گفتگوی تمدنها، ایدۀ جایگزین اندیشه صدور انقلاب

‏‏ ‏گفتگوی تمدنها، ایدۀ جایگزین اندیشه صدور انقلاب‏

‏‏حمیدرضا قنبری نژاد‏‎[1]‎

‏‏ ‏

‏‏درآمد‏

‏‏در پی استقبال جامعه جهانی از پیشنهاد آقای خاتمی ـ ریاست محترم جمهوری‏‎ ‎‏اسلامی ایران ـ مبنی بر نامگذاری سال 2001 بعنوان سال گفتگوی تمدنها که در حین‏‎ ‎‏سخنرانی ایشان در پنجاه و سومین نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد‏‎ ‎‏مطرح شد، این پیشنهاد به اتفاق آراء در قطعنامۀ مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب‏‎ ‎‏رسید. هر چند این پیشنهاد مدتها قبل توسط ایشان در دیدار با مقامات دیگر کشورها و‏‎ ‎‏به هنگام ایراد سخنرانی در هشتمین نشست سران سازمان کنفرانس اسلامی در تهران و‏‎ ‎‏دوازدهمین نشست سران جنبش عدم تعهد در «دوربان» آفریقای جنوبی به اطلاع‏‎ ‎‏رهبران جهان رسید، اما به نظر می رسد انعکاس و ثبت چنین پیشنهادی در سازمان ملل‏‎ ‎‏متحد به نوبه خود موفقیت بزرگی برای جمهوری اسلامی ایران بوده و از ابعاد مختلف‏‎ ‎‏دارای اهمیت است، نیز برای نظام ما یک پیروزی مهم و تاریخی محسوب می شود. به‏‎ ‎‏نظر بسیاری از کارشناسان مسایل جهانی، تصویب این پیشنهاد و به تبع آن جهت گیری‏

‏‎

‎‏

جهانی برای انتخاب گفتگو بجای جنگ و ستیز، چشم انداز تازه ای را جهت دستیابی به‏‎ ‎‏یک صلح پایدار جهانی در برابر مردم دنیا گشوده است. اگر قرن بیستم با جنگهای وسیع‏‎ ‎‏و فراگیر نشاندار شد و سرنوشت آدمی در دام اهریمن خشونتهای بی وقفه قرار گرفت‏‎ ‎‏می توان امیدوار بود با این اقدام هوشمندانه رئیس جمهور ایران بتوان قرن آینده را‏‎ ‎‏سرشار از تفاهم، همدلی و زندگی مسالمت آمیز کرد و جنگ و کشتارها را متعلق به تاریخ‏‎ ‎‏گذشته دانست.‏

‏‏از جمله تأثیرات این پیشنهاد بر موقعیت ایران می توان به استحکام مواضع بین المللی‏‎ ‎‏ایران و اصلاح ذهنیتی که به غلط در مورد ایران در صحنه بین المللی ترسیم شده است‏‎ ‎‏اشاره نمود؛ چرا که آنچه تاکنون از طرف دشمنان، از اسلام و ایران ترسیم شده است‏‎ ‎‏چهره ای خشن و غیرمعتدل بوده و این پیشنهاد می تواند این ذهنیت را بدرستی اصلاح‏‎ ‎‏نموده و یک چهرۀ معتدل و منطقی از ایران اسلامی عرضه نماید و اصلاح این ذهنیت از‏‎ ‎‏جمله اهدافی است که آقای خاتمی با پیشنهاد گفتگوی تمدنها به تعقیب آن پرداخته و‏‎ ‎‏ضمن اشاره به تلاشهای قدرتهای استکباری و صهیونیستی برای وارونه جلوه دادن‏‎ ‎‏واقعیتهای نظام اسلامی در نزد افکار عمومی بیان می دارد:‏

‏‏«این قدرتها تلاش کرده اند تا این توهم را بوجود آورند که چهره اسلام را مخوف‏‎ ‎‏جلوه دهند و چنین القاء کنند که جمهوری اسلامی ایران دشمن بزرگی است و در‏‎ ‎‏پوشش آن بسیاری از رفتارهای غیرعادلانه خود را توجیه کرده اند.»‏‏¹‏

‏‏اثر دیگر پیشنهاد آقای خاتمی در راستای سیاست «تنش زدایی» می باشد. با توجه به‏‎ ‎‏اینکه پیام واقعی انقلاب اسلامی یک پیام معنوی و فرهنگی است و رهبر کبیر انقلاب،‏‎ ‎‏حضرت امام خمینی‏‏(س)‏‏ نیز بارها بر آن تأکید نموده اند‏‏²‏‏ بهتر می توان این پیام معنوی را‏‎ ‎‏به جهان رساند و اسلام و فرهنگ اسلامی، در یک محیط عاری از تشنج سریعتر رشد‏‎ ‎‏می نماید.‏

‏‏تشنج زدایی که هدف سیاست خارجی ایران است، از طریق مفاهمه بهتر قابل حصول‏‎ ‎‏است؛ زیرا که روح مفاهمه گریز از تشنج است. بدیهی است سیاست تشنج زدایی، زمانی‏‎ ‎‏مؤثر خواهد بود که بر اساس احترام متقابل و اقتضای سه اصل عزت، حکمت و‏‎ ‎‏مصلحت (که اصول کلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را تشکیل می دهد)‏

‏‎

‎‏

صورت پذیرد؛ چرا که در غیر اینصورت، نتیجه معکوس در پی خواهد داشت و این‏‎ ‎‏همان سیاستی است که مقام معظم رهبری نیز آن را تأیید نموده و در بیاناتی ضمن مثبت‏‎ ‎‏ارزیابی نمودن سیاست تشنج زدایی می فرمایند:‏

‏‏«تشنج زدایی به معنای نقض سیاستهای مستدل و منطقی نظام نیست. به همین دلیل‏‎ ‎‏تنش زدایی در مقابل رژیم صهیونیستی و آمریکا معنا و مفهومی ندارد؛ چرا که ما‏‎ ‎‏موجودیت دشمن صهیونیستی را اصولاً قبول نداریم و در مورد آمریکا نیز معتقدیم‏‎ ‎‏تا هنگامی که نظام اسلامی بدنبال تحقق اسلام، اقامه عدل و حق و تأمین استقلال‏‎ ‎‏کشور است و جزء اقمار آمریکا و دنباله رو سیاست واشنگتن درنیامده است‏‎ ‎‏دشمنی آمریکا با این نظام ادامه خواهد داشت.»‏‏³‏

