توسعه و عدالت از دیدگاه حضرت امام خمینی(س)

‏‏ ‏توسعه و عدالت از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)‏

‏‏ ‏

‏‏مرتضی عزتی‏‎[1]‎

‏‏ ‏

‏‏چکیده‏

‏‏     ‏‏عدالت و توسعه دو مفهوم مهم و تحقق هر یک از آنها از آرمانهای‏‎ ‎‏بزرگ انسانی است. اندیشمندان مختلف برای این دو موضوع اهمیت‏‎ ‎‏ویژه ای قائل شده اند و در زمینه آنها مباحث گسترده ای را مطرح کرده اند.‏‎ ‎‏گاهی از اوقات این دو آرمان بزرگ در تعارض قرار می گیرند. در این زمینه‏‎ ‎‏نیز مسایل عمده ای وجود دارد، هنگام تعارض این دو، کدام باید مقدم‏‎ ‎‏داشته شود؟ در این زمینه نیز دیدگاههای مختلفی وجود دارد. حضرت‏‎ ‎‏امام خمینی (س) نیز در این زمینه نظراتی داشته اند. اما دیدگاههای آن‏‎ ‎‏حضرت در این زمینه به صورت منسجم و منظم از سوی ایشان ارایه نشده‏‎ ‎‏است. این تحقیق در صدد آن بوده است تا این دیدگاهها را به صورتی‏‎ ‎‏منسجم تبیین کند. در این تبیین تلاش شده است جایگاهی که اسلام برای‏‎ ‎‏این دو هدف و آرمان قایل شده است از دیدگاه حضرت امام مشخص‏

‏‎

‎‏

شود. در این راه دیدگاههای حضرت امام در زمینه مفهوم توسعه، مفهوم‏‎ ‎‏عدالت، جایگاه عدالت در اهداف نظام اسلامی و جایگاه توسعه در‏‎ ‎‏اهداف نظام اسلامی تبیین شده اند و در نهایت جایگاه نسبی این دو در‏‎ ‎‏اهداف مشخص شده اند و نتیجه تقدم و تأخر در بین این دو روشن شده‏‎ ‎‏است. ‏

‏
‏‎

‎

‏‏مقدمه ‏

‏‏     ‏‏عدالت از مفاهیم مهم و تحقق آن از آرمانهای بزرگ انسانی است.‏‎ ‎‏توسعه نیز یکی از مقاصد مهم و تحقق آن از اهداف بزرگ جوامع امروزی‏‎ ‎‏محسوب می شود. امروزه تحقق این دو هدف مهم از آرمانها و آرزوهای‏‎ ‎‏جدّی جوامع به شمار می رود که در بعضی موارد، تحقق همزمان هر دو‏‎ ‎‏آنها به دلایل مختلف در تعارض قرار می گیرد. در این وضعیت،‏‎ ‎‏اندیشمندان، سیاستمداران و برنامه ریزان جوامع باید یکی از آن دو را‏‎ ‎‏انتخاب و دیگری را کنار بگذارند. این سؤال پیش می آید که در این مواقع،‏‎ ‎‏باید کدام انتخاب و کدام فدا شود؟ پاسخ این سؤال در جوامع مختلف،‏‎ ‎‏متفاوت است و این تفاوت به جایگاه نسبی این دو هدف در بینش و‏‎ ‎‏اعتقادات جوامع بستگی دارد. بینشها و اعتقادات جامعه ما مبتنی بر‏‎ ‎‏اسلام است. اسلام چه جایگاهی برای این دو قائل است. در این زمینه نیز‏‎ ‎‏چون می توان برداشتها و قرائتهای مختلفی از اسلام تصور کرد، این‏‎ ‎‏پرسش پیش می آید که کدام قرائت و برداشت صحیح تر است؟ در این‏‎ ‎‏مقاله تلاش می شود، برداشت و قرائت حضرت امام خمینی (س) در این‏‎ ‎‏زمینه تبیین شود، برداشت و قرائتی که استدلال کافی برای برتری خود به‏‎ ‎‏همراه دارد. در ادامه، ابتدا مفهوم توسعه و عدالت از دیدگاه حضرت امام‏

‏‎

‎‏

بیان می شود؛ سپس به اختصار جایگاه توسعه و عدالت در اهداف نظام از‏‎ ‎‏دیدگاه حضرت امام تشریح می شود و به دنبال آن، جایگاه نسبی این دو‏‎ ‎‏هدف از دیدگاه آن حضرت تبیین و سرانجام نتیجه آنچه بیان گردیده ارائه‏‎ ‎‏می شود.‏

‏‏ ‏

‏‏1ـ مفهوم توسعه یافتگی ‏

‏‏     ‏‏اغلب دانشمندان متخصص درباره توسعه، آن فرایند حرکت جوامع از‏‎ ‎‏وضع موجود به سمت وضع مطلوب می دانند. با وجود این اتفاق نظر در‏‎ ‎‏مفهوم توسعه، تفاوت دیدگاهها در مفهوم توسعه یافتگی و روشها و‏‎ ‎‏عوامل دستیابی به توسعه است. ‏

‏‏     برخی از دیدگاهها، توسعه را معادل رشد اقتصادی دانسته اند، اما‏‎ ‎‏امروزه مفهوم توسعه و توسعه یافتگی گسترش یافته و دانشمندان علاوه‏‎ ‎‏بر رشد اقتصادی، ابعاد اجتماعی و فرهنگی را نیز به مفهوم توسعه‏‎ ‎‏افزوده اند. این مفاهیم جدید مرهون تلاشهای اندیشمندان، سیاستمداران‏‎ ‎‏و رهبران جوامعند. برخی از دانشمندان، پیدایش مفهوم جدید توسعه‏‎ ‎‏یافتگی انسانی با هدف سعادت و تعالی مادی ـ معنوی بشر را نتیجه‏‎ ‎‏تلاشهای حضرت امام خمینی و احیای حکومت اسلامی توسط ایشان‏‎ ‎‏می دانند.‏‎[2]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏حضرت امام در دیدگاههای خود به طور صریح ابعاد پیشرفت را فراتر‏‎ ‎‏از ابعاد صرفاً اقتصادی آن می دانند. ایشان به صراحت بیان می دارند که به‏‎ ‎‏توسعه اعتقاد دارند و همیشه خواهان توسعه کشور بوده اند. از جمله در‏

