساختارها و نهادهای سیاسی، اجتماعی،‏‎ ‎‏فرهنگی و اقتصادی توسعه اقتصادی مفهومی پیدا نخواهد کرد. امام‏‎ ‎‏خمینی این عوامل را از ذهن دور نمی داشت و تاریخ حکومت ایشان‏‎ ‎‏سراسر نشان از تحول در این ساختارهاست. از دیدگاه ایشان، معنویت‏‎ ‎‏اساس هر حرکت و تحول بشری است: «اگر ایمان به خدا و عمل برای‏‎ ‎‏خدا در فعالیتهای اجتماعی و سیاسی، اقتصادی و سایر شئون زندگی بشر‏

‏‎

‎‏

وارد شود، پیچیده ترین مشکلات امروزی جهان به آسانی حل‏‎ ‎‏می شود.»‏‎[17]‎

‏‏ ‏

‏‏تعریف گسترده از فرهنگ‏

‏‏     ‏‏از بیست سال پیش واژه «فرهنگ» در اندیشه های مربوط به‏‎ ‎‏همکاریهای بین المللی فرهنگی، در مفهوم وسیع به کاربرده می شود.‏‎ ‎‏«کنفرانس بین الدول ونیز در سال 1970 این واقعیت را پذیرفت که فرهنگ‏‎ ‎‏از زندگی روزمره مردم جدائی ناپذیر است.»‏‎[18]‎

‏‏    ‏‏تعاریف زیادی از فرهنگ به عمل آمده که بعضی از آنها مفهوم عام و‏‎ ‎‏بعضی دیگر مفهوم خاصی از این واژه را به دست می دهند. در اینجا برای‏‎ ‎‏شناخت بهتر عوامل فرهنگی به چند تعریف از آن می پردازیم و سپس‏‎ ‎‏دیدگاه حضرت امام را در این خصوص طرح می کنیم:‏

‏‏     1ـ عقاید، عادات و فرم ها، مهارتها، هنرها و ... متعلق به انسانها در‏‎ ‎‏زمان و مکان مشخص.‏

‏‏     2ـ پرورش و اصلاح عقایق، هیجانات، سلیقه و رفتار که منجر به ایجاد‏‎ ‎‏اندیشه ای نو، رفتار نو و کردار نو می شود.‏

‏‏     3ـ دانش، ادب، علم، تعلیم و تربیت و آثار علمی و ادبی یک قوم یا‏‎ ‎‏ملت. ‏

‏‏     4ـ علم عمران و مکمل تاریخ. ‏

‏‏     5ـ راه زندگی متعلق به دسته ای از مردم.‏

‏‏‎

‎‏ 

    6ـ الگوی اندیشه و رفتار‏‎[19]‎

‏‏    ‏‏همچنین قطعنامه شماره یک کنفرانس بین الدول در زمینه سیاستهای‏‎ ‎‏فرهنگی کشورهای اروپایی (هلسینکی 28ـ19 ژوئن 1972) عنوان‏‎ ‎‏گویایی از فرهنگ دارد. فرهنگ فقط به این معنا نیست که آثار و دانشهایی‏‎ ‎‏را گردآوری کنیم که نخبگان برای استفاده عموم آن را خلق، گردآوری و‏‎ ‎‏حفظ کنند یا ملتی که از گذشته یا میراثی عمیق برخوردار است آن را به‏‎ ‎‏ملتهای دیگر به مقوله الگویی ارزانی می کند ملتهای دیگری که تاریخ آنها‏‎ ‎‏را از دانش چنین الگویی محروم داشته است و (...) علاوه بر این فرهنگ‏‎ ‎‏به دسترسی داشتن به آثار هنری و زبان و ادبیات محدود نمی شود. بلکه‏‎ ‎‏در عین حال اکتساب دانشها و اقتضای شیوه ای از زندگی و نیاز و ارتباط را‏‎ ‎‏هم دربر می گیرد. فرهنگ عرصه ای نیست که بتوان آن را به تصرف یا‏‎ ‎‏تملک درآورد، بلکه شیوه رفتار کردن با خود، با همنوعان و با طبیعت‏‎ ‎‏است (...) فرهنگ فقط قلمروی نیست که در خود دموکراتیزه کردن است،‏‎ ‎‏بلکه خود به نوعی دموکراسی بدل شده است که باید به حرکت درآورده‏‎ ‎‏شود.‏‎[20]‎

‏‏    ‏‏کنفرانس جوجیاکارتا‏‎[21]‎‏ ـ دسامبر 1973) این اصل را مطرح کرده کههیچ الگوی توسعه وارداتی را نمی توان به کاربرد، مگر آنکه با ویژگیهای‏‎ ‎‏محلی، منطقه ای و ملی هماهنگی داشته باشد. در این کنفرانس اعلام‏‎ ‎‏شده که هرگاه توسعه بر یک مفهوم اقتصادی صرف تکیه کند بر تفاوتها و‏‎ ‎‏بحرانهای اجتماعی دامن خواهد زد. پیامد چنین وضعی ایجاد اختلال در‏