‏‏مفاهمه تمدنها روشی است که در عمل می تواند به متزلزل شدن دیوار بی اعتمادی و‏‎ ‎‏بدبینی؛ اعم از اینکه مصنوعی باشد یا واقعی منجر شود. آیا فی الواقع در اوضاع جدید‏‎ ‎‏جهانی، کشورها می توانند منافع خود را با توسل به زور و شیوۀ کهنه، ایجاد تشنج و‏‎ ‎‏درگیری تأمین کنند؟ پاسخ به این سؤال در گرو توجه به این نکته است که شرایط جهانی،‏‎ ‎‏گستردگی تسلیحات مرگبار هسته ای، درگیریهای قومی، نسل کشی، قوم زدایی و...‏‎ ‎‏شرایطی را بوجود آورده است که بهترین انتخاب کشورهای جهان، مفاهمه است.‏

‏‏در شرایط فعلی برای ایران نیز فضای مناسبی فراهم شده که در آن می تواند از منظر‏‎ ‎‏یکی از کشورهای محوری تمدن اسلامی، دربارۀ ارزشهای والای اسلامی سخن بگوید‏‎ ‎‏و تواناییهای داخلی خود را در محیطی به دور از تشنج جهت دهد.‏

‏‏امید است پس از این پیشنهاد و تأیید جهانی آن، قضاوت آنهایی که انقلاب اسلامی‏‎ ‎‏ایران را عامل تفرقه، نزاع و درگیری در برخی نقاط می دانند تغییر نماید و بدانند که ما نیز‏‎ ‎‏تز همگرایی و تنش زدایی را دنبال می کنیم.‏

‏‏ ‏

‏‏پیشینه تاریخی گفتگوی تمدنها‏

‏‏برای آنکه به پیشینه اصلی پیشنهاد گفتگوی تمدنها از سوی آقای خاتمی پی ببریم بد‏‎ ‎‏نیست نیم نگاهی به تاریخ تمدن و فرهنگ غنی اسلامی، در قرون و اعصار گذشته داشته‏‎ ‎‏باشیم تا بدین ترتیب به عمق خردورزی اسلام در طرح و پیشنهاد افکار سازنده و‏‎ ‎‏صلح جویانه در سیر جوامع بشری پی ببریم. در واقع درخواست آقای خاتمی از جامعه‏
‏

‎

‎‏

بین المللی، برای آغاز حکیمانه قرن بیست و یکم، که پرهیز از خشونت و جنگ و حل و‏‎ ‎‏فصل مسایل و مشکلات بین المللی و منطقه ای از طریق گفتگو (اصولی که منشور‏‎ ‎‏سازمان ملل متحد نیز بر آن تأکید دارد‏‏⁴‏‏) دو شاخص اصلی آن به شمار می روند، ریشه‏‎ ‎‏در تفکر غنی اسلامی دارد.‏

‏‏ساختار اصلی اندیشه گفتگوی تمدنها در حقیقت، برآیند عینی و تجسمی از درک‏‎ ‎‏مفاهیم والا و با ارزش قرآن کریم می باشد. قرآن، مؤمنان خود را همواره به «قول‏‎ ‎‏معروف» (گفتار پسندیده)‏‏⁵‏‏، «مجادله احسن» (مناظره منطقی)‏‏⁶‏‏ و «دعوت به سلم»‏‎ ‎‏(سازش خواهی)‏‏⁷‏‏ و ارجاع به متون کتب آسمانی پیشین فرامی خواند و در برخورد آنان‏‎ ‎‏با یکدیگر، چنین روشهایی را سفارش می نماید.‏

‏‏با توجه به این مسأله در می یابیم که قرآن برای روشنترشدن حق از باطل، ابتدا از همه‏‎ ‎‏دعوت به مباحثه و مناظره منطقی و مستند و معقول می کند و یادآوری می نماید که این‏‎ ‎‏تعلیمات، در حقیقت همان چیزهایی است که دانشمندان اهل کتاب نیز در سینه های‏‎ ‎‏خود (اذهان خود) بدان اذعان دارند، لیکن از روی ستمگری به کتمان آنها می پردازند،‏‎ ‎‏چنانکه دراین باره می فرماید:‏

‏‏«آری، آن آیات روشنگری است که در سینه های دانش یافتگان می باشد و جز‏‎ ‎‏ستمگران، کسی به آیات ما انکار نمی ورزد.»‏‏⁸‏

‏‏در جای دیگر، قرآن مؤمنان را به مجادله نیکو با اهل کتاب سفارش کرده، می گوید: ‏

‏‏«و با اهل کتاب جز به وجه احسن مجادله مکنید مگر با افرادی از ایشان که ظلم کرده‏‎ ‎‏باشند. به ایشان بگویید ما به آنچه برای خودمان نازل شده و آنچه برای شما نازل‏‎ ‎‏شده ایمان داریم. معبود ما و شما یکی است و ما تسلیم آن معبودیم.»‏‏⁹‏

‏‏خداوند در این آیه، خطاب به پیامبر اکرم ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ کیفیت دعوت را بیان نموده و مجادله‏‎ ‎‏با اهل کتاب را تنها در صورتی مجاز می شمارد که به بهترین طریق ممکن صورت پذیرد؛‏‎ ‎‏به گونه ای که از آن بهتر متصور نباشد.‏

‏‏مجادله وقتی نیکو به شمار می رود که با درشتخویی و طعنه و اهانت همراه نبوده و با‏‎ ‎‏نرمی و سازش همراه باشد و خصم را متأذی ننماید. دیگر آنکه شخص مجادله کننده از‏‎ ‎‏نظر فکری با طرفش نزدیک باشد؛ بدین معنی که هر دو علاقمند به روشن شدن حق‏

‏‎

‎

‏باشند و در نتیجه، هر دو با کمک یکدیگر، حق را روشن سازند و لجاجت و عناد به خرج‏‎ ‎‏ندهند و وقتی این شرط با شرط اول جمع گردد، حسن و نیکویی مجادله، دو چندان‏‎ ‎‏می شود و آنوقت است که می توان گفت این مجادله بهترین مجادله است. به همین جهت‏‎ ‎‏وقتی که خداوند مؤمنین را از مجادله با اهل کتاب نهی می کند ـ مگر آنکه آن مجادله،‏‎ ‎‏احسن و به بهترین طریق صورت پذیرد ـ از اهل کتاب جمعی را استثناء می کند و‏‎ ‎‏می فرماید: مگر آن عده از اهل کتاب که ستم کردند.‏

