گزارش تحلیلی دبیر کنگره
دکتر سید منصور خلیلی عراقی
حضرت امام خمینی(س) از جمله متفکران بزرگ تاریخ است که در مباحث مختلفی ارائه نظر کرده اند. ایشان نه فقط به عنوان یک اندیشمند، بلکه به عنوان یک رهبر مذهبی که دیدگاههای دین اسلام را بیان می کنند و به عنوان یک رهبر انقلابی که رهبری فکری مردم را برعهده داشته اند و دیدگاههای آنان را تشریح می کنند و همچنین به عنوان یک زمامدار که وظیفه اجرای امور جامعه بزرگی را برعهده داشته اند، نظرهای مختلفی در مورد مباحث گوناگون اجتماعی مطرح ساخته اند. البته دیدگاههای حضرت امام(ره) در همه زمینه ها به نحو منسجم و یکجا مطرح نشده است. از جمله این زمینه ها، موضوع اقتصاد است که مجموعه منسجم و مجزایی وجود ندارد که نظر امام(ره) از سوی خود ایشان در آن ارائه شده باشد. دیدگاههای حضرت در زمینه اقتصاد را می توان در مجموعه مفصلی از اندیشه ها و نظرهای مختلف ایشان که در قالب متون یا سخنرانیها بیان شده است یا از روی مبانی اندیشه ای حضرت جستجو
کتاببررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س): مجموعه مقالات دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)صفحه 7
کرد.
بررسی و تبیین این دیدگاهها مستلزم این گونه جستجو است. اهمیت این بررسی و تبیین از این نظر است که می توان گفت حضرت امام خمینی(س) به عنوان معمار و پایه گذار تجدیدحیات نظام اسلامی، همچنین به عنوان یک اسلام شناس معتبر که هم در عمل و هم در نظریه اجرای اسلام را ملاحظه کرده اند، بهترین قرائت و برداشت از اسلام را دارا هستند. بر این اساس، برای تدوین جوانب مختلف نظام از جمله نظام اقتصادی اسلام می توان به این دیدگاهها اتکا کرد. اندیشه ها و دیدگاههای حضرت امام خمینی نه فقط راهگشای بسیاری از مشکلات اقتصادی ـ اجتماعی نظام اسلامی ایران در دوران زعامت آن حضرت بود، بلکه بهترین و متقن ترین مبانی برای حل مسائل و مشکلات نظری نظام اقتصادی اسلام است. بی گمان حضرت امام(ره)، نقشی اساسی در طراحی و اجرای نظام اسلامی در ایران داشته اند و هر طرحی در این نظام و برای پیشبرد آن ـ اگر بخواهد با اصول انقلاب اسلامی هماهنگ باشد ـ باید بر اساس دیدگاههای اصولی ایشان استوار شود.
با توجه به این نکات، دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی (س) توسط پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس و ستاد یکصدمین سالگرد تولد حضرت امام(ره) با همکاری ستاد سالگرد رحلت حضرت امام(ره) تدارک دیده شد. اقدامات اجرایی از تابستان سال 1378 آغاز و در مجموع قریب به 80 مقاله به دبیرخانه واصل شد. پس از ارزیابی داوران 12 مقاله برگزیده شد که به خواست خدا در ادامه نشستهای کنگره ارائه خواهد شد. در این کنگره پس از ارائه مقالات هر نشست، پرسش و پاسخ و مباحثه در خصوص مقالات نشست
کتاببررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س): مجموعه مقالات دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)صفحه 8
با حضور هیأت رئیسه و ارائه کنندگان مقاله نیز برگزار می شود که امید است مفید واقع شود.
مقالاتی که به دبیرخانه واصل شد از جنبه های مختلف حایز اهمیت بودند و هر یک از زاویه ای موضوع را پیگیری کرده اند. با توجه به ضرورت تداوم این مباحث به نظر رسید جا دارد در مقدمه کنگره به نحو گذرا به برخی مبانی تحلیل اندیشه های حضرت امام (ره) پرداخته شود.
اشاره ای به مبانی تحلیل اندیشه های حضرت امام خمینی (س)
اندیشه های حضرت امام خمینی (س) همراه با شخصیت ایشان دارای ویژگیهای خاصی است که این اندیشه ها را نسبت به دیدگاههای سایر اندیشمندان متفاوت کرده است. برای بررسی و تحلیل این اندیشه ها باید ویژگیهای خاص روش شناختی آنها را مورد توجه قرار داد و تحلیل لازم را در چارچوب این ویژگیها و بر مبنای آنها انجام داد. در این مقاله تلاش شده این مبانی در قالب 4 محور زیر مورد بحث قرار گیرد.