‏‎

‎‏

ساختار ملی است. توسعه فرهنگی به عنوان ابزار کاوش مستمر نظامهای‏‎ ‎‏جدید ارزشی و وسیله برانگیختن و آگاهی اجتماعی می تواند وسیله‏‎ ‎‏آزادسازی و پایان دادن به جدایی بین سنن و تجدد شهر و روستا باشد. ‏

‏‏     در کنفرانس بوگوتا‏‎[22]‎‏ (1978) که به بررسی سیاستهای فرهنگیکشورهای آمریکایی لاتین و کاراییب اختصاص داشت عنوان شد:‏‎ ‎‏"مفهومی از توسعه که فقط بر عوامل اقتصادی تکیه کند، شرایط‏‎ ‎‏ساختاری خاصی را به وجود می آورد که خود توسعه نیافتگی را تشدید‏‎ ‎‏می کند. فقط با دخالت دادن عوامل فرهنگی در راه حلهای انتخاب شده‏‎ ‎‏برای توسعه می توان به طور کامل نیازها و خواستهای گروههای اجتماعی‏‎ ‎‏و ملتها را برآورده ساخت.‏‎[23]‎

‏‏    ‏‏با برداشت ساده ای از کنفرانس جوجیاکارتا می توان به اهمیت توسعه‏‎ ‎‏فرهنگی پی برد. خاصه در کشور ما که درصدد توسعه اقتصادی است‏‎ ‎‏باید توجه شود که تکیه صرف بر مفهوم اقتصادی و فراموش کردن ابعاد‏‎ ‎‏فرهنگی موجب بروز بحرانهای اجتماعی خواهد شد و ساختار ملی را به‏‎ ‎‏خطر خواهد انداخت. توسعه فرهنگی راهگشای توسعه اقتصادی و‏‎ ‎‏ابزاری است برای آزادی از قید اقتصاد سنتی، روی آوردن به تولید مدرن،‏‎ ‎‏بالا بردن آگاهیهای اجتماعی، برآورده کردن نیازها و خواسته های مردم. ‏

‏‏     ابعاد کلام امام نشان از آگاهی صحیح ایشان از توسعه واقعی دارد و از‏‎ ‎‏این روست که چنین بر یافتن فرهنگی اصیل و ریشه دار توجه می کنند.‏‎ ‎‏بیانات امام به درستی در برگیرنده مضمون کنفرانس جوجیاکارتا و بوگوتا‏‎ ‎‏و تعاریفی است که از فرهنگ مطرح شد. ‏

‏
‏‎

‎‏ 

    ایشان بر استقلال فرهنگی تأکید می کردند، فرهنگ شرق را فرهنگی‏‎ ‎‏غنی می دانستند و می فرمودند: «فرهنگ اساس ملت است؛ اساس ملیت‏‎ ‎‏یک ملت است، اساس استقلال یک ملت است.»‏‎[24]‎‏ «شرق فرهنگ دارد؛‏‎ ‎‏فرهنگ غنی دارد؛ کسی که فرهنگ غنی دارد چرا برود سراغ دیگران‏‎ ‎‏بخواهد فرهنگ را بگیرد و دیگران هم به ما فرهنگ نمی دهند نافرهنگی‏‎ ‎‏می دهند.»‏‎[25]‎‏ «هیچ ملتی نمی تواند استقلال پیدا بکند الّا اینکه خودش‏‎ ‎‏خودش را بفهمد و تا زمانی که ملتها خودشان را گم کرده اند و دیگران را‏‎ ‎‏به جای خودشان نشانده اند، نمی توانند استقلال پیدا کنند. کمال تأسف‏‎ ‎‏است که کشور ما حقوق اسلامی و قضای اسلامی و فرهنگ اسلامی دارد‏‎ ‎‏و این فرهنگ و حقوق را نادیده گرفته به دنبال غرب است. چنان غرب در‏‎ ‎‏نظر یک قشری از این ملت جلوه کرده است که گمان می کنیم غیر از‏‎ ‎‏غرب، دیگر هیچ چیز نیست. این وابستگی فکری، عقلی و مغزی غربی،‏‎ ‎‏منشأ اکثر بدبختیهای ملتها و ملت ما نیز هست و تا این غربزدگی از ملتها و‏‎ ‎‏مغزهای ملت زوده شود، وقتی طولانی لازم است. شرق فرهنگ اصیل‏‎ ‎‏خود را گم کرده است و شما که می خواهید مستقل و آزاد باشید باید‏‎ ‎‏مقاومت کنید و باید همه قشرها بنای این را بگذارند که خودشان باشند.‏‎ ‎‏باید کشاورزان درصدد باشند که روزی خودشان را از زمین بیرون بیاورند‏‎ ‎‏و کارخانه ها خودکفا باشند تا صنایع کشورمان رشد پیدا کند.»‏‎[26]‎

‏‏    ‏‏دقت بر مطالب بالا نشان می دهد که امام بیش از همه برتقدم توسعه‏‎ ‎‏فرهنگی و ترویج فرهنگ اسلامی تأکید دارند: «شرق یک فرهنگ‏