‏‎

‎‏

پاسخ خبرنگاری که درباره دیدگاه حضرت امام نسبت به توسعه و مظاهر‏‎ ‎‏آن پرسش می کند، می فرمایند: ‏

‏‏     «مدت پانزده سال است که من در اعلامیه ها و بیانیه هایم خطاب به‏‎ ‎‏مردم ایران مصراً خواستار رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی مملکتم‏‎ ‎‏بوده ام».‏‎[3]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏در این بیان، حضرت امام به طور مشخص هدف بودن رشد و توسعه‏‎ ‎‏اقتصادی و اجتماعی را برای کشور عنوان می کنند. از این سخن می توان‏‎ ‎‏نتیجه گرفت که ایشان، مفهوم پیشرفت اقتصادی و اجتماعی را در توسعه‏‎ ‎‏مّد نظر دارند. اما درباره رشد و پیشرفت صرفاً مادی، ضمن پذیرش اصل‏‎ ‎‏پیشرفت، آن را هدف منحصر به فرد تلقی نمی کنند و از نظر ایشان این‏‎ ‎‏هدف، مقصد نهایی نیست. در این خصوص حضرت امام می فرمایند: ‏

‏‏     «اسلام مادیات را قبول دارد، در پناه معنویات و مادیات را تبع‏‎ ‎‏معنویات قرار می دهد».‏‎[4]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏برخی دیدگاههای جدید، توسعه را مترادف با صنعتی شدن می دانند‏‎ ‎‏یا برخی دیدگاههای دیگر توسعه را معادل پیشرفت اقتصادی محسوب‏‎ ‎‏می کنند، اما حضرت امام این گونه به مفهوم توسعه نمی نگرند، بلکه‏‎ ‎‏مفهوم توسعه را ورای اینها می دانند. هم تأکید دارند که ما برای صنعتی‏‎ ‎‏شدن کشور، تلاش می کنیم؛ هم تأکید دارند ما در کشاورزی و صادرات‏‎ ‎‏باید پیشرفت کنیم؛ هم جهات مختلف اجتماعی جامعه را در پیشرفت‏‎ ‎‏دنبال می کنند و هم ابعاد معنوی پیشرفت را مدنظر دارند. از جمله‏‎ ‎‏حضرت امام (س) در این مورد می فرمایند:‏

‏
‏‎

‎‏  

  «همه آرمان و آرزوی ملت، دولت و مسؤلان کشور ما این است که‏‎ ‎‏روزی فقر و تهیدستی از جامعه ما رخت بربندد و مردم عزیز و صبور و‏‎ ‎‏غیرتمند کشور از رفاه در زندگی مادی و معنوی برخوردار باشند».‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏یعنی از دیدگاه حضرت امام، هم پیشرفت اقتصادی در مفهوم توسعه‏‎ ‎‏نهفته است و هم ابعاد انسانی و شأن و منزلت والای انسانیت. به طور‏‎ ‎‏مختصر حضرت امام این مفهوم را چنین بیان می فرمایند: ‏

‏‏     «اسلام به این منظور به وجود آمد که به انسان، ابعاد واقعی و شأن‏‎ ‎‏انسانی اعطا کند؛ یعنی انسان را از نظر زندگی اجتماعی، شخصی و‏‎ ‎‏سیاسی تحول بخشد و برای رسیدن به غنای روحی انسان را یاری‏‎ ‎‏دهد».‏‎[6]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏برای روشنتر شدن مفهوم توسعه مناسب است، اهداف توسعه را بیان‏‎ ‎‏کنیم، زیرا آنچه به مفهوم توسعه از دیدگاههای مختلف، تفاوت معنادار‏‎ ‎‏می بخشد، هدف از توسعه یا مفهوم توسعه یافتگی است.‏

‏‏ ‏

‏‏2ـ اهداف توسعه ‏

‏‏     ‏‏حضرت امام هدف اصلی پیشرفت را دستیابی به سعادت معنوی بشر‏‎ ‎‏می دانند، اما در این راه به اقتصاد و پیشرفتهای اقتصادی به عنوان بخشی‏‎ ‎‏از اهداف جامعه اسلامی در سیر تکاملی خود، توجه کافی دارند و‏‎ ‎‏پیشرفت اقتصادی را از اهداف توسعه اسلامی می دانند. از مجموعه‏‎ ‎‏گفتارها و دیدگاههای حضرت امام در زمینه پیشرفت و توسعه جامعه،‏‎ ‎‏می توان نتیجه گرفت که از دیدگاه ایشان، توسعه و پیشرفت در ابعاد‏

‏‎

‎‏

مختلف مطرح است. در این راستا حضرت امام سه دسته هدف اساسی‏‎ ‎‏برای توسعه قائل هستند:‏

‏‏                    1ـ اهداف اقتصادی، ‏

‏‏                    2ـ اهداف اجتماعی،‏

‏‏                    3ـ اهداف معنوی. ‏

‏‏     حضرت امام در هر یک از این زمینه ها دیدگاههای مشخص و معینی‏‎ ‎‏دارند که می تواند راهگشای هدفگذاری برنامه های توسعه کشور شود؛ از‏‎ ‎‏جمله می فرمایند: ‏

‏‏     «اساس کار یک جمهوری اسلامی، تأمین استقلال مملکت و آزادی‏‎ ‎‏ملت و مبارزه با فساد و فحشا و تنظیم و تدوین قوانین است که در همۀ‏‎ ‎‏زمینه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با توجه به معیارهای‏‎ ‎‏اسلامی، اصلاحات لازم را به عمل آورد که این اصلاحات با مشارکت‏‎ ‎‏کامل همه مردم خواهد بود و هدفش قبل از هرچیز از بین بردن فقر و‏‎ ‎‏اصلاح شرایط زندگی برای اکثریت قاطع مردم ماست».‏‎[7]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏به این ترتیب می بینیم که حضرت امام اهداف مختلفی برای پیشرفت و‏‎ ‎‏توسعه کشور قائلند؛ از جمله در زمینه اهداف اقتصادی می فرمایند: «در‏‎ ‎‏خصوص صنعتی کردن مملکت، ما کاملاً با این امر موافقیم، ولی ما‏‎ ‎‏خواستار یک صنعت ملی و مستقل هستیم که در اقتصاد مملکت ادغام‏‎ ‎‏شده و همراه با کشاورزی در خدمت مردم قرار گیرد».‏‎[8]‎