1ـ ویژگیهای شخصیتی حضرت امام (ره)
حضرت امام خمینی (ره) شخصیتی برجسته بین شخصیتهای دورانهای مختلف و جوامع گوناگون است، شخصیتی کامل و دارای ابعاد مختلف مذهبی، سیاسی، علمی، اجتماعی، اخلاقی و نظیر اینها. شخصیت او از ابعاد گوناگون دارای ویژگیهای منحصر به فرد است. برخی از این ویژگیها به طور مشخص در شناخت اندیشه های آن حضرت مؤثرند که از میان مهمترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) پای بندی شدید و خالصانه به دین اسلام و مبانی اعتقادی آن،
کتاببررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س): مجموعه مقالات دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)صفحه 9
ب) وجود سیر تکاملی دراندیشه های حضرت امام (ره)،
ج) وقوع تحولات و حوادث فراوان در زندگی حضرت امام (ره)،
د) جامعیت و وحدت شخصیت امام (ره).
2ـ اهداف تحلیل
اندیشه های حضرت امام خمینی (س) را می توان از ابعاد گوناگونی بررسی کرد. چون این اندیشه ابعاد گوناگون دارد، می توان همه ابعاد مختلف آن را مدنظر قرار داد و به صورتهای مختلف تحلیل کرد. در این تحلیل می توان از روشهای گوناگونی نیز استفاده کرد. اما از نظر روش شناختی این اندیشه ها از سه جهت کلی مورد توجه قرار می گیرد، سه جهتی که ممکن است در ابتدا آشکار نباشد و برای معلوم کردن آن نیاز به پژوهش باشد. این سه جهت، اهداف کلی تحلیل را بیان می کنند. در ادامه به این جهات اشاره می کنیم.
الف) مبانی اندیشه ـ از آنجا که هر اندیشه بر مبنایی استوار شده و ممکن است این مبنا روشن و واضح نباشد یا ابعادی از آن نیاز به شناخت بهتر و بیشتر داشته باشد، برای پی بردن به واقعیتهای موجود در این زمینه، بررسی این اندیشه ها ضرورت دارد. می توان برای شناخت این مبنا یا ابعاد مجهول آن از روشهای پژوهشی متداول استفاده کرد. بر این اساس شناخت مبانی اندیشه و ابعاد آن می تواند هدفی برای تحلیل اندیشه باشد. اندیشه و دیدگاههای حضرت امام(ره) نیز از این مجموعه جدا نیست. با این وجود نکته مهم این است که اندیشه های حضرت امام(ره) بر مبنای دین الهی اسلام استوار است. از این لحاظ، مبانی این اندیشه تا حدودی روشن است، اما از آنجا که از اسلام قرائتهای گوناگونی وجود
کتاببررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س): مجموعه مقالات دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)صفحه 10
دارد و حضرت امام (ره) نیز فقط یک قرائت را پذیرفته اند و به تعبیری یک قرائت ویژه از اسلام را ارائه کرده اند، شناخت مبانی و ریشه های این قرائت و نحوه شکل گیری اندیشه های حضرت امام می تواند یک هدف پژوهشی مهم برای بررسی آن اندیشه های ایشان باشد. واقعیت این مبانی یا ویژگیهای مختلف آن نیز می توانند از اهداف پژوهشی این گونه پژوهشها باشند.
ب) شناخت ویژگیهای اندیشه ها ـ یکی از اهدافی که برای بررسی هر پدیده وجود دارد، شناخت بهترین و صحیح تر آن اندیشه می باشد. اندیشه های حضرت امام(ره) اندیشه هایی منسجم و واحد است، اما بسیاری از ابعاد این اندیشه اعم از کمی و کیفی ناشناخته باقی مانده است. شناخت این ابعاد و نیز سایر ویژگیهای کیفی و کمّی اندیشه های حضرت امام (ره) می تواند در این گونه پژوهشها، هدف باشد و در این راه طیف گسترده ای از وسایل و روشها می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
ج) شناخت آثار و نتایج اندیشه ها ـ هر اندیشه ای می تواند متناسب با نحوه به کارگیری و اشاعه اش، آثار ونتایج خاص خود را به بار بیاورد. حضرت امام(ره) در موارد مختلف به بیان دیدگاهها و اندیشه های خود می پرداختند. برخی از این دیدگاهها و اندیشه ها، ثبت شده و بعضی امکان ثبت نداشته اند. برخی از این دیدگاهها و اندیشه ها نیز در عمل توسط ایشان به کار گرفته شده اند. البته این به کار گیری یا در سطح فردی بوده یا در سطح اجتماعی. به هنگام رهبری انقلاب یا در زمان حاکمیت ایشان بر نظام اسلامی، زمامداری حضرت امام (ره) جایگاه ویژه ای به آن حضرت بخشید که اثرگذاری اندیشه های ایشان را افزایش داد.