‏‎

‎

‏اسلامی دارد که بلندترین، مترقی ترین فرهنگ است. با این فرهنگ‏‎ ‎‏اسلامی باید تمام احتیاجاتمان را اصلاح کنیم».‏‎[27]‎‏ و اشاره می کنند که این‏‎ ‎‏اصلاح نیاز به وقت طولانی دارد. تمام صاحبنظران نیز معتقدند که اصلاح‏‎ ‎‏فرهنگ نیاز به وقت بسیار دارد و باید با دیدی استراتژیک به آن نگریست‏‎ ‎‏و برنامه هایی صحیح و بلندمدت برای آن طراحی کرد؛ همان گونه که امام‏‎ ‎‏با وقوف کامل به این امر می فرمایند: «اگر بخواهید ملت شما نجات پیدا‏‎ ‎‏کند، نجات ملت در فرهنگ و در دانشگاه باید طرح بشود. مادامی که ما‏‎ ‎‏پیوستگی فکری داریم به خارج و اجانب از زیر گرفتاریها نمی توانیم فرار‏‎ ‎‏کنیم» و در ادامه با بینش والایشان می فرمایند: «رأس همه اصلاحات،‏‎ ‎‏اصلاح فرهنگ است و نجات جوانهای ما از این وابستگی به غرب اصلاح‏‎ ‎‏فرهنگ است ... اگر ما وابستگی فرهنگی داشته باشیم، دنبالش وابستگی‏‎ ‎‏اقتصادی هم هست، وابستگی اجتماعی هم هست، سیاسی هم هست،‏‎ ‎‏همه اینها هست.»‏‎[28]‎

‏‏ ‏

‏‏زمینه فرهنگی و مشترکات آن در تحقق توسعه‏

‏‏     ‏‏مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی جوامع توسعه نیافته ناشی از‏‎ ‎‏عملکرد عقب ماندۀ نظامهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی این‏‎ ‎‏کشورهاست. این موضوع به ما گوشزد می کند که برای رسیدن به‏‎ ‎‏جامعه ای منطبق با نیازهای امروزین توسعه یافتگی، راهی جز استفاده‏‎ ‎‏جدی از کلیه امکانات و استعدادهای انسانی، اقتصادی و فرهنگی باقی‏‎ ‎‏نمانده و برای نیل به چنین هدفی، راهی جز مشارکت دادن مردم در امور‏

‏‎

‎‏

و اعمال و تعمیم اصول دموکراسی، همچون امنیت قضایی، برخورداری‏‎ ‎‏از آزادی مطبوعات و قلم و بیان و ... .وجود ندارد و باید توجه نمود که در‏‎ ‎‏یک مدل رشد و توسعه موفق نباید در رابطه با مردم برای خود حق‏‎ ‎‏قیومیت قائل شد. استوارت میل در این خصوص می گوید: «زمانی که‏‎ ‎‏دولت شهروندان خود را تحقیر نموده و تا حد یک ابزار تنزلشان بدهد، در‏‎ ‎‏خواهد یافت که با مردان کوچک هیچ کار بزرگی را نمی توان به انجام‏‎ ‎‏رساند».‏‎[29]‎

‏‏    ‏‏باید توجه داشت که بین حوزه فرهنگ و دیگر حوزه های اقتصادی و‏‎ ‎‏اجتماعی رابطه کنش و واکنش مستمری وجود دارد. بنابراین نباید تصور‏‎ ‎‏کرد که فرهنگ یک کشور لایتغیر است، بلکه فرهنگ در بستر زمان، هم‏‎ ‎‏عامل تغییر است و هم خود تغییر می کند. فرهنگ باید هم زمینه توسعه‏‎ ‎‏باشد، هم جزئی از فرایند آن و نیز باید هدف توسعه تلقی شود. کیفیت‏‎ ‎‏یک فرهنگ و محیط اجتماعی در تحریک، تشویق، حرکت، خلاقیت،‏‎ ‎‏شهامت، تدبیر، پشتکار و تلاش یک ملت تأثیر بسزایی دارد. کیفیت‏‎ ‎‏نیروی انسانی و کار ـ که در تحقق توسعه نقش محوری دارد ـ به نحو کامل‏‎ ‎‏به کیفیت فرهنگی و عوامل اجتماعی آن وابسته است. لازمه توسعه،‏‎ ‎‏اعتقاد به یک نظام عقلی و اجتماعی و دلبستگی به کار در همه زمینه ها به‏‎ ‎‏ویژه در فرهنگ عمومی مردم است. ‏

‏‏     موسسات اجتماعی، تجارب شخصی، و اصول فلسفی که از‏‎ ‎‏پدیده های مختلف فرهنگ و محیط اجتماعی به شمار می روند در تشکیل‏‎ ‎‏شخصیت و چگونگی رفتار افراد در ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی‏
‏

‎

‎‏

موثرند. در کشورهای توسعه یافته به رغم وجود تفاوتهای فرهنگی، وجوه‏‎ ‎‏مشترکی نیز بین مردم این جوامع دیده می شود. این ویژگیها در یک مدل‏‎ ‎‏رشد و توسعه، متغیرهای پیش برنده قلمداد می شوند. الکس انکلس که‏‎ ‎‏در میان شش ملت تحقیق کرده، متغیرهای فوق را چنین بر می شمارد: ‏

‏‏     1ـ آمادگی مردم جوامع برای قبول اندیشه های نو و آزمون شیوه های‏‎ ‎‏نو، ‏

‏‏     2ـ آمادگی برای اظهار عقیده، ‏

‏‏     3ـ احساس زمانی که مردم را به حال و آینده اش بیش از گذشته‏‎ ‎‏علاقه مند می سازد، ‏