‏‏در اینجا (بنابر نظر علامه طباطبایی(ره)) مراد از ستم، به قرینه سیاق، آنست که آن‏‎ ‎‏اهل کتابی که شما می خواهید با آنان مجادله نمایید، معاند نباشند و نرمی و ملاطفت در‏‎ ‎‏سخن را حمل بر ذلت و خواری نکنند که در اینصورت، مجادله به طریق احسن نیز‏‎ ‎‏فایده ای به حال آنان ندارد؛ چون هر چه بیشتر نرمی به خرج داده شود آنان خیال‏‎ ‎‏می کنند این نرمی و سازش، ناشی از ضعف و بیچارگی شماست و یا می پندارند که شما‏‎ ‎‏می خواهید با این خلق و خوی خوش، آنها را به دام بیندازید و از راه حق به باطل ببرید.‏‎ ‎‏این قسم افراد ظالم و ستمکارند که مجادله هر قدر هم احسن باشد در برابر آنان سودی‏‎ ‎‏نخواهد بخشید.‏

‏‏همچنین به هیمن جهت بود که به دنبال کلام، مسأله نزدیک شدن و گفتگو با اهل‏‎ ‎‏کتاب را بیان کرد؛ که چگونه به ایشان نزدیک شوید که هم شما و هم ایشان در‏‎ ‎‏روشن کردن حق، هم آهنگ شوید و طرف بحث شما نیز مانند خود شما علاقمند به‏‎ ‎‏روشن شدن حق شود و آن بدینگونه است که نخست به ایشان بگویید: ما هم به آنچه بر‏‎ ‎‏ما نازل شده ایمان داریم و هم به آنچه بر شما نازل شده و ما معتقدیم که معبود ما و شما‏‎ ‎‏یکی است و ما تسلیم آن معبودیم.‏

‏‏در جای دیگر قرآن، همراه با دعوت به مناظرۀ صحیح، به «قانون کلی مشترک» (کملةٌ‏‎ ‎‏سواء) نیز توجه شده است:‏

‏‏«بگو ای اهل کتاب بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم که جز‏‎ ‎‏خداوند را نپرستیم و برای او هیچگونه شریکی نیاوریم و هیچکس از ما دیگری را‏‎ ‎‏به جای خداوند به خدایی نگیرد. پس اگر روی گردان شدند بگویید شاهد باشید که‏‎ ‎‏ما فرمانبردار حقیم.»‏‏¹⁰‏

‏
‏‎

‎

‏آنچه آمد نه همۀ آیه ها و رهنمودهایی است که دربارۀ شیوۀ گفتگو آمده است؛ که‏‎ ‎‏توجه به آیاتی که در زیر عنوانهای «اهل کتاب»، «جدل»، «بنی اسرائیل»، «یهود»،‏‎ ‎‏«نصاری»، کتب انبیاء قبل: تورات، انجیل، زبور و صحف»، و... در معجمهای لفظی و‏‎ ‎‏موضوعی قرآن آمده، باب مبسوطی را در این زمینه می طلبد و همگی این گونه آیه ها و‏‎ ‎‏رهنمودها بر این مدعا دلالت دارند.‏

‏‏بارزترین رسالت نبی اکرم ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ در اولین کلام دعوت به حق که نقطه عطف و طلیعه‏‎ ‎‏مشهود و زیبای ابلاغ وحی می باشد نهفته است: ‏‏«قولوالااله الاالله تفلحوا»؛‏‏ «بگویید»‏‎ ‎‏نخستین قدم دعوت سخن از گفتگوست.‏

‏‏ارسال نمایندگانی از سوی پیامبر اکرم ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ به اقصا نقاط جهان و زعمای اقوام آن‏‎ ‎‏دوران و بیان خصایص و ویژگیهای این دین الهی، نمونه ای از دریافت و نگرش ژرف و‏‎ ‎‏درست و فراگیری این سنت الهی است.‏

‏‏اسلام که یک دین جهانشمول و مبین آزادی و رستگاری است اصل دعوت را بر‏‎ ‎‏مفاهمه و گفتگو میان تمدنها و جوامع و اندیشه بنا نهاده و بستر تضارب آراء و تفکر را در‏‎ ‎‏محیطی امن و آگاهانه و عالمانه فراهم کرده است.‏

‏‏در عصر حاضر، در افق شکوهمند انقلاب اسلامی ایران، معمار بزرگ آزادگی و‏‎ ‎‏وارستگی از انحلال و قیود دنیوی، حضرت امام خمینی‏‏(س)‏‏ بانی و طراح راستین اصل‏‎ ‎‏گفتگوی میان تمدنها محسوب می شوند.‏

‏‏تأیید جهانی طرح گفتگوی تمدنها که می تواند سرآغازی جهت حرکت دولتها و‏‎ ‎‏ملتهای آزاده به سوی اتحاد، تفاهم و تضارب سالم اندیشه ها باشد نشانگر تأیید انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی ایران بر روند فرهنگی و سیاسی جهان معاصر است که این حرکت با اندیشه‏‎ ‎‏«صدور انقلاب اسلامی» توسط حضرت امام خمینی‏‏(س)‏‏ و تئوری «تبادل فرهنگی ملل‏‎ ‎‏جهان» از سوی رهبر حکیم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای آغاز و اینک با طرح‏‎ ‎‏«گفتگوی تمدنها» از سوی ریاست محترم جمهوری، جناب آقای خاتمی تداوم یافت. لذا‏‎ ‎‏بحث از گفتگوی تمدنها در واقع جوهره و تفسیر واقعی از اندیشه صدور انقلاب اسلامی‏‎ ‎‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ است و پذیرش آن از سوی کشورهای جهان، نشان از عظمت اندیشه‏‎ ‎‏برتر حضرت امام‏‏(س)‏‏، انقلاب اسلامی و فرزندان امام دارد.‏

‏
‏‎

‎‏

صدور انقلاب، در حقیقت بیانی دیگر از گفتگوی تمدنهاست. چگونه می توان‏‎ ‎‏اندیشه و تفکری عمیق را صادر نمود در حالی که زمینه گسترش و بستر رشد و ابزارهای‏‎ ‎‏لازم را از آن سلب کرد؟‏

‏‏بارزترین بستر صدور یک تفکر، جنگ و جنجال نمی باشد، بلکه گفتگوی اصولی و‏‎ ‎‏مبنایی با اهل اندیشه و تفکر، زیربنای صدور یک فرهنگ است و این رویه ای است که‏‎ ‎‏مورد تأیید اسلام و قرآن نیز بوده و حضرت امام‏‏(س)‏‏ نیز در زمینه نحوه صدور انقلاب که‏‎ ‎‏می بایستی توأم با رفتار، گفتار و اخلاق اسلامی باشد هر گونه به کارگیری خشونت را در‏‎ ‎‏این زمینه مردود می شمارند:‏