برخی از آثار و نتایج اندیشه های حضرت امام خمینی (ره) را می توان
کتاببررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س): مجموعه مقالات دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)صفحه 11
در رفتار ایشان ملاحظه کرد. رفتاری که در یک چارچوب منسجم و نظام یافته شکل گرفته باشد، آسانتر شناخته می شود. برخی از دیدگاههای حضرت امام (ره) هنگامی که در جامعه اشاعه می شدند به طور وسیع تر مورد استفاده عموم مردم و سایر مدیران قرار گرفته است. مردم به تبعیت از رهبر خود این اندیشه ها را به کار می گرفته اند. اشاعه این اندیشه ها یا با پی بردن مردم به عمل حضرت امام(ره) و یا با انتشار سخنان و نوشته های آن حضرت صورت می گرفته است. ما می توانیم متناسب با نحوه اشاعه این اندیشه ها و نوع اثرگذاری شان در جامعه به بررسی آنها اقدام کنیم.
هنگامی که آثار و نتایج یک پیام بررسی می شود، هم محتوای پیام و هم ویژگیهای زمانی، مکانی، محیطی و اجتماعی و علل صدور آن مورد توجه قرار می گیرد تا بر این اساس بهتر بتوان آثار ثبت و ضبط شده یا مشاهده شده را تجزیه و تحلیل کرد.
3ـ مواد تحلیل
برای بررسی اندیشه های حضرت امام خمینی (س) 3 دسته از مواد می توانند در جایگاه خاص خود مورد استفاده قرار گیرند. چون شخصیت حضرت امام (ره) شخصیتی واحد و جامع بوده است، در اغلب موارد برای پی بردن صحیح به اندیشه های آن حضرت لازم است همه این مواد به صورت جامع مورد توجه و تحلیل قرار گیرند.
در اینجا موادی که می توانند برای تجزیه و تحلیل اندیشه ها و دیدگاههای حضرت امام خمینی (س) مورد استفاده قرار گیرند، بیان می گردند.
کتاببررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س): مجموعه مقالات دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)صفحه 12
1ـ3ـ مبانی عقیدتی حضرت امام خمینی (س)
به طور کلی اساسی ترین بخش سازنده اندیشه های هر فرد، مبانی اعتقادی او است. این مبانی هم می توانند به طور مستقل هدف تحلیل قرار گیرند و هم می توانند مواد تحلیل اندیشه های افراد واقع شوند؛ اما آنچه در اینجا مدنظر است جنبه دوم است. چون در اینجا بحث از مواد تحلیل است و از روی این مواد باید به دنبال اندیشه ها و زوایای آن بود، این مبانی اعتقادی می توانند به عنوان مواد تحلیل درباره اندیشه های حضرت امام خمینی (س) مورد استفاده قرار گیرند.
2ـ3ـ پیامها، سخنرانیها و نوشته ها
مهمترین موادی که در تحلیلهای مختلف اندیشه های هر شخصیت به کار می رود نوشته ها و گفتار ثبت و ضبط شده او است، البته نوشته ها و گفته هایی که از روی اراده و اختیار بیان شده اند. هر فرد می تواند آنچه را در ذهن دارد و به آن می اندیشد بگوید یا به رشته تحریر دربیاورد و می توان گفت آنچه فرد به صورت رسمی می نویسد با بیان می کند نیز آن چیزی است که به آن اندیشیده و باور کرده است. بر این اساس این نوشته ها و گفته ها می توانند گویای اندیشه ها و دیدگاههای افراد باشند. حضرت امام (ره) نیز بسیاری از دیدگاهها و اندیشه های خود را به این صورت بیان داشته اند. موادی از این نوع را که حضرت امام باقیمانده است می توان به 3 دسته تقسیم کرد.
الف) کتابها،
ب) سخنرانیها،
ج) پیامها و نامه ها.
کتاببررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س): مجموعه مقالات دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)صفحه 13
3ـ3ـ عمل و سیره
عملکرد افراد و رفتار و سلوک آنان بر مبنای باورها و اعتقاداتشان شکل می گیرد از این رو می توان گفت رفتار و عمل انسانها انعکاسی از مبانی اندیشه آنان است. بر این اساس، رفتار و عمل حضرت امام(ره) در موارد مختلف می تواند مبین اندیشه های آن حضرت باشد. این مبحث را از دو جنبه می توان مورد توجه قرار داد: یکی اینکه رفتارهای شخصی حضرت امام (ره) مورد مطالعه قرار گیرند و دیگر اینکه به رفتارهای حضرت امام (ره) در مقابل عملکرد و گفتار دیگران توجه شود.
هنگامی که حضرت امام (ره) یک رفتار مشخص و معین یا عمل خاصی را انجام می دهند، می توان گفت بر صحت و درستی این عمل باور دارند. لذا می توان این عمل را مطابق اندیشه های آن حضرت دانست. برای مثال وقتی حضرت امام دارای یک زندگیِ همراه با قناعت، صبر، ساده زیستی و نظیر اینها هستند، می توان نتیجه گرفت ایشان این باور را دارند که باید در زندگی قناعت کرد، صبر داشت و ساده زیست. البته می توان در بعضی موارد سخنان امام (ره) در این موارد را نیز مورد توجه قرار داد.
4ـ3ـ نقل قولها
حضرت امام (ره) به صراحت در وصیتنامه خود می فرمایند آنچه از قول من نقل می شود نپذیرید، مگر اینکه دستخط من یا صدا و تصویر ضبط شده من در آن خصوص وجود داشته باشد. بیان حضرت در این زمینه چنین است: «اکنون که من حاضرم بعضی نسبتهای بی واقعیت به من داده می شود و ممکن است پس از من در حجم آن افزوده شود. لهذا
کتاببررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س): مجموعه مقالات دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)صفحه 14
عرض می کنم آنچه به من نسبت داده شده یا می شود مورد تصدیق نیست، مگر آنکه صدای من یا خط و امضای من باشد، با تصدیق کارشناسان یا در سیمای جمهوری اسلامی چیزی گفته باشم». با این وجود، این گونه نیست که اگر از طریق دیگر، صحت این اقوال تأیید شود نتوان به آنها درباره اندیشه های حضرت امام استناد کرد. در این مورد، آنچه اهمیت دارد چگونگی پی بردن به اعتبار این اقوال است.
4ـ معیارها یا متغیرهای تحلیل
موادی که باید تحلیل شوند، اولاً باید برای تحقق هدفی تحلیل شوند که این هدف در یکی از گروههای سه گانه اهداف تحلیل یاد شده قرار گیرد. ثانیاً این اهداف یا اهداف مشخص، ممکن است کیفی باشند یا کمی و به علاوه ضرورت دارد به صورتی مشخص در قالب شرایط قابل قبول و غیرقابل قبول و متناسب با فرضیه یا فرضیه های تحقیق رتبه بندی یا اندازه گیری شوند تا بتوان آنها را در قالب متغیر، وارد تحلیل کرد و معیار تصمیم گیری برای آزمون فرضیه قرار داد.
ثالثاً ما باید معیارهایی برای تصمیم گیری در دست داشته باشیم. این معیارها در قالب متغیرهایِ توضیح دهنده وارد الگوی تحلیلی خواهند شد. مهمترین معیار، مضمون و محتوای مواد تحلیل است. آنچه را مضمون و محتوای موادی که باید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند، بیان کند، دیدگاه، نظر و اندیشه حضرت امام (ره) است.
با استناد به مضمون و محتوای نظرهای ارائه شده از حضرت امام (ره) خواهیم دید که دیدگاههای ایشان در بعضی موارد کلی، عام الشمول
کتاببررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س): مجموعه مقالات دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)صفحه 15
است، اما در بعضی موارد، خاص و برای مورد ویژه است که در سایر مصادیق معتبر تلقی نمی شود. همچنین بعضی نظرهای امام(ره) اصلی هستند و بعضی فرعی. گاه نیز دیدگاههای حضرت امام (ره) ثابت هستند و گاه متغیر. البته موارد دیگر نیز قابل ذکر و تشخیص است. بر این اساس به معیارهای بیشتری نیاز داریم تا در قالب متغیرهای تحلیل، وارد الگوی تحلیلی شوند و اندیشه های صحیح تر را مشخص سازند. برخی از معیارهای اصلی در این زمینه عبارتند از:
الف) زمان بیان،
ب) مخاطبان و ویژگیهای آنها،
ج) علت صدور بیان،
د) مکان ارائه مطلب،
ه) نتایج قابل پیش بینی مترتب بر بیان مطلب از طرف حضرت امام(س).
کتاببررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س): مجموعه مقالات دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)صفحه 16