‏‏     5ـ تمایل نگرش جهان همانند چیزی قابل مقایسه، ‏

‏‏     6ـ ایمان و علوم و تکنولوژی، ‏

‏‏     7ـ ایمان به عدالت اجتماعی‏‎[30]‎‏.‏

‏‏    ‏‏بنابراین برای حصول به اهداف توسعه لازم است ارزشها و باورهای‏‎ ‎‏نو، به مقیاس وسیعتری وجود داشته باشند و یا فراهم شوند؛ ارزشها و‏‎ ‎‏باورهایی که بتواند قیود و بندهای، ریاضت و زهد نامعقول و ... را بگسلند‏‎ ‎‏و به جای آنها، روحیه پیش برندگی را تقویت و ترویج کنند. در این‏‎ ‎‏صورت، قادر خواهیم بود با تغییر دادن و نو کردن ارزشها، باورها و‏‎ ‎‏انگیزه ها، دیدگاههای افراد را تغییر دهیم و بدین وسیله راه پیشرفت و‏‎ ‎‏توسعه را تحقق پذیر سازیم.‏

‏‏     از بیانات امام راحل استنباط می شود که ایشان با آگاهی کامل از‏‎ ‎‏شرایط زمان و با تکیه بر بینش و بصیرت والای خویش به زمینه های‏‎ ‎‏فرهنگی و مشترکات آن در تحقق توسعه تأکید کامل داشتند. در ادامه‏

‏‎

‎‏

باورهای فرهنگی عمده و لازم برای تحقق توسعه اقتصادی را نام برده، با‏‎ ‎‏توجه به دیدگاه امام خمینی (ره) به تشریح آنها می پردازیم. ‏

‏‏ ‏

‏‏1ـ حاکمیت نگرش علمی بر باورهای فرهنگی جامعه وضرورت‏‎ ‎‏علم همراه با عمل و تعهد‏

‏‏     ‏‏مهمترین خصیصه ای که جریان توسعه اقتصادی از جنبه فرهنگی بدان‏‎ ‎‏نیاز دارد این است که باید نگرش علمی بر فرهنگ جامعه حاکم شود،‏‎ ‎‏یعنی انسانها باید به مجموعه آرای فرهنگی خود این تفکر را اضافه کرده‏‎ ‎‏باشند که هر حادثه ای علت یا علل دارد؛ هر علت یا هر گروه از علتها قابل‏‎ ‎‏کشف است و این کشف باید به روش علمی صورت گیرد. ‏

‏‏     حضرت امام بر علم توأم با عمل که از ضروریات توسعه است بسیار‏‎ ‎‏اهمیت می دهند. «علم و عمل، علم و تعهد به منزله دو بال هستند که با هم‏‎ ‎‏می توانند به مراتب ترقی و تعالی برسند».‏‎[31]‎‏ «علمِ تنها اگر ضرر نداشته‏‎ ‎‏باشد فایده ندارد.»‏‎[32]‎‏ «اساس بر این است که دفاع از حق بکنند و حق را و‏‎ ‎‏علم را جانشین مسلسل بکنند. قلم و علم و بیان است که می تواند بشر را‏‎ ‎‏بسازد، نه مسلسل و نه سایر قوای تخریب کننده.»‏‎[33]‎‏ «علم از مهد تا لحد،‏‎ ‎‏از بچگی تا نزدیک مردن. دنیا باید با علم و با علم جهت دار اداره‏‎ ‎‏شود.»(28)‏

‏‏     امام راحل نبض این باورها و ترقیات و بینش علمی را در حوزه و‏‎ ‎‏دانشگاه می داند و توجه ویژه ای به آن معطوف می دارد و می فرماید:‏

‏‎

‎‏

«دانشگاه و حوزه علمیه روحانیون می توانند دو مرکز باشند برای تمام‏‎ ‎‏ترقیات و تمام پیشرفت های کشور و می توانند دو مرکز باشند برای تمام‏‎ ‎‏انحرافات و تمام انحطاطات. از دانشگاه هست که که اشخاص متفکر‏‎ ‎‏متعهد بیرون می آید. اگر دانشگاه، دانشگاه باشد، اگر دانشگاه واقعاً‏‎ ‎‏دانشگاه باشد و دانشگاه اسلامی باشد؛ یعنی در کنار تحصیلات محقق‏‎ ‎‏در آنجا تهذیب هم باشد، تعهد هم باشد، یک کشوری را اینها می توانند به‏‎ ‎‏سعادت برسانند و اگر حوزه علمیه مهد باشد و متعهد باشند، یک کشور‏‎ ‎‏را می توانند نجات بدهند».‏

‏‏ ‏

‏‏2ـ باور فرهنگی به عدالت در جامعه‏

‏‏     ‏‏از نظر امام (ره) عدالت از پایه های اساسی توسعه محسوب می گردد،‏‎ ‎‏آنجا که می فرمایند: «خروج از اعتدال و عدالت الهی و صراط مستقیم،‏‎ ‎‏انحراف است و اجتناب از آن وظیفه ای الهی». «عدالت را اجرا کنید،‏‎ ‎‏عدالت را برای دیگران نخواهید برای خودتان هم بخواهید».‏‎[34]‎