‏‏«صدور با سر نیزه، صدور نیست. صدور با زور، صدور نیست. صدور آن وقتی‏‎ ‎‏است که اسلام، حقایق اسلام، اخلاق اسلامی، اخلاق انسانی در آنجاها ‏‏[‏‏سایر‏‎ ‎‏کشورها‏‏]‏‏ رشد پیدا بکند....»‏‏¹¹‏

‏‏نامه حضرت امام‏‏(س)‏‏ مبنی بر اضمحلال امپراطوری کمونیسم به گورباچف و‏‎ ‎‏نویدفروپاشی نظام کاپیتالیسم مبتنی بر دموکراسی پرده داری، نوعی ترویج و بسط‏‎ ‎‏انقلاب محسوب می شود که در قالب گفتگو میان تمدن عظیم و ناب اسلامی با شاخه ای‏‎ ‎‏از به اصطلاح تمدن نحیف لیبرالیسم صورت پذیرفت.‏

‏‏حضرت امام‏‏(س)‏‏ در آستانه پیروزی انقلاب، با نگرشی نو از منظر دینداری در وادی‏‎ ‎‏حکومتداری، نظام حاکمیت ولایت فقیه را به عنوان تمدنی نو و دستاورد قرنها هجران‏‎ ‎‏شریعت ناب محمدی ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ مطرح نمودند و در حقیقت، درهای تعامل اندیشه را در‏‎ ‎‏فرایند تمدنها حول محور معنویت و خداگرایی گشودند که بیان قالب این تفکر و زوایا و‏‎ ‎‏ابعاد آن در جهان امروزی محملی را می طلبد که در پهنه و گسترۀ گفتگوی میان تمدنها و‏‎ ‎‏جوامع می توان بدان دست یافت.‏

‏‏حضرت امام‏‏(س)‏‏ پدیدآورندۀ گفتمان برتری طلبانه ای بودند که با تمامی بداعتش‏‎ ‎‏ریشه در سنت دیرینه اسلام داشت که در آن سیاست، همنشین دیانت شده و هر دو به‏‎ ‎‏سیمای عرفانی مزین شده بودند. در بستر گفتمان امام اسلام دینی تعریف شده بود که‏‎ ‎‏سیاستش در عبادتش... و عبادتش در سیاستش مدغم است‏‏¹²‏‏ و حتی احکام اخلاقیش‏‎ ‎‏هم سیاسی است.‏‏¹³‏‏ در نظر امام طرح شعار جدایی دین از سیاست از جمله تبلیغات‏

‏‎

‎

‏استعمار قلمداد می شد که با هدف بازداشتن ملل مسلمان از دخالت در سرنوشتشان‏‎ ‎‏صورت می گرفت و رواج چنین اندیشه ای از جمله مهمترین علل ضعف و انحطاط تمدن‏‎ ‎‏اسلامی، از هم گسیختگی ملل اسلامی و انحراف اسلام از مسیر اصلی آن بر شمرده‏‎ ‎‏می شد که ناشی از وجود دستهای ناپاک و عقلهای ضعیف بود که استعمار را در جهت‏‎ ‎‏دستیابی به اهداف شومش یاری می دادند.‏‏¹⁴‏‏ ‏

‏‏امام به مناسبتهای مختلف، ضمن یادآوری گذشته پرافتخار تمدن اسلامی درصدر‏‎ ‎‏اسلام (که طی آن مسلمین در کمتر از نیم قرن، با دستی خالی از ساز و برگ جنگی، بدان‏‎ ‎‏فتوحات عظیم نایل گردیده و اسلام را با سرعت و شتاب در جهان گسترش و وسعت‏‎ ‎‏بخشیدند) رمز آن تحولات و فتوحات را ایمان‏‏¹⁵‏‏ و اتحاد‏‏¹⁶‏‏ ‏‏مسلمانان صدر اسلام و‏‎ ‎‏تشکیل حکومت اسلامی توسط پیامبر اکرم ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ برشمرده و آن را ناشی از عدم تفکیک‏‎ ‎‏دین و سیاست می دانستند‏‏¹⁷‏‏ و همواره بر این مسأله تأکید می نمودند که آن اسلامی که‏‎ ‎‏ابرقدرتها با آن علم مخالفت برافراشته اند چنین اسلامی است که در امور سیاسی و‏‎ ‎‏اجتماعی ملتها به مداخله می پردازد.‏‏¹⁸‏

‏‏حضرت امام‏‏(س)‏‏ همواره با تأکید بر ضرورت احیای مجدد سنت و رویه پیامبر‏‎ ‎‏اکرم ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏مبنی بر تشکیل حکومت اسلامی،‏‏¹⁹‏‏ آنرا ضامن اجرای احکام و قوانین اسلام‏‎ ‎‏بر شمرده،‏‏²⁰‏‏ ‏‏لزوم چنین امری را ناشی از ماهیت این قوانین می پنداشتند؛ که اجرای آن‏‎ ‎‏جز از طریق استقرار تشکیلات اسلامی میسر نیست:‏

‏‏«دلیل دیگر بر لزوم تشکیل حکومت، ماهیت و کیفیت قوانین اسلام است. ماهیت‏‎ ‎‏و کیفیت این قوانین می رساند که برای تکوین یک دولت و برای ادارۀ سیاسی و‏‎ ‎‏اقتصادی و فرهنگی جامعه تشریع گشته است.‏

‏‏... اولاً: احکام شرع حاوی قوانین و مقررات متنوعی است که یک نظام کلی‏‎ ‎‏اجتماعی را می سازد. در این نظام حقوقی، هر چه بشر نیاز دارد فراهم آمده‏‎ ‎‏است.... ثانیاً: با دقت در ماهیت و کیفیت احکام شرع درمی یابیم که اجرای آنها و‏‎ ‎‏عمل به آنها مستلزم تشکیل حکومت است و بدون تأسیس یک دستگاه عظیم و‏‎ ‎‏پهناور اجرا و اداره نمی توان به وظیفۀ اجرای احکام الهی عمل کرد. مالیاتهایی که‏‎ ‎‏اسلام مقرر داشته و طرح بودجه ای که ریخته نشان می دهد تنها برای سد رمق فقرا و‏‎ ‎‏سادات فقیر نیست، بلکه برای تشکیل حکومت و تأمین مخارج ضروری یک دولت‏‎ ‎‏بزرگ است.‏