‏‏    ‏‏از بُعد دیگر می فرمایند: «ایران اسلامی از نظر اقتصادی به صورتی‏

‏‎

‎

‏رشد نماید که بازارهای جهان را از آن خود کند».‏‎[9]‎

‏‏    ‏‏و از ابعاد دیگر چنین می فرمایند: «منافع حاصل از فروش منابع ارضی‏‎ ‎‏باید به مصرف پیشرفتهای اقتصادی ما برسد و در این جهت ما قطعاً با‏‎ ‎‏جهان صنعتی در رابطه کامل خواهیم بود. ولی حق تصمیم گیری برای‏‎ ‎‏جهتی که اقتصاد ما انتخاب خواهد کرد به عهدۀ خود ما خواهد بود».‏‎[10]‎‏ یا‏‎ ‎‏می فرمایند: «باید کشاورزی... توسعه بگیرد».‏‎[11]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏بر این اساس، از جمله اهداف اقتصادی توسعه از دیدگاه حضرت امام‏‎ ‎‏عبارتند از:‏

‏‏                    ـ پیشرفت اقتصادی،‏

‏‏                    ـ رشد کشاورزی،‏

‏‏                    ـ رفاه اقتصادی جامعه، ‏

‏‏                    ـ رشد تولید،‏

‏‏                    ـ رشد کشاورزی،‏

‏‏                    ـ افزایش صادرات، ‏

‏‏                    ـ صنعتی شدن،‏

‏‏                    و نظیر اینها.‏‎[12]‎

‏‏    ‏‏با وجود اهمیتی که اهداف اقتصادی در جریان توسعه دارند، حضرت‏‎ ‎‏امام بر این اعتقادند که اینها اهداف اصلی نیست، بلکه اهداف عمده و‏‎ ‎‏اصلیتر اهداف اجتماعی ـ انسانی است. از جمله اهداف اجتماعی ـ‏‎ ‎
‏

‎

‎

‏انسانی که حضرت امام خمینی (س) دستیابی به آنها را از اهداف پیشرفت‏‎ ‎‏می دانند عبارتند از: ‏

‏‏                    ـ شرافت انسانی، ‏

‏‏                    ـ استقلال و عزت انسانی، ‏

‏‏                    ـ آزادی، ‏

‏‏                    ـ سعادت و سلامت عمومی، ‏

‏‏                    ـ استقلال اقتصادی، ‏

‏‏                    ـ عدالت اجتماعی، ‏

‏‏                    ـ محرومیت زدایی.‏‎[13]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏حضرت امام می فرمایند: «دوران سازندگی، دورانی که باید از ثمرات‏‎ ‎‏انقلابمان مردم محروم و ستمدیدۀ ایران بهره مند شوند، دورانی که باید‏‎ ‎‏شکوه نظام اسلامی را لمس کنند، دورانی که همه باید دست به دست هم‏‎ ‎‏بدهیم تا ریشه فقر و استضعاف را برکنیم».‏‎[14]‎

‏‏    ‏‏در این خصوص، حضرت امام تأکید می کنند که اهداف اجتماعی و‏‎ ‎‏انسانی توسعه بر اهداف اقتصادی آن اولویت دارند. ایشان در اهمیت این‏‎ ‎‏اهداف می فرمایند:‏‎[15]‎‏ «من مطمئنم که ملت عزیز ایران یک لحظه استقلال‏‎ ‎‏و عزت خود را با هزار سال زندگی در ناز و نعمت، ولی وابسته به اجانب و‏‎ ‎‏بیگانگان معاوضه نمی کند».‏‎[16]‎

‏‏    ‏‏علاوه بر این دو دسته اهداف، حضرت امام (س) برای توسعه،‏‎ ‎‏اهداف معنوی نیز درنظر می گیرند. در این زمینه، هم هدف بودن‏

‏‎

‎‏

معنویات را مطرح می کنند و هم تقدم هدف اعتلای معنوی جامعه بر‏‎ ‎‏سایر اهداف اجتماعی و اقتصادی را بیان می دارند. در این خصوص‏‎ ‎‏حضرت امام تفاوت اصلی توسعه با مفهوم اسلامی را با توسعه از دیدگاه‏‎ ‎‏مکاتب غیردینی، ابعاد و اهداف معنوی توسعه می دانند، از جمله در این‏‎ ‎‏زمینه می فرمایند: «هیچیک از رژیمهای دنیا ـ غیر از این رژیم توحیدی‏‎ ‎‏انبیا ـ توجهش به معنویات انسان نبوده است و در نظر نداشته است که‏‎ ‎‏معنویات را ترقی بدهد».‏‎[17]‎

‏‏    ‏‏همچنین در اهمیت این هدف می فرمایند: «این مسلّم است که از نظر‏‎ ‎‏اسلامی، حل تمامی مشکلات و پیچیدگیها در زندگی انسانها تنها با تنظیم‏‎ ‎‏روابط اقتصادی به شکل اخص، حل نمی شود و نخواهد شد، بلکه‏‎ ‎‏مشکلات را در کل یک نظام اسلامی باید حل کرد و از معنویات نباید‏‎ ‎‏غافل بود که کلید دردهاست».‏‎[18]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏حضرت امام تأکید می فرمایند که هدف اصلی پیشرفت و توسعه،‏‎ ‎‏تحقق معنویات است و اقتصاد وسیله تحقق اهداف اجتماعی و معنوی‏‎ ‎‏است.‏‎[19]‎

‏‏ ‏

‏‏3ـ مفهوم عدالت ‏

‏‏     ‏‏در زمینه عدالت، حضرت امام خمینی (س) به طور منسجم در یک‏‎ ‎‏مجموعه خاص نظر خود را بیان نکرده اند؛ اما در موارد مختلف و به‏‎ ‎‏مناسبتهای گوناگون، دیدگاههای خود در این زمینه را به نوعی روشن‏

‏‎

‎‏

ساخته اند. در اینجا تلاش می شود با استفاده از بیانات و مکتوبات‏‎ ‎‏حضرت امام، دیدگاه ایشان در این زمینه تبیین شود.‏