‏‏    ‏‏بنابراین امام اجرای عدالت را بسیار مهم دانسته و وظیفه ای الهی بر‏‎ ‎‏می شمارند. قرآن نیز قسط و عدل را هدف ارسال پیامبران و کتابهای الهی‏‎ ‎‏معرفی می نماید: «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و‏‎ ‎‏المیزان لیقوم الناس بالقسط»‏‎[35]‎

‏‏ ‏

‏‏3ـ باور فرهنگی به درست انجام دادن کارها‏

‏‏     ‏‏در علم مدیریت و اقتصاد، کارایی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.‏

‏‎

‎‏

این مهم از نظر امام دور نمانده تا آنجا که آن را یک تکلیف دانسته و برای‏‎ ‎‏رهایی از بند وابستگی بر آن تأکید می فرمایند که: «اگر خدای ناخواسته‏‎ ‎‏موفق بشود و ایران را در حصر اقتصادی از جهات مختلف قرار بدهد که‏‎ ‎‏یک جهتش هم همین قضیه خواربارهایی است که ما احتیاج به آن داریم،‏‎ ‎‏خوب ما قاعدتاً نمی توانیم دیگر مقاومت کنیم و این یک ضربه ای است‏‎ ‎‏که به نهضت ما می خورد که ضربه به اسلام است. پس تکلیف همه ماست‏‎ ‎‏که هر کس به هر مقداری که قدرت دارد د راین امر کوشش کند... این یک‏‎ ‎‏تکلیف هم ملی است و هم شرعی، یعنی اگر ما بتوانیم یک کاری بکنیم و‏‎ ‎‏نکنیم، پیش خدای تبارک و تعالی مسئول هستیم».‏‎[36]‎

‏‏ ‏

‏‏4ـ باور فرهنگی به علوم و تکنولوژی‏

‏‏     ‏‏امروزه نیاز به تکنولوژی و فن آوری برای توسعه امری ضروری و‏‎ ‎‏انکارناپذیر است، اما در این خصوص باید دانست که چه نوع تکنولوژی‏‎ ‎‏را باید وارد کرد که نه فقط ما را وابسته نگرداند بلکه بتواند ما را از‏‎ ‎‏وابستگی نجات دهد. حضرت امام می فرمایند: «ما با صنعتهای خارجیها‏‎ ‎‏با علم مربوط به صنتعشان ابداً مخالف نیستیم».‏‎[37]‎‏ «ما مخالف ترقیات‏‎ ‎‏نیستیم.»‏‎[38]‎

‏‏    ‏‏«در برنامه صنعتی کردن مملکت هرگز چون امروز سراغ مونتاژ‏‎ ‎‏نمی رویم. ما در ایران صنایع مادر ایجاد خواهیم کرد و نوسازی را به‏‎ ‎‏بهترین وجه انجام خواهیم داد».‏‎[39]‎

‏‏

‎

‎‏  

 ‏‏بنابراین حضرت امام نه فقط با علم و صنعت مخالف نبودند، بلکه به‏‎ ‎‏منظور رشد و توسعه بر آن تأکید می کردند و حتی تأکیدشان بر ایجاد‏‎ ‎‏صنایع استراتژیک بود تا کشور بتواند با توجه به منابع غنی خویش راه‏‎ ‎‏توسعه را به نحو صحیح پیماید. ‏

‏‏ ‏

‏‏5ـ باور فرهنگی به آزادی سیاسی ‏

‏‏     ‏‏اعتقاد به برابری انسانها و خفقان سیاسی با یکدیگر سازگار نیستند.‏‎ ‎‏هرجا دولت، دولت تحکم کننده باشد، حتی با دادن شعار آزادی و برابری‏‎ ‎‏هم دولتی سنتی محسوب می شود. لذا باید اعتقاد و باور به آزادی‏‎ ‎‏سیاسی و اعتقاد به بحث و گفتگو و حتی مجادله سیاسی و کوشش برای‏‎ ‎‏رسیدن به تفاهم عمومی جزء ارزشهای فرهنگی جامعه باشد. در این باره‏‎ ‎‏توجه به گفته های حضرت امام سودمند است. ‏

‏‏     اسلام دارای ابعاد مختلف است. سیاست در مفهوم متعالی نه فقط به‏‎ ‎‏دین نزدیک است، بلکه عین دین محسوب می شود. دین بدون سیاست و‏‎ ‎‏سیاست بدون دین بی معناست. فعالیت سیاسی هم وظیفه مردم است و‏‎ ‎‏هم حق آنان. حضور مردم در صحنه سیاسی به مفهوم دخالت در‏‎ ‎‏سرنوشت خویش و جامعه و اجرای احکام الهی است که این خود‏‎ ‎‏بزرگترین وظیفه دینی هر مسلمان است. از دیدگاه حضرت امام هر حکم‏‎ ‎‏دینی، در عین دینی بودن سیاسی است و هر سیاست صحیحی جزء دین‏‎ ‎‏است اساساً خط مشی سیاسی صحیح از دین سرچشمه می گیرد. امام‏‎ ‎‏می فرمایند: و الله اسلام تمامش سیاست است. اسلام را بد معرفی کردند.‏‎ ‎‏سیاست مدن از اسلام سرچشمه می گیرد.»‏‎[40]‎‏ «اسلام دین سیاست است،‏‎ ‎