‏
‏‎

‎

‏... «جزیه» که بر «اهل ذمه» مقرر شده و «خراج» که از اراضی کشاورزی وسیعی‏‎ ‎‏گرفته می شود درآمد فوق العاده ای را به وجود می آورد.... این بعهدۀ متصدیان‏‎ ‎‏حکومت اسلامی است که چنین مالیاتهایی را به اندازه و به تناسب و طبق مصلحت‏‎ ‎‏تعیین کرده، سپس جمع آوری کنند و به مصرف مصالح مسلمین برسانند... ملاحظه‏‎ ‎‏می کنید که احکام مالی اسلام بر لزوم تشکیل حکومت دلالت دارد و اجرای آن جز‏‎ ‎‏از طریق استقرار تشکیلات اسلامی میسر نیست.»‏‏²¹‏

‏‏با چنین نگرشی بود که حضرت امام‏‏(س)‏‏ با هدف تشکیل حکومت اسلامی، جهت‏‎ ‎‏احیای مجدد، مجد و عظمت تمدن اسلامی، ایجاد زمینه های وحدت میان مسلمین‏‎ ‎‏جهان،‏‏²²‏‏ ‏‏رهایی بخشیدن تمامی آزادگان و مظلومان جهان از سیطرۀ مستکبران،‏‏²³‏‏ خارج‏‎ ‎‏ساختن بلاد اسلامی از سیطره و نفوذ استعمارگران و دولتهای دست نشانده‏‏²⁴ ‏‏و دفاع از‏‎ ‎‏تمامیت ارضی و استقلال امت مسلمان،‏‏²⁵‏‏ سکان کشتی انقلاب اسلامی ایران را با اقتدار‏‎ ‎‏تمام بدست گرفته، تا پیروزی نهایی هدایتش نمودند.‏

‏‏امام با سیاست الهی خود، تمدن اسلامی را در قالب حکومتی با شیوۀ معمول در‏‎ ‎‏جهان احیای نموده و با بهره گیری از متن قرآن کریم، مشی سیاسی را در امور داخلی و‏‎ ‎‏خارجی به مدت ده سال به مرحله عمل درآوردند. راهکارها و راهبردهای سیاسی ـ‏‎ ‎‏الهی حضرتش از چنان توان، کارایی و قابلیتی برخوردار بود که سالها پس از عروج‏‎ ‎‏ملکوتی آن حضرت، برخی سیاستمداران بزرگ جهان، نیاز بشریت امروز را به این‏‎ ‎‏اندیشه الهی، معترف می باشند.‏

‏‏خشکانیدن ریشه های فاسد صهیونیسم، کاپیتالیسم و کمونیسم، نابودی غدۀ سرطانی‏‎ ‎‏اسرائیل، خردکردن چنگ و دندان آمریکا ـ این تروریست بالذات ‏‏^ـ26‏‏ دفاع از نهضتهای‏‎ ‎‏آزادیبخش در جهان، اصل خدشه ناپذیر دفاع از حزب الله لبنان،‏‏²⁷‏‏ مبارزه با مرتجعین‏‎ ‎‏منطقه و حکام وابسته و حافظ منافع آمریکا،‏‏²⁸‏‏ تلاش در راه برهم زدن روابط ظالمانه‏‎ ‎‏حاکم بر جهان که اقلیت زورگو و زردار غرب را بر جهان بشری حاکمیت داده است و نیز‏‎ ‎‏مبارزه پی گیر در راه افشا و دگرگونی مجامع وابسته و ستم پیشه ای چون حقوق بشر، عفو‏‎ ‎‏بین الملل و سازمان ناکارا و وابسته ملل متحد که ابزار دست قلداران جهان تبدیل شده‏‎ ‎‏است، سرفصلهای سیاست امام را در عرصۀ بین الملل تشکیل می داد.‏

‏‏امام پیروزی انقلاب مردم ایران را که همانند قیام مسلمانان درصدر اسلام در سایه‏

‏‎

‎

‏ایمان و اتحاد صورت پذیرفت، گامی در جهت تجدید حیات تمدن اسلامی دانسته و‏‎ ‎‏ضمن مقایسه ویژگیهای ملت ایران با مسلمانان صدر اسلام، این انقلاب را از بسیاری‏‎ ‎‏جهات شبیه حرکتها و جنبشهای مسلمین در صدر اسلام دانسته و حتی معتقد بودند از‏‎ ‎‏جهاتی بالاتر از آنست.‏‏²⁹‏‏ بدین جهت از انقلاب اسلامی ایران به عنوان الگویی مناسب‏‎ ‎‏جهت حرکتها و خیزشهای انقلابی نام برده و رمز پیروزی این حرکتها را در پیروی از‏‎ ‎‏آرمانهای انقلاب ایران بیان می داشتند:‏

‏‏«به ملتهای اسلامی توصیه می کنم که از حکومت جمهوری اسلامی ایران و از ملت‏‎ ‎‏مجاهد ایران الگو بگیرد و حکومتهای جابر خود را در صورتی که به خواست ملتها‏‎ ‎‏که خواست ملت ایران است سر فرود نیاورند با تمام قدرت به جای خود‏‎ ‎‏بنشانید.»‏‏³⁰‏

‏‏«ملتهای مسلمان از فداکاری مجاهدان ما در راه استقلال و آزادی و اهداف توسعه‏‎ ‎‏اسلام بزرگ الگو بگیرند و با هم سر استعمار و استثمار را بشکنند و پیش به سوی‏‎ ‎‏آزادگی انسانی بروند.»‏‏³¹‏

‏‏بر این اساس حضرت امام‏‏(س)‏‏ بر این عقیده بودند که این انقلاب به هر کجا صادر‏‎ ‎‏شود مشکلاتش حل خواهد شد‏‏³²‏‏. بدین ترتیب بود که نظریه صدور انقلاب را مطرح‏‎ ‎‏نمودند.‏

‏‏تلقی این امر که اندیشه صدور انقلاب حضرت امام‏‏(س)‏‏ اندیشه ای تهاجمی است که‏‎ ‎‏با هدف جهانگشایی و مداخله در امور داخلی سایر کشورها شکل گرفته است پنداری‏‎ ‎‏نابخردانه و دور از انصاف است و چنین پنداری با اهداف والای امام‏‏(س)‏‏ از طرح این‏‎ ‎‏اندیشه، سازگار نبوده، کاملاً منافی آنست؛ چرا که امام‏‏(س)‏‏ همواره با تأکید بر‏‎ ‎‏مسالمت آمیز بودن احکام اسلام‏‏³³‏‏ و مغایر اسلام بودن تجاوز به حریم دیگران،‏‏³⁴‏‏ به‏‎ ‎‏پیروی از پیامبر عظیم الشأن اسلام، بشردوستی را سر لوحۀ برنامه های خود در عرصۀ‏‎ ‎‏روابط بین الملل قرار داده و خواستار برقراری صلح جهانی، بر پایه استقلال ملتها و عدم‏‎ ‎‏مداخله در امور یکدیگر بودند‏‏³⁵‏‏ و سیاست جمهوری اسلامی ایران را فراهم سازی‏‎ ‎‏زمینه های برقراری روابط حسنه با تمامی ملتها، دولتها و مستضعفین عالم، بر پایه رعایت‏‎ ‎‏احترام متقابل بیان می داشتند؛‏‏³⁶‏‏ ‏‏هدفی که جناب آقای خاتمی نیز با پیشنهاد گفتگوی‏‎ ‎‏تمدنها آنرا دنبال می کند:‏