‏‏     در مجموع با بررسی گفته ها و مکتوبات حضرت امام در زمینه عدالت‏‎ ‎‏می توان دریافت که در دیدگاه حضرت امام نیز عدالت از سه جنبه مطرح‏‎ ‎‏شده است. از نظر کلی در مفاهیم مشترک موجود نزد اندیشمندان، هر‏‎ ‎‏یک از این سه جنبه جایگاه و آثار خاص خود را دارد. این سه جنبه‏‎ ‎‏عبارتند از: ‏

‏‏     ‏‏1ـ عدالت به عنوان فعل ربوبی ـ‏‏ در این زمینه از دیدگاه حضرت‏‎ ‎‏امام(س) عدل به عنوان یک ویژگی و صفت اصلی خداوند مطرح است و‏‎ ‎‏مفهوم عدالت در این جنبه همراه بودن ویژگی عدل برای همه افعال الهی‏‎ ‎‏است.‏‎[20]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏2ـ عدالت به عنوان ملکه اخلاقی فردی ـ ‏‏در این زمینه نیز عدالت به‏‎ ‎‏عنوان یک صفت برتر برای انسانها تلقی می شود. از این جنبه، عدالت به‏‎ ‎‏عنوان یک صفت اخلاقی مطرح می شود که حضرت به آن نیز تأکید‏‎ ‎‏دارند.‏‎[21]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏3ـ عدالت اجتماعی ـ‏‏ مهمترین جنبه عدالت، مفهوم اجتماعی آن‏‎ ‎‏است که به صورت عمده، مباحثات اندیشمندان در زمینه عدالت را به‏‎ ‎‏خود اختصاص داده است. به دلیل اهمیتی که این جنبه عدالت دارد،‏‎ ‎‏بیشتر مورد توجه بوده است. حضرت امام خمینی (س) نیز به این جنبه‏‎ ‎‏توجه بیشتری داشته اند. همچنین این جنبه عدالت، بیشتر با توسعه و‏

‏‎

‎‏

مفهوم آن سنخیت دارد و بحث عدالت و توسعه نزد اندیشمندان نیز بیشتر‏‎ ‎‏از این جهت مورد توجه بوده است.‏

‏‏     چنانچه اشاره شد اندیشمندان مختلف به مفهوم عدالت از جنبه‏‎ ‎‏اجتماعی آن بیشتر توجه کرده اند و بر این اساس تعاریف مختلفی در‏‎ ‎‏زمینه مفهوم عدالت مطرح شده است. این مفاهیم در منظر حضرت امام‏‎ ‎‏خمینی (س) نیز مورد توجه بوده است. برای روشنتر شدن مفهوم عدالت‏‎ ‎‏از دیدگاه امام خمینی، ضمن بیان مفاهیم اصلی موجود درباره عدالت، به‏‎ ‎‏دیدگاه حضرت امام در این زمینه اشاره می کنیم.‏

‏‏     ‏‏1ـ عدالت به معنای اعطای حق: ‏‏یکی از مفاهیم اصلی عدالت که‏‎ ‎‏اندیشمندان مختلف به آن توجه داشته اند،‏‎[22]‎‏ دادن حق به صاحبان حق‏‎ ‎‏است. حضرت در مواردی، به این تعبیر و ضرورت اعطای حقوق افراد‏‎ ‎‏اشاره داشته اند؛ از جمله ضمن اینکه می فرمایند اسلام حکومت عدل‏‎ ‎‏است، بیان می دارند: «اگر احکام اسلام پیاده شود، تمام اقشار ملت به‏‎ ‎‏حقوق حقۀ خودشان می رسند».‏‎[23]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏از این بیان و بیانات دیگر حضرت امام می توان دریافت که آن حضرت‏‎ ‎‏به این مفهوم، از عدالت توجه داشته اند. ‏

‏‏     ‏‏2ـ عدالت به معنای مراعات شایستگیها:‏‏ طبق این مفهوم، عدالت‏‎ ‎‏مطابق ویژگیها و شئون افراد توجیه می شود که به معنای ارزش قائل شدن‏‎ ‎‏به هر فرد برابر تواناییها و شایستگیهای اوست.‏‎[24]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏ 

   ‏‏حضرت امام خمینی (س) این مفهوم را نیز برای عدالت مورد توجه‏‎ ‎‏قرار داده اند و از جمله می فرمایند: «برنامه جمهوری اسلامی است که‏‎ ‎‏یک دولتی به وجود بیاید که با همه قشرها به عدالت رفتار کند و امتیاز بین‏‎ ‎‏قشرها را ندهد، مگر به امتیازات انسانی که خود آنها دارند».‏‎[25]‎

‏‏    ‏‏همچنین حضرت امام در موارد دیگری نیز رعایت شایستگیهای افراد‏‎ ‎‏را مترادف عدالت دانسته اند.‏‎[26]‎‏ لذا می توان گفت این مفهوم از عدالت نزد‏‎ ‎‏ایشان مقبول است. ‏

‏‏     ‏‏3ـ عدالت به معنای مساوات:‏‏ براساس این مفهوم، عدالت به معنای‏‎ ‎‏برابر و مساوی دانستن همه افراد در امور است. این مفهوم نیز در برخی‏‎ ‎‏موارد کاربرد دارد. حضرت امام هم بر این مفهوم تأکید داشته اند و از‏‎ ‎‏جمله می فرمایند: «اسلام برنامه اش این است که بین فقیر و غنی و کرد و‏‎ ‎‏ترک و لُر و اینها فرق نگذرد، همه برادر و همه برابر..».‏‎[27]‎

‏‏    ‏‏«اسلام طبقه ای را بر طبقه دیگر ترجیح نداده است... اسلام تمام‏‎ ‎‏طبقات را مساوی دانسته است».‏‎[28]‎

‏‏    ‏‏حضرت امام در این زمینه بیانات متعددی دارند که می توان از آنها‏‎ ‎‏دریافت که ایشان این مفهوم را برای عدالت پذیرفته اند.‏‎[29]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏ 

   ‏‏4ـ عدالت به معنای توازن اجتماعی:‏‏ در این مفهوم هر چیزی به‏‎ ‎‏اندازه لازم باید مورد توجه قرار گیرد و ملاک این مقدار لازم، ایجاد‏‎ ‎‏موازنه ها در اجتماع است. حضرت امام این مفهوم را نیز در نوشته ها و‏‎ ‎‏بیاناتشان پذیرفته اند.‏‎[30]‎