‏‎

‎‏

دینی است که در احکام آن، در مواقف آن سیاست به وضوح دیده‏‎ ‎‏می شود».‏‎[41]‎‏ اما یکی از مهمترین مصادیق آزادیهای سیاسی و اجتماعی،‏‎ ‎‏آزادی داشتن عقاید سیاسی و بیان آنها و احیاناً نشر آنهاست؛ زیرا امکان‏‎ ‎‏اطلاع و جلوگیری از آزادیهای ما قبل بیان، مانند آزادی تفکر واندیشه،‏‎ ‎‏مادام که به صورت بیان یا نوشتار در جامعه پخش نشوند، وجود ندارد.‏

‏‏     در اسلام دستورات متعدد دینی وجود داردکه در آنها به آزادی بیان‏‎ ‎‏اشاره دارد، از جمله دستور به امر به معروف و نهی از منکر زبانی، لزوم‏‎ ‎‏مشورت حاکم با مردمان و نصیحت و خیرخواهی برای رهبران اسلامی.‏

‏‏     موارد دیگر نظیر امر به جدال احسن («ادع الی سبیل ربک بالحکمه و‏‎ ‎‏الموعظه الحسنه وجادلهم بالتی هی احسن) «و لا تجادلوا اهل الکتاب الا‏‎ ‎‏بالتی هی احسن") و مواضعی که قرآن صریحاً از مخالفان درخواست‏‎ ‎‏دلیل می کند ("قل هاتو برهانکم ان کنتم صادقین") لزوم آزادی بیان را‏‎ ‎‏می رسانند. ‏

‏‏     امام خمینی نیز بر اساس این دستور دینی، بارها بر لزوم آزادی عقیده‏‎ ‎‏و بیان تصریح کرده اند. آنچه در اظهارات امام راحل مشاهده می شود‏‎ ‎‏تأکید بر مرز آزادی بیان است. امام بر مرزهای آزادی بیان تأکید دارند و در‏‎ ‎‏مطالب متعدد خود به طور کلی مرزهای زیر را مطرح کرده اند.‏

‏‏ ‏

‏‏1ـ آزادی تا مرز فساد ‏

‏‏     ‏‏امام در این باره می گویند: اسلام از فسادها جلوگیری کرده است و‏‎ ‎‏همه آزادیها را که مادون فساد باشد داده است، آنی که جلویش را گرفته‏‎ ‎‏فسادهاست که جلویش را گرفته است و ما تا زنده هستیم نمی گذاریم‏

‏‎

‎

‏آزادیهایی که آنها می خواهند تحقق پیدا کند. ‏

‏‏ ‏

‏‏2ـ آزادی در چارچوب قوانین اسلامی ‏

‏‏     ‏‏امام می فرمایند: البته متوجه هستیدکه مطبوعات بایدهمیشه در‏‎ ‎‏خدمت اسلام عزیز و مردم کشور باشند و آزادی در حدود قوانین مقدس‏‎ ‎‏اسلام و قانون اساسی به بهترین وجه تأمین شود. ‏

‏‏ ‏

‏‏3ـ آزادی تا مرز اضرار مردم ‏

‏‏     ‏‏امام در یکی از مصاحبه های قبل از پیروزی انقلاب در مقابل این سؤال‏‎ ‎‏که آیا در دولت مورد حمایت شما اختناق سیاسی وجود نخواهد داشت‏‎ ‎‏می گویند: هرگز، آزادی به همه کس تا آنجا که به ضرر ملت ایران نباشد‏‎ ‎‏داده خواهد شد. ‏

‏‏ ‏

‏‏4ـ آزادی تا مرز براندازی و توطئه علیه نظام‏

‏‏     ‏‏امام می گویند: «ما بعد از انقلاب به همه جبهه ها و جناحها و روزنامه ها‏‎ ‎‏آزادی بی حد و حصر دادیم، اما کم کم معلوم شد که اینها مشغول توطئه‏‎ ‎‏علیه کشور هستند و می خواهند کشور را به تباهی بکشند و برخی از آنها‏‎ ‎‏از بیگانگان الهام می گیرند و از پرونده هایی که از لانه جاسوسی بیرون آمد‏‎ ‎‏معلوم شد که دست امریکا و اسرائیل در کار بوده است. لذا جلوی‏‎ ‎‏روزنامه هایی که معلوم شد از خارج الهام می گیرند دادگاهها گرفتند».‏‎[42]‎

‏‏    ‏‏بنابر آنچه گفته شد، اسلام یک دین عبادی سیاسی است و هیچ مانعی‏‎ ‎‏بر سر راه آزادی سیاسی نمی گذارد، بلکه برای آزادی سیاسی ـ طبق‏