‏
‏‎

‎‏

«جمهوری اسلامی ایران با طرح گفتگوی تمدنها... منادی دعوت جهان به صلح‏‎ ‎‏مبتنی بر عدالت، تساوی و حذف زور در روابط بین الملل است.... گفتگوی تمدنها‏‎ ‎‏مبتنی بر پذیرش اصل تساوی میان ملتها بر پایۀ عدالت، پذیرفتن احترام متقابل و‏‎ ‎‏پذیرش واقعیت طرفهای گفتگو است.»‏‏³⁷‏

‏‏حضرت امام‏‏(س)‏‏ از دو مقولۀ «گفتگو»‏‏³⁸‏‏ و «تبلیغات صحیح»‏‏³⁹‏‏ به عنوان دو ابزار مؤثر‏‎ ‎‏و دو راهکار اساسی در جهت صدور انقلاب یاد می نمودند؛ که در آن اساس کار، مردم و‏‎ ‎‏فکر مردم، قلمداد شده و محوریت دولتها به عنوان طرف گفتگو مورد نفی واقع می شد؛‏‎ ‎‏چرا که تودۀ مردم موافق حقند و اسلام دین حقانیت است. لذا گفتگو با اهل حق‏‎ ‎‏ثمربخش تر بوده و از طریق آن بهتر می توان آرمانهای صدور انقلاب را تحقق بخشید.‏‏⁴⁰‏‏ ‏

‏‏در وادی گفتگوی تمدنها نیز این امر می بایستی مورد توجه شایان قرار گیرد که در‏‎ ‎‏گفتگوی بین تمدنها، مهره های تعیین کننده، جوهره تفکرات فطری انسانی است. در‏‎ ‎‏تمدن سخن از شعور و مفاهیم ارزنده درک و فهم می رود نه قدرت و ثروت. آنجا در‏‎ ‎‏آنسوی بازیهای سیاسی دنیای امروز، آنچه در مقابل ما صف کشیده تفکر و عقیده و‏‎ ‎‏اندیشه نیست بلکه زر و زور است. گفتگوی تمدنها در عالم سیاست و حکومت داری،‏‎ ‎‏موجب باوری غلط و محاسبات نادرست از معادلات سیاسی و شکست و ناکامی در‏‎ ‎‏مبادلات عرصه دیپلماسی خواهد بود که خسرانی عظیم می آفریند؛ چرا که بستر‏‎ ‎‏حاکمیتها در دنیا عرصۀ چالش قدرتها و باورها می باشد نه مکتب خانه ای برای بیان آراء‏‎ ‎‏و اندیشه های ناب فلسفی و این مطلبی است که مقام معظم رهبری نیز بر آن تأکید‏‎ ‎‏می نمایند:‏

‏‏«گفتگوی تمدنها به مفهوم مذاکره با نمایندگان دولتها نیست، بلکه باید در این عرصه‏‎ ‎‏به عنوان تمدن عمیق و بسیار گستردۀ اسلامی، با نمایندگان و متفکران دیگر‏‎ ‎‏تمدنهای جامعۀ بشری به گفتگو بنشینیم.»‏‏⁴¹‏

‏‏امام از تبلیغات صحیح به عنوان وسیله ای در جهت معرفی اسلام به جهان، آنگونه که‏‎ ‎‏هست‏‏⁴²‏‏ یاد نموده و با خاطرنشان ساختن این مطلب که متاع ما (اسلام) نیاز به مبالغه‏‎ ‎‏ندارد‏‏⁴³‏‏ شناساندن اسلام ناب را به نحو مطلوب و با تبلیغات صحیح، باعث گرایش ملل‏‎ ‎‏جهان به اسلام دانسته‏‏⁴⁴‏‏ و در این زمینه، تبلیغات علمی را از جمله راهکارهای مؤثر‏‎ ‎‏دانسته، همواره خطاب به افرادی که به نحوی با خارج از کشور در ارتباطند بر این نکته‏

‏‎

‎‏

تأکید می ورزیدند که سعی کنید با رفتار، گفتار و اخلاق اسلامی، اسلام را به سایر بلاد‏‎ ‎‏صادر کنید.‏‏⁴⁵‏

‏‏اینک زمان آن فرا رسیده است تا با سیری اجمالی در مجموعه دیدگاههای حضرت‏‎ ‎‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ در زمینه صدور انقلاب، به تبیین اهم اهداف ایشان از طرح این اندیشه‏‎ ‎‏بپردازیم:‏

‏‏1ـ معرفی اسلام، آنگونه که هست:‏

‏‏«... و ما می گوییم اسلام را ما می خواهیم صادر کنیم، معنایش این نیست که ما سوار‏‎ ‎‏طیاره بشویم و بریزیم به ممالک دیگر. یک همچو چیزی نه ما گفتیم نه ما می توانیم.‏‎ ‎‏اما آنکه می توانیم اینست که می توانیم به وسیله دستگاههایی که داریم، به وسیله‏‎ ‎‏همین صدا و سیما، به وسیله مطبوعات، به وسیله گروههایی که در خارج می روند...‏‎ ‎‏اسلام را آنطوری که هست، آنطوری که خدای تبارک و تعالی فرموده است، آنطوری‏‎ ‎‏که در روایات و در قرآن ما هست، آنطور به مردم ارائه بدهید و به دنیا ارائه بدهیم و‏‎ ‎‏همین خودش از هزارها توپ و تانک، بیشتر می تواند مؤثر باشد....»‏‏⁴⁶‏

‏‏2ـ گسترش معنویت موجود در ایران:‏

‏‏«... ما که می گوییم انقلاب را می خواهیم صادر کنیم، می خواهیم همین معنایی که‏‎ ‎‏پیدا شد، همین معنویتی که پیدا شده است در ایران، همین مسایلی که در ایران پیدا‏‎ ‎‏شده، ما می خواهیم این را صادر کنیم. ما نمی خواهیم شمشیر بکشیم و تفنگ‏‎ ‎‏بکشیم و حمله کنیم....»‏‏⁴⁷‏