‏‏    ‏‏5ـ عدالت به معنای انجام دادن صحیح و بایسته امور:‏‏ این معنای‏‎ ‎‏عدالت بر این مفهوم استوار است که هر امری اگر به صورت صحیح و‏‎ ‎‏آن طور که باید باشد انجام شود، عادلانه است. حضرت امام به این نوع‏‎ ‎‏نگاه به عدالت نیز توجه داشته اند و در مواردی انجام امور به صورت‏‎ ‎‏صحیح و اصلاح امور را مطابق عدالت قلمداد کرده اند.‏‎[31]‎

‏‏    ‏‏6ـ عدالت به معنای انصاف:‏‏ تعبیر عدالت به انصاف و عمل منصفانه‏‎ ‎‏به عنوان عمل عادلانه نیز از جمله مفاهیم ارائه شده برای عدالت است.‏‎ ‎‏حضرت امام این مفهوم را نیز پذیرفته اند و در جایی می فرمایند:‏‎ ‎‏«ثروتهایی را که این مالکان به نا حق متصرف شده اند ضبط خواهیم کرد و‏‎ ‎‏بر اساس حق و انصاف میان محتاجان مجدداً توزیع خواهیم نمود».‏‎[32]‎

‏‏    ‏‏7ـ عدالت به معنای بی طرفی:‏‏ در این مفهوم که جنبه اجتماعی دارد،‏‎ ‎‏عدالت به بی طرفی تعبیر شده است، یعنی اینکه در برخوردهای‏‎ ‎‏اجتماعی، اگر جانبدارانه عمل نکنیم عادلانه است. البته این تعبیر بیشتر‏‎ ‎‏قضایی و حکومتی (مدیریتی) است، نه سیاسی و نظیر اینها که حضرت‏

‏‎

‎

‏امام نیز بر آن تأکید داشته اند.‏‎[33]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏بر اساس آنچه بیان شد، مفهوم عدالت از دیدگاه حضرت امام‏‎ ‎‏خمینی(س) بسیار گسترده و جنبه های الهی، فردی و اجتماعی را در بر‏‎ ‎‏می گیرد. اما جنبه اجتماعی آن بیشتر به مفهوم توسعه نزدیکتر است. از‏‎ ‎‏این لحاظ نیز مفهوم عدالت ابعاد گوناگونی دارد که حضرت امام این‏‎ ‎‏مفاهیم متعدد و مختلف را برای عدالت پذیرفته اند. ‏

‏‏ ‏

‏‏4ـ جایگاه توسعه در اهداف نظام اسلامی ‏

‏‏     ‏‏حضرت امام خمینی (س) در برخی موارد به جای توسعه از مفهوم‏‎ ‎‏جامع پیشرفت استفاده کرده اند که مفهوم تقریباً مترادف توسعه امروزین‏‎ ‎‏است. با توجه به تعریفی که از توسعه و اهداف توسعه از دیدگاه حضرت‏‎ ‎‏امام خمینی (س) ارائه شد، می توان گفت این مفهوم در سه سطح مدنظر‏‎ ‎‏است: ‏

‏‏                    1ـ توسعه اقتصادی،‏

‏‏                    2ـ توسعه اجتماعی،‏

‏‏                    3ـ توسعه معنوی.‏

‏‏     در نظام اسلامی، توسعه معنوی، اساس و بنیان هر حرکت و هدف‏‎ ‎‏نهایی همه فعالیتهاست. به طور خلاصه در این توسعه، هدف ایجاد زمینه‏‎ ‎‏لازم برای حرکت تکاملی انسان است. حضرت در این زمینه بیانات‏‎ ‎‏مختلفی دارند واز جمله می فرمایند: «اسلام در همه چیزش، اصلش، آن‏‎ ‎‏مقصد اعلی را خواسته ... اگر نظر به انسان بکند، به عنوان این است که‏

‏‎

‎

‏یک موجودی است که از او می شود یک موجود الهی درست کرد».‏‎[34]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏بر اساس همین دیدگاه حضرت می فرمایند: «اسلام مادیت را در پناه‏‎ ‎‏معنویت قبول دارد»،‏‎[35]‎‏ یعنی اهداف معنوی توسعه، مقدم بر همه اهداف‏‎ ‎‏دیگر هستند. ‏

‏‏     توسعه اجتماعی نیز شامل اهدافی می شود که بیشتر جنبه مقدماتی‏‎ ‎‏برای ارتقای معنوی از دیدگاه دینی دارند: همچون کرامت، آزادی،‏‎ ‎‏شرافت انسانی، بهداشت عمومی، سلامت اجتماعی، رفع محرومیتها،‏‎ ‎‏ایجاد عدالت اجتماعی و نظیر اینها. بر این اساس اهداف معنوی، مقدم بر‏‎ ‎‏این اهداف هستند، چنان که حضرت امام در این زمینه می فرمایند:‏‎ ‎‏«انگیزه انبیا در انقلاباتشان و در قیامشان، دنیا نبوده است. اگر دنیا را‏‎ ‎‏اصلاح کردند، تبع بوده است، انگیزه الهی بوده است».‏‎[36]‎

‏‏    ‏‏«جمهوری اسلامی ایران، نباید تحت هیچ شرایطی از اصول و‏‎ ‎‏آرمانهای مقدس الهی خود دست بردارد».‏‎[37]‎

‏‏    ‏‏اهداف اقتصادی توسعه نیز فقط به عنوان وسیله ای برای تحقق‏‎ ‎‏اهداف اجتماعی و اهداف معنوی قابل قبول است، چنان که حضرت امام‏‎ ‎‏می فرمایند: «شکم و نان و آب میزان نیست، عمده، شرافت انسانی‏‎ ‎‏است.»‏‎[38]‎

‏‏    ‏‏«من مطمئنم که ملت عزیز ایران یک لحظه استقلال و عزت خود را با‏‎ ‎‏هزار سال زندگی در ناز و نعمت، ولی وابسته به اجانب و بیگانگان‏‎ ‎

‏‎

‎‏

معاوضه نمی کند».‏‎[39]‎

‏‏    ‏‏بر این اساس از دیدگاه حضرت امام، هدف نظام اسلامی فراهم کردن‏‎ ‎‏زمینه لازم برای خداگونه شدن انسان است. یعنی هدف اصلی و نهایی،‏‎ ‎‏الهی شدن است.‏‎[40]‎‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏5ـ جایگاه عدالت در اهداف نظام اسلامی ‏