‏‎

‎‏

بیانات امام راحل ـ مرزهایی قائل است  تا موجب انحراف و صدمه‏‎ ‎‏نگردد. ‏

‏‏ ‏

‏‏5ـ باور فرهنگی به برابری انسانها و لزوم نظم پذیری و وحدت‏‎ ‎‏جمعی ‏

‏‏     ‏‏اگر فرهنگ علمی باشد اعتقاد به برابری انسانها نیز جزیی از همین‏‎ ‎‏فرهنگ خواهد بود. بر طبق مطالعات علمی هیچ مبناء و نگرشی برای‏‎ ‎‏رده بندی نژادی انسانها و نابرابر دانستن آنها وجود ندارد. نمی توان بر‏‎ ‎‏مبنای مطالعات علمی، مردم را به شهروند درجه یک و دو و سه و چهار‏‎ ‎‏تقسیم کرد. پس باید اعتقاد به برابری انسانها به صورت باوری فرهنگی‏‎ ‎‏در جامعه ریشه بگیرد تا توسعه اقتصادی ممکن شود. ‏

‏‏     امام در ضرورت همکاری مردم در اداره مملکت بر حسب وظیفه‏‎ ‎‏الهی می فرمایند: «تا همه با هم نباشند، همه با هم دست به هم ندهند،‏‎ ‎‏نمی شود این کارها انجام بگیرد. و این وظیفه انسانی ماست، وظیفه الهی‏‎ ‎‏ماست که کمک کنیم، همه به هم، معاونت کنیم همه با هم تا بلکه ان‏‎ ‎‏شاءالله کارها اصلاح بشود».‏‎[43]‎‏ «در اسلام و پیش من رهبری مطرح‏‎ ‎‏نیست، برادری مطرح است. خدای تبارک و تعالی در قرآن می فرمایند:‏‎ ‎‏«انما المومنون اخوه.» «اسلام برادری است برابری است.»‏‎[44]‎

‏‏    ‏‏بنابراین از آنجا که دیدگاههای امام پایه و مبنای اسلامی دارد هیچ گونه‏‎ ‎‏اختلافی بین انسانها قائل نیست و تنها ملاک برتری انسانها نزد خداوند را‏‎ ‎‏همانا تقوا می داند و لازمه پیشرفت و توسعه را وجود وحدت شمرد. ‏

‏
‏‎

‎‏    

«همه مصیبتهایی که به یک کشوری وارد می شود از روی اختلافاتی که‏‎ ‎‏بین آنها هست پیدا می شود. اگر یک کشور متحدالکلمه باشد، هیچ ظلمی‏‎ ‎‏بر آنها نمی تواند وارد بشود».‏‎[45]‎‏ «ما در سایه آرامش و وحدت می توانیم‏‎ ‎‏این کشور را به مقاصد عالیه اسلامی برسانیم ... اگر آرامش نباشد‏‎ ‎‏کشاورزی نخواهد بود، اگر آرامش نباشد صنعت نخواهد راه افتاد.»‏‎[46]‎‏ «با‏‎ ‎‏اتکال به خدا و با وحدت کلمه و همت فرزندان این آب و خاک همه با هم‏‎ ‎‏به بازسازی کشور می پردازیم.»‏‎[47]‎

‏‏    ‏‏«برای ساختن ایران همه ملت باید شرکت کنند، کشاورز در حد‏‎ ‎‏کشاورزی، زارع در حد زارع بودن، اهل صنعت در حد صانع بودن و همه‏‎ ‎‏اقشار ملت از دوست و غیر دوست گرفته، اینها با هم همکاری بکنند و‏‎ ‎‏برادرانه دست به هم بدهند و این خرابه ای که برای ما گذاشتند، از سر‏‎ ‎‏بسازند و آبادش کنند.»‏‎[48]‎

‏‏ ‏

‏‏نتیجه‏

‏‏     ‏‏مدتهاست که مفهوم توسعه به جای پرداختن صرف به رشد اقتصادی‏‎ ‎‏به مسأله تحول در ساختارها و بنیادهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی،‏‎ ‎‏نهادی و فرهنگی تعمیم داده شده است. برای رسیدن به این تغییرات در‏‎ ‎‏ساختارها، نیازمند رعایت ظرافتهای فرهنگی در اجرای سیاستها هستیم.‏‎ ‎‏چه بسیار اقدامات توسعه ای که به دلیل نادیده گرفتن این ظرافتهای‏‎ ‎‏فرهنگی با شکست مواجه می شوند. فرهنگ به مثابه روح است در کالبد‏

‏‎

‎

‏توسعه. رشد و تولید برای تحقق یافتن قبل از هر چیز مستلزم فضای‏‎ ‎‏مناسب است. نقش فرهنگ در شکل دادن به احساس و اندیشه و رفتار‏‎ ‎‏انسان اساسی است و از این نظر می توان گفت که بدون تحول فرهنگی،‏‎ ‎‏توسعه اقتصادی امر محال می نماید. ‏

‏‏     امام خمینی (قدس) نیز شناخت خوبی نسبت به این مضامین داشت و‏‎ ‎‏دریافته بود که باید بیش از هرچیز به فرهنگ توجه کرد و به آن بها داد، به‏‎ ‎‏گونه ای که ایشان مبدأ همه خوشبختیها و بدبختیهای ملت را فرهنگ‏‎ ‎‏می دانستند و لذا علاوه بر باورهای عینی به توسعه فراگیر، تأکیدشان بر‏‎ ‎‏استقلال و خودکفایی بود. اگر بخواهیم این امر را به بیان الفاظ اقتصادی‏‎ ‎‏تعبیر کنیم، ایشان بر استراتژی جایگزینی واردات تا قطع وابستگی کامل‏‎ ‎‏به غیر تأکید بسزایی داشتند و از همین رو، راهکار این امر را بالا بردن‏‎ ‎‏ابعاد فرهنگی جامعه با تأکید بر فرهنگ اسلامی می دانستند. ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏‏‎