‏‏3ـ کم کردن سلطه جهانخواران:‏

‏‏«... ما این واقعیت را و حقیقت را در سیاست خارجی و بین الملل اسلامیمان بارها‏‎ ‎‏اعلام نموده ایم که درصدد گسترش نفوذ اسلام در جهان و کم کردن سلطۀ‏‎ ‎‏جهانخواران بوده و هستیم....»‏‏⁴⁸‏

‏‏4ـ مبارزه با کفر و شرک و ظلم: ‏

‏‏«... ما که می گوییم انقلابمان را می خواهیم صادر کنیم و به همۀ کشورهای اسلامی‏‎ ‎‏بلکه به همۀ کشورهایی که مستکبرین بر ضد مستضعفین هستند، می خواهیم یک‏‎ ‎‏همچو وضعیتی پیش بیاوریم که یک دولت زورگویی جبار آدمکش و امثال ذلک‏‎ ‎‏نباشد....»‏‏⁴⁹‏

‏‏«اگر خمینی یکه و تنها هم بماند به راه خود که راه مبارزه با کفر و ظلم و شرک و‏‎ ‎‏بت پرستی است ادامه می دهد...»‏‏⁵⁰‏

‏
‏‎

‎‏

5ـ آشتی دادن بین ملتها و دولتها:‏

‏‏«ما که می گوییم انقلابمان را می خواهیم صادر کنیم... می خواهیم بین ملتها و دولتها‏‎ ‎‏آشتی بدهیم....»‏‏⁵¹‏

‏‏6ـ بیداری ملتها:‏

‏‏«... اینکه می گوییم باید انقلاب ما به همه جا صادر بشود، این معنی غلط را از آن‏‎ ‎‏برداشت نکنند که ما می خواهیم کشورگشایی کنیم... ما می خواهیم این چیزی که در‏‎ ‎‏ایران واقع شد و این بیداری که در ایران واقع شد و خودشان از ابرقدرتها فاصله‏‎ ‎‏گرفتند و دادند و دست آنها را از مخازن  خودشان کوتاه کردند، این در همه ملتها و‏‎ ‎‏در همۀ دولتها بشود....»‏‏⁵²‏

‏‏7ـ تحقق عدالت در جهان:‏

‏‏«... من امیدوارم که این عدالتی که به یمن وجود اسلام و اولیاء اسلام در بین بشر‏‎ ‎‏آمد، ما بتوانیم بعد از دو هزار و پانصد سال ظلم و رژیم ظالم و بعد از پنجاه سال‏‎ ‎‏خیانت و ظلم، ستم و چپاولگری بتوانیم ان شاءالله تعالی در ایران اولاً و در سایر‏‎ ‎‏جهان بعدها پیاده کنیم....»‏‏⁵³‏

‏‏8ـ پیاده نمودن توحید ناب در بین ملل اسلامی: ‏

‏‏«... به لطف خدا در حاکمیت جمهوری اسلامی ما اختلافی بر سر مواضع اصولی،‏‎ ‎‏سیاسی و اعتقادی وجود ندارد و همه مصمم اند تا توحید ناب را در بین ملل‏‎ ‎‏اسلامی پیاده نموده و سر خصم را به سنگ بکوبانند تا در آینده ای نه چندان دور،‏‎ ‎‏به پیروزی اسلام در جهان برسند....»‏‏⁵⁴‏

‏‏9ـ آشنا ساختن ملل اسلامی و مستضعفین جهان با اسلام و حکومت عدل اسلامی:‏

‏‏«... همان مردمی که تصمیم دارند با صدور پیام انقلاب اسلامیشان نه تنها کشورهای‏‎ ‎‏اسلامی، که مستضعفان جهان را به اسلام عزیز و حکومت عدل اسلامی آشنا‏‎ ‎‏سازند....»‏‏⁵⁵‏

‏‏10ـ طلعلع نور اسلام در جهان:‏

‏‏«... بحمدالله امروز قدرت ایرانی و قدرت اسلام در ایران به طوری است که توجه‏‎ ‎‏همۀ ملتهای ضعیف را به خودش معطوف کرده است و اسلام، صادر شده است در‏‎ ‎‏سراسر دنیا... و منظور ما از صدور انقلاب همین بود و تحقق پیدا کرد و ان شاءالله ‏‎ ‎‏اسلام در همه جا غلبۀ بر کفر پیدا خواهد کرد....»‏‏⁵⁶‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏

سخن پایانی‏

‏‏به هر حال مقولۀ ارزندۀ گفتگوی تمدنها که به همت والای ریاست محترم جمهوری؛‏‎ ‎‏جناب آقای سید محمد خاتمی به یک افتخار بالنده برای کشور ما در صحنه بین الملل‏‎ ‎‏تبدیل شده است، ریشه در اعماق باورها و اعتقادات مذهبی داشته و از پیشینه ای پربار و‏‎ ‎‏غنی و نشأت گرفته از وحی برخوردار است که با اندیشه صدور انقلاب حضرت امام‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س) ‏‏احیاء گردیده و اینک توسط آقای خاتمی تداوم یافته است.‏

‏‏در پایان به نظر می رسد ثبت پیشنهاد گفتگوی تمدنها در برنامه کاری سازمان ملل، آن‏‎ ‎‏هم با حمایت اکثریت اعضای این سازمان، دستاورد مهمی است که علاوه بر افزایش‏‎ ‎‏اعتبار بین المللی ایران نزد محافل، دولتها و ملتهای جهان، زمینه را برای رهبری معنوی‏‎ ‎‏ایران در سطح جهان و منطقه فراهم خواهد ساخت و اگر بستر سالم وجود داشته باشد‏‎ ‎‏قطعاً در این گفتگوها اسلام ناب محمدی ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ تغذیه دهنده بوده و هیچ وقت تأثیرپذیر‏‎ ‎‏نخواهد بود. ‏

‏‏امروزه رسم محافل علمی و حلقه های نظری چنین شده است که وقتی موضوعی‏‎ ‎‏پیشنهاد می شود، صاحبنظران ملل مختلف، آن را از ابعاد مختلف توسعه می دهند و لذا‏‎ ‎‏بر ماست که با دوراندیشی، هوشیاری و دقت نظر کامل، در این مسیر گام نهاده و ابتکار‏‎ ‎‏عمل را بدست گیریم؛ چرا که در غیر این صورت طبعاً عنان اختیار بدست کسانی خواهد‏‎ ‎‏افتاد که می توانند در مسیر گفتگوی تمدنها انحراف ایجاد نمایند.‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏پی نوشتها‏