‏‏     ‏‏در دیدگاه حضرت امام، اجرای عدالت از مهمترین اهداف نظام‏‎ ‎‏اسلامی است. ایشان این اهمیت را در موارد مختلف به صورتهای‏‎ ‎‏گوناگون بیان کرده اند و از جمله می فرمایند: ‏

‏‏               ـ عدالت هدف و علت تشکیل حکومت انبیاست.‏‎[41]‎

‏‏              ‏‏ـ عدالت علت بعثت انبیاست.‏‎[42]‎

‏‏              ‏‏ـ عدالت خواست خداست.‏‎[43]‎

‏‏              ‏‏ـ عدالت خواست مردم است.‏‎[44]‎

‏‏              ‏‏ـ عدالت ویژگی خاص حکومت و نظام اسلامی در مقایسه با‏‎ ‎‏سایر نظامهاست.‏‎[45]‎

‏
‏‎

‎‏  

 ‏‏همچنین حضرت امام، عدالت را شرط حاکم،‏‎[46]‎‏ تحقق آن را وظیفه‏‎ ‎‏حاکم‏‎[47]‎‏، شرط و علت وضع قوانین اسلامی‏‎[48]‎‏ و نظیر اینها‏‎[49]‎‏ می دانند. ‏

‏‏    ‏‏با این توضیح می توان گفت از نظر اجتماعی عدالت از اصلیترین‏‎ ‎‏اهداف نظام اسلامی است. اما علاوه بر بُعد اجتماعی عدالت، تحقق‏‎ ‎‏عدالت فردی نیز از اهداف اسلام و انبیا است؛ چنان که حضرت امام‏‎ ‎‏می فرمایند: «همه زحمت انبیا برای این بود که یک عدالت اجتماعی‏‎ ‎‏درست بکنند... در اجتماع و یک عدالت باطنی درست بکنند برای انسان‏‎ ‎‏در انفراد».‏‎[50]‎‏ ‏

‏‏    ‏‏این جمله، جایگاه عدالت فردی و باطنی را در حد هدف بعثت و‏‎ ‎‏انگیزه حرکت انبیا و در حد عدالت اجتماعی بالا می برد. بر این اساس‏‎ ‎‏تحقق عدالت فردی نیز از اهداف نظام اسلامی است. ‏

‏‏     از طرف دیگر یکی از صفات الهی، عدل است و ایشان نیز بر این امر‏‎ ‎‏تأکید دارند.‏‎[51]‎‏ چون وقتی حضرت امام می فرمایند هدف جامعه و فرد در‏‎ ‎‏دیدگاه اسلامی خداگونه شدن است، تحقق عدالت در همه شؤون، هدف‏‎ ‎‏قرار می گیرد. زیرا عدالت یک صفت الهی است و الهی شدنی مترداف با‏

‏‎

‎

‏ذوب در عدالت است. ‏

‏‏     بر این اساس، عدالت هدفی مهم و اساسی است؛ اما جایگاه نسبی‏‎ ‎‏هدف عدالت و اهداف توسعه نیز مهم است که باید به آن پرداخت. ‏

‏‏ ‏

‏‏6ـ نتیجه: مقایسه عدالت و توسعه ‏

‏‏     ‏‏عدالت یک هدف چند بُعدی است و تحقق آن در هر یک از ابعاد،‏‎ ‎‏می تواند هدف باشد. دو بُعد بشری آن، عدالت باطنی فردی، به عنوان‏‎ ‎‏یک ملکه اخلاقی و عدالت اجتماعی هستند و یک بُعد الهی نیز دارد. بعد‏‎ ‎‏فردی بیشتر درونی است و بعد اجتماعی، جنبه بیرونی دارد. بعد‏‎ ‎‏اجتماعی عدالت می تواند درهمۀ زمینه های اجتماعی مانند: اقتصاد،‏‎ ‎‏حقوق، فرهنگ، قضا، سیاست، رفتار و نظیر اینها گسترش بیابد. ‏

‏‏     توسعه نیز با مفهوم جامعی که حضرت امام مّد نظر داشته اند، در‏‎ ‎‏سطوح اقتصادی، اجتماعی و معنوی قابل بسط است، سطح اقتصادی‏‎ ‎‏توسعه، بیشتر جنبه رشد و بهبود کیفی و کمّی تولید و مصرف را‏‎ ‎‏دربرمی گیرد. سطح اجتماعی توسعه، یک مرتبه فراتر از آن است و به‏‎ ‎‏نحوه توزیع امکانات، کیفیت و کمیت برخورداری عموم اجتماع از‏‎ ‎‏امکانات، نحوه برخورد کارگزاران و مدیران با مردم، نحوه برخورد با‏‎ ‎‏دیگران، چگونگی عملکرد و اجرای قوانین و مقررات و نظیر اینها مربوط‏‎ ‎‏می شود. سطح عالی توسعه که ابعاد معنوی را دربرمی گیرد، بیشتر دایر بر‏‎ ‎‏تحقق ابعاد فردی و حرکت تکاملی انسان به سمت خدا می شود که جامعه‏‎ ‎‏باید زمینه ساز آن باشد. ‏

‏‏     به این ترتیب می توان گفت عدالت و توسعه در برخی مقاطع، وجوه‏‎ ‎‏همه سطحی دارند. توسعه در سطح اقتصادی با عدالت همسطحی‏

‏‎

‎‏

چندانی ندارد، توسعه اجتماعی در ابعاد گوناگون با عدالت اجتماعی‏‎ ‎‏همسطحی پیدا می کند.توسعه معنوی نیز با عدالت باطنی فردی‏‎ ‎‏همسطحی دارد. ‏