‎

‏فهرست منابع‏

‏‏1ـ امام خمینی؛ کلمات قصار؛ موسسه تنظیم و نشر آثار امام؛ 1372.‏

‏‏2ـ تقی زاده؛ محمود؛ برنامه ریزی اقتصادی ـ اجتماعی (ویژه جهان سوم)، گستره، 1369.‏

‏‏3ـ جیروند، عبدا..؛ توسعه اقتصادی، ج 3 مولوی.‏

‏‏4ـ روزنامه اطلاعات.‏

‏‏5ـ قرآن.‏

‏‏6ـ ستاری فر، محمد؛ درآمدی بر سرمایه و توسعه؛ تهران: دانشگاه علامه طباطبایی،‏‎ ‎‏1374.‏

‏‏7ـ صحیفه امام، دوره 22 جلدی.‏

‏‏8ـ عظیمی، حسین، مدارهای توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران، چاپ چهارم، نشر نی،‏‎ ‎‏1374.‏

‏‏9ـ فرهادی، غلامعلی؛ درآمدی بر نظریه های رشد و توسعه اقتصادی؛ البرز، 1370.‏

‏‏10ـ گزاویه دوپوبی؛ فرهنگ و توسعه؛ شرکت انتشاراتی علمی و فرهنگی ـ 1374.‏

‏‏11ـ لیلا ز، سعید ـ ضرورت توسعه سیاسی برای رشد اقتصادی از دیدگاه کارشناسان‏‎ ‎‏روزنامه جامعه ـ شماره 111؛ 10‏

‏‏12ـ همتی، عبدالناصر؛ نگرشی بر دیدگاهها و مسائل توسعه اقتصادی، سروش، 1376.‏

‏‏13ـ امام خمینی کلمات قصار موسسه تنظیم و نشر امام خمینی ـ تهران 1372‏

‏‏14ـ همشهری ـ شماره 1844 و 1843، 12 و 13 خرداد 78  ‏

‏
‏‎

‎

‏‎ ‎

‏‎

‎

• )) کارشناس مرکز آموزش و تحقیقات اداره کل تعاون استان مرکزی.
• )) Schumpeter
•  ))  F.perroux
• )) محمود تقی زاده؛ برنامه ریزی اقتصادی ـ اجتماعی (ویژه جهان سوم)؛ گسترۀ (1369).
• )) سعید لیلاز؛ ضرورت توسعه سیاسی برای رشد اقتصادی از دیدگاه کارشناسان، روزنامه جامعه، شماره 111.
• )) غلامعلی فرهادی؛ درآمدی به نظریه های رشد و توسعه اقتصادی، البرز، 1370.
• )) Gerald M.Meier
• )) C.E.Blak H-Gunnar Myrdal.
• )) Gunnar Myrdal
• )) عبدا.. جیروند، توسعه اقتصادی، چ 3، مولوی 1368. ص 84.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 6، ص 44-46.
• )) روزنامه اطلاعات، ضمیمه 9 / 3 / 78، شماره 21635، ص 2.
• )) پیشین، 4.
• )) امام خمینی، کلمات قصار، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
• )) روزنامه اطلاعات، ضمیمه 8 / 3 / 78 شماره 21634، ص 2.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 10، ص 67.
• )) امام خمینی، کلمات قصار، مؤسسه تنظیم و نشر امام، 1372.
• )) دوپوبی گزاویه؛ فرهنگ و توسعه، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374، ص 21.
• )) همان، ص 21.
• )) حسین عظیمی، مدارهای توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران، چاپ چهارم، تهران: نشر نی، 1374، ص 180.
• )) Jogiakarta.
• )) Bogoto.
• )) پیشین، 22.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 9، ص 320.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 7، ص 160-162.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 12،  ص 4-5.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 7، ص 160-162.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 7، ص 193-200.
• )) محمد ستاری فر؛ درآمدی بر سرمایه و توسعه؛ دانشگاه علامه طباطبایی، 1374، ص 264.
• )) پیشین ص 278.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 9، ص 9.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 9، ص 9.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 9، ص 52-53.
• )) امام خمینی، کلمات قصار، مؤسسه تنظیم نشر آثار امام خمینی، 1372.
• )) سوره حدید آیه 35.
• )) ر.ک: صحیفه امام،  ج 11، ص 414-415.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 10، ص 6.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 10ُ ص 7.
• )) روزنامه اطلاعات، ضمیمه، 9 / 3 / 78، شماره 21635، ص 2.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 1، ص 268-270.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 9، ص 333.
• )) همشهری، شماره های 1843 و 1844، 12 و 13 خردادماه 1378، ص 9.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 7، ص 268-270.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 11، ص 352.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج ۶، ص 44-46.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 14، ص 288.
• )) روزنامه اطلاعات، ضمیمه، 9 / 3 / 78، شماره 635 / 2، ص 2.
• )) پیشین، ص 2.