‏‏     در مفهوم و اهداف توسعه از دیدگاه حضرت امام خمینی (س) دیدیم‏‎ ‎‏که اهدافی همچون رشد تولید، صنعتی شدن، رشد کشاورزی، رفاه‏‎ ‎‏اقتصادی، افزایش صادرات و نظیر اینها در سطح توسعه اقتصادی قرار‏‎ ‎‏می گیرند. این اهداف، اهداف اجتماع هستند، اما درباره اهداف صرفاً‏‎ ‎‏اقتصادی اجتماع، با مفاهیمی که از عدالت بیان شد، می توان گفت :‏‎ ‎‏عدالت فردی و عدالت الهی با این اهداف سنخیتی ندارد. عدالت‏‎ ‎‏اجتماعی نیز که از نوع عدالت در اجتماع است می تواند با اهداف اجتماع‏‎ ‎‏سنخیت داشته باشد. اما مفاهیم عدالت اجتماعی در سطحی بالاتر از‏‎ ‎‏صرف افزایش تولید و نظیر اینها قرار می گیرد، یعنی عدالت اجتماعی به‏‎ ‎‏نحوۀ برخورد با افراد جامعه، نحوه توزیع امکانات، تلقی از انسانها و نظیر‏‎ ‎‏اینها می پردازد. بر این اساس، سطح این مفاهیم متفاوت است. ‏

‏‏     سطح اجتماعی توسعه از دیدگاه حضرت امام(ره) نیز اهدافی نظیر‏‎ ‎‏شرافت انسانی، استقلال و عزت انسانها، آزادی، سعادت و سلامت‏‎ ‎‏عمومی، استقلال اقتصادی، محرومیت زدایی و عدالت اجتماعی را در‏‎ ‎‏برمی گیرد. می بینیم که توسعه در این سطوح، خود هدف عدالت‏‎ ‎‏اجتماعی را دنبال می کند و در کنار آن اهداف دیگری همسطح با عدالت‏‎ ‎‏از نظر سنخیت مطرح می شود. اهدافی از توسعه که در سطح اجتماعی‏‎ ‎‏مطرح است، اهداف اجتماعی، یعنی دارای بازگشت به کل اجتماع‏‎ ‎‏هستند. در اینجا می توان گفت این سطح از توسعه با عدالت اجتماعی‏‎ ‎‏همسطح است. از آنجا که از دیدگاه حضرت امام خمینی (س) توسعه در‏

‏‎

‎‏

سطوح اجتماعی مقدم بر توسعه در سطح اقتصادی است، پس عدالت نیز‏‎ ‎‏که از اهداف توسعه در سطح اجتماعی است، مقدم بر توسعه اقتصادی‏‎ ‎‏خواهد بود. اما با این نگاه آیا می توان گفت عدالت اجتماعی همسطح با‏‎ ‎‏سایر اهداف اجتماعی توسعه است؟ از آنجا که حضرت امام اهمیت‏‎ ‎‏ویژه ای به عدالت اجتماعی داده اند و از نظر تعدد بیانات و تأکیدهای‏‎ ‎‏بیشتر به عدالت اجتماعی توجه بیشتر داشته اند، شاید بتوان گفت ممکن‏‎ ‎‏است تا حدودی عدالت اجتماعی از دیدگاه حضرت امام مقدم بر سایر‏‎ ‎‏اهداف اجتماعی توسعه باشد. ‏

‏‏     با وجود این، عدالت به ویژه در سطح فردی و باطنی یک هدف‏‎ ‎‏معنوی است. تحقق عدالت باطنی فردی که یک ملکه اخلاقی است، در‏‎ ‎‏زمرۀ معنویات قرار می گیرد و همسطح اهداف معنوی توسعه می شود.‏‎ ‎‏پس می توان گفت عدالت فردی و باطنی یکی از هدفهای نهایی توسعه‏‎ ‎‏است. از این رو، عدالت باطنی فردی، یعنی یکی از جوانب عدالت، بر‏‎ ‎‏توسعه در سطح اجتماعی نیز مقدم است. ‏

‏‏     از جهت دیگر نیز طبق تعابیری که از حضرت امام وجود دارد و به‏‎ ‎‏برخی از آنها اشاره شد، این عدل هنگامی که وارد اجتماع می شود، همۀ‏‎ ‎‏جوانب اجتماع را در برمی گیرد و در اینجا کل اجتماع، هدف واقع می شود‏‎ ‎‏به علاوه با تکیه بر تعابیر حضرت امام که ذکر شد، از جمله عدالت‏‎ ‎‏خواست خداست، عدالت علت و هدف بعثت انبیاست، عدالت غایت‏‎ ‎‏تلاشهای انبیاست و نظیر اینها می توان گفت که از دیدگاه حضرت امام‏‎ ‎‏حداقل، عدالت اجتماعی بر برخی از اهداف دیگر توسعه اجتماعی مقدم‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏     اما از آن رو که به تعبیر حضرت امام، هدف انسان رسیدن به خداست‏

‏‎

‎‏

و عدل یک صفت الهی است، تحقق عدالت در اجتماع و انفراد، را تحقق‏‎ ‎‏بخشی از خداگونه شدن انسان است. عدالت اجتماعی نیز که یکی از‏‎ ‎‏جنبه های عدالت است و می تواند از جنبه ای با نحوه برخورد خدا با‏‎ ‎‏انسانها، وضع قوانین الهی و نظیر اینها قیاس شود، می تواند هدف‏‎ ‎‏خداگونه شدن انسان واقع شود. از طرف دیگر هیچیک از ابعاد دیگر‏‎ ‎‏توسعه اجتماعی از نظر اهداف، در صفات الهی در ردۀ عدل الهی نیستند.‏‎ ‎‏براین اساس از این جنبه می توان گفت که عدالت مقدم بر سایر اهداف‏‎ ‎‏اجتماعی توسعه است. اما آنچه به طور قطع می توان اظهار داشت این‏‎ ‎‏است که از دیدگاه حضرت امام خمینی (س):‏

‏‏          ـ عدالت اجتماعی مقدم بر توسعه اقتصادی است.‏

‏‏          ـ عدالت اجتماعی به احتمال قوی مقدم بر سایر اهداف اجتماعی‏‎ ‎‏توسعه و حداقل مقدم بر برخی از اهداف اجتماعی توسعه است.‏

‏‏          ـ تحقق عدالت باطنی انفرادی برای همه انسانها مقدم بر اهداف‏‎ ‎‏اجتماعی توسعه و به تبع آن مقدم بر اهداف اقتصادی توسعه است.‏

‏‏          ـ چون هدف انسانها خداگونه شدن است، همه ابعاد توسعه‏‎ ‎‏اقتصادی و اجتماعی وسیله ای برای آن است و یکی از جنبه های خداگونه‏‎ ‎‏شدن نیز تحقق صفت عدل در انسانهاست.‏

‏‏ ‏‎

‎

‏فهرست منابع ‏

‏‏ ‏

‏‏1ـ حضرت امام خمینی (س): «صحیفه امام دوره 22 جلدی».‏

‏‏2ـ حضرت امام خمینی (س): «ولایت فقیه»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام‏‎ ‎‏خمینی (س)، چاپ اول، بهار 1373.‏

‏‏3ـ حضرت امام خمینی (س): شئون و اختیارات ولایت فقیه» وزارت فرهنگ و ارشاد‏‎ ‎‏اسلامی، تهران 1365.‏

‏‏4ـ حضرت امام خمینی (س): «محرم راز» مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام‏‎ ‎‏خمینی(س). چاپ اول فروردین 1369.‏

‏‏5ـ حضرت امام خمینی (س): «وصیت نامه سیاسی ـ الهی حضرت امام خمینی (س)»‏‎ ‎‏انتشارات بانک تجارت، فروردین 1369.‏

‏‏6ـ حضرت امام خمینی (س): «کشف اسرار».‏

‏‏7ـ حضرت امام خمینی (س): «آیین انقلاب اسلامی: گزیده ای از اندیشه های حضرت‏‎ ‎‏امام خمینی (س)»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (س)، 1374.‏

‏‏8ـ حضرت امام خمینی (س)؛ عدل الهی: مجموعه دیدگاههای حضرت امام‏‎ ‎‏خمینی (س) در زمینه عدل الهی؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام‏‎ ‎‏خمینی (س)، 1378.‏

‏‏9ـ عزتی، مرتضی؛ رابطه فرهنگ و توسعه از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)؛ نامه‏‎ ‎‏پژوهش، سال اول، شماره 1، تابستان 1375، ص ص 34ـ9.‏

‏‏10ـ عزتی، مرتضی؛ توسعه و توسعه یافتگی از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)؛ اولین‏‎ ‎‏همایش اسلام و توسعه، تهران: دانشگاه شهیدبهشتی، اسفند ماه 1375. ‏

‏‏11ـ عزتی، مرتضی؛ جایگاه عدالت در نظام اسلامی از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)؛‏

‏‎

‎‏

اولین همایش دو سالانه اقتصاد اسلامی؛ تهران: دانشگاه تربیت مدرس، بهمن ماه‏‎ ‎‏1378.‏

‏‏12ـ لوییس بئک، دگرگونی در مفاهیم و هدف توسعه؛ مترجم ه. قاضیان؛ نامه فرهنگ،‏‎ ‎‏سال دوم، شماره 5 و 6، پاییز و زمستان 1370.‏

‏‏13ـ مجموعه نویسندگان: «مجموعه مقالات اولین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی‏‎ ‎‏حضرت امام خمینی (س)» مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (س)،‏‎ ‎‏خرداد 1374.‏

‏‏14ـ مدیریت بهره وری بنیاد مستضعفان و جانبازان؛ نظریه های عدالت اجتماعی؛ تهران؛‏‎ ‎‏بنیاد مستضعفان و جانبازان، 1376.‏

‏‏15ـ مطهری، مرتضی؛ عدل الهی؛ تهران: صدرا.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• )) عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرّس.
• ـ لوییس بئک؛ دگرگونی در مفاهیم و هدف توسعه؛ نامه فرهنگ، سال دوم، شماره های 5 و 6.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 3؛ ص 368-369.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 7؛ ص 531-533.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 20؛ ص 340-342.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 4؛ ص 242-243.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5؛ ص 155-156.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 3؛ ص 369-370.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21؛ ص 177-178.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5؛ ص 157.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 11؛ ص 401-403.
• )) برای اطلاع بیشتر رجوع شود به: عزتی، مرتضی؛ مفهوم توسعه و توسعه یافتگی از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)
• )) برای اطلاع بیشتر رجوع شود به عزتی، مرتضی: پیشین.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 6؛ ص 481-482.
• )) برای اطلاع بیشتر رجوع شود به: عزتی، مرتضی؛ پیشین.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21؛ ص 197.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 8؛ ص 254-256.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5؛ ص 437-438.
• )) برای اطلاع بیشتر از این مباحث رجوع شود به: عزتی، مرتضی؛ پیشین.
• )) برای اطلاع بیشتر رجوع شود به: عدل الهی: مجموعه دیدگاههای حضرت امام خمینی (س) در زمینه عدل الهی.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 11، ص 385-387.
• )) از جمله حضرت علی (ع) می فرمایند: «العدل اعطاء کل ذی حق حقّهُ».
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 6؛ ص 525.
• )) در این زمینه نیز حضرت امیر (ع) نقل است: «العدل یضع کل شی ء علی موضعه»همچنین قرآن نیز تصریح می کند «هل یستوی الاعمی و البصیر» یا «ان اکرمکم عندا... اتقیٰکُم» و نظیر اینها.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 9؛ ص 72-73.
• )) ر.ک: صحیفه امام،  ج 7، ص 329-328.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 9؛ ص 484-485.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 7؛ ص 328-329.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 4، ص 417-418.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 11، ص 292-293.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 119-120.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 3؛ ص 369-370.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 11؛ ص 291-292.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 8؛ ص 434-436.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 7؛ ص 530-533.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 20؛ ص 203-205.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21؛ ص 155-156.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 18؛ ص 131-132.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 21؛ ص 200-201.
• )) برای توضیح بیشتر می توان مراجعه کرد به: عزتی، مرتضی؛ توسعه و توسعه یافتگی از دیدگاه حضرت امام خمینی (س).
• )) از جمله می توان مراجعه کرد به: وصیتنامه الهی سیاسی حضرت امام خمینی؛ ص 14ـ13.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 15،  212-215.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 4؛ ص 460-461.
• )) ر.ک: صحیفه امام،  ج 5، ص 119-120.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 6، ص 525.
• )) از جمله می توان مراجعه کرد به : شؤون و اختیارات ولی فقیه؛ ص 30ـ29.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 17، ص 528-529.
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 3، ص 322-323.
• )) برای اطلاع بیشتر در این زمینه می توان مراجعه کرد به: عزتی، مرتضی؛ جایگاه عدالت در نظام اسلامی از دیدگاه حضرت امام خمینی (س).
• )) ر.ک: صحیفه امام، ج 11؛ ص 385-387.
• )) رجوع شود به: عدل الهی، مجموعه دیدگاههای حضرت امام در زمینه عدل الهی پیشین.