‏‏1ـ ‏‏بیانات آقای سید محمد خاتمی در گردهمایی رؤسای نمایندگیهای ایران در خارج از کشور‏‏،‏‎ ‎‏25 / 5 / 1378.‏

‏‏2ـ در جستجوی راه از کلام امام ‏‏(تهران، امیر کبیر، 1362)، دفتر پانزدهم، ص 314، 321.‏

‏‏3ـ ‏‏بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار مسؤولان وزارت امور خارجه و سفرا و کارداران‏‎ ‎‏ایران در خارج از کشور‏‏، 25 / 5 / 78.‏

‏‏‎

‎

‏4ـ ‏‏منشور ملل متحد‏‏، ماده 13.‏

‏‏5ـ ‏‏سورۀ محمد ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ (47)، آیۀ 21.‏

‏‏6ـ ‏‏سورۀ نحل‏‏(16)، آیۀ 125.‏

‏‏7ـ ‏‏سورۀ انفال‏‏(8)، آیۀ 61.‏

‏‏8ـ ‏‏سورۀ ‏‏عنکبوت(29)، آیۀ 49.‏

‏‏9ـ ‏‏همان‏‏، آیۀ 46.‏

‏‏10ـ ‏‏سورۀ ‏‏آل عمران(3)، آیۀ.‏

‏‏11ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در جمع سفرا و کارداران جمهوری اسلامی ایران‏‏، 16 / 10 / 59.‏

‏‏12ـ ‏‏آیین انقلاب اسلامی (گزیده ای از اندیشه و آراء امام خمینی‏‏(س))‏‏، ص 124ـ118.‏

‏‏13ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 130-131.‏

‏‏14ـ ‏‏مصاحبه امام خمینی‏‏(س)‏‏ با جنبش امل لبنان‏‏، ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 188-189؛‏‏ در جستجوی راه از‏‎ ‎‏کلام امام، ‏‏دفتر پانزدهم، ص 50.‏

‏‏15ـ ‏‏همان‏‏، ص 320.‏

‏‏16ـ ‏‏همان‏‏، ص 164.‏

‏‏17ـ ‏‏همان‏‏، ص 50.‏

‏‏18ـ ‏‏همان.‏

‏‏19ـ روح الله خمینی،‏‏ ولایت فقیه‏‏، ص 34ـ26.‏

‏‏20ـ ‏‏همان.‏

‏‏21ـ ‏‏همان.‏

‏‏22ـ ‏‏همان‏‏، ص 45ـ42.‏

‏‏23ـ ‏‏همان.‏

‏‏24ـ ‏‏همان.‏

‏‏25ـ ‏‏همان‏‏، ص 38ـ36.‏

‏‏26ـ ‏‏پیام حضرت امام‏‏(س)‏‏، در تاریخ 29 / 4 / 67.‏

‏‏27ـ فاطمه رجبی، ‏‏«تأملی بر نتایج سیاست تشنج زدایی و گفتگوی تمدنها»‏‏، هفته نامه صبح، شماره‏‎ ‎‏100.‏

‏‏28ـ ‏‏همان.‏

‏‏29ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 409-412.‏

‏‏30ـ ‏‏وصیتنامه سیاسی ـ الهی حضرت امام خمینی‏‏(س)‏‏، (نسخه دستنویس)، ص 14.‏

‏‏31ـ ‏‏در جستجوی راه از کلام امام‏‏، دفتر پانزدهم، ص 315.‏

‏‏32ـ ‏‏در جستجوی راه از کلام امام‏‏، دفتر پانزدهم، ص 314.‏

‏‏33ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در دیدار با سفیر شوروی‏‏، 22 / 3 / 58.‏

‏‏34ـ ‏‏پیام امام خمینی‏‏(س)‏‏ به مناسبت چهارمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی‏‏، 22 / 11 / 61.‏

‏‏35ـ ‏‏پاسخ امام خمینی‏‏(س)‏‏ به تلگرام برژنف‏‏، 23 / 11 / 58.‏

‏‏36ـ ‏‏مصاحبه امام خمینی‏‏(س)‏‏ با پنج نفر از خبرنگاران اروپایی‏‏، 8 / 9 / 58، ر.ک: صحیفه امام، ج 10، ص ‏‎ ‎‏152-153.‏

‏‏‎

‎‏

37ـ ‏‏بیانات جناب آقای سید محمد خاتمی در گردهمایی رؤسای نمایندگیهای ایران در خارج از‏‎ ‎‏کشور‏‏، 25 / 5 / 78.‏

‏‏38ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در دیدار با سفرا و کارداران جمهوری اسلامی ایران در کشورهای‏‎ ‎‏آفریقایی‏‏، 11 / 8 / 64.‏

‏‏39ـ ‏‏در جستجوی راه از کلام امام‏‏، دفتر پانزدهم، ص 319.‏

‏‏40ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در جمع اعضای شرکت کننده در کنفرانس بین المجالس‏‏، 22 / 7 / 60.‏

‏‏41ـ ‏‏بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار مسؤولان وزارت امور خارجه و سفرا و کارداران‏‎ ‎‏ایران در خارج از کشور‏‏، 25 / 5 / 78.‏

‏‏42ـ ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص 292-293.‏

‏‏43ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در جمع مدیران و کارکنان صدا و سیما‏‏، 9 / 12 / 62.‏

‏‏44ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در دیدار با سفرا و کارداران جمهوری اسلامی ایران در کشورهای‏‎ ‎‏آفریقایی‏‏، 16 / 10 / 59.‏

‏‏45ـ همان.‏

‏‏46ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در جمع مسؤولین دانشگاه امام صادق‏‏، 15 / 6 / 62.‏

‏‏47ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در جمع شرکت کنندگان کنگرۀ آزادی قدس‏‏، 18 / 5 / 59.‏

‏‏48ـ ‏‏پیام امام خمینی‏‏(س)‏‏ به مناسبت سالگرد کشتار مکه‏‏، 29 / 4 / 67.‏

‏‏49ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در جمع نمایندگان و سفرای کشورهای اسلامی به مناسبت عید‏‎ ‎‏سعید فطر‏‏، 20 / 5 / 59.‏

‏‏50ـ ‏‏پیام برائت به زائران بیت الله الحرام‏‏،6 / 5 / 66.‏

‏‏51ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ به مناسبت سالگرد کشتار مکه‏‏، 29 / 4 / 67.‏

‏‏52ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در جمع سفرای کشورهای اسلامی‏‏، 28 / 7 / 59.‏

‏‏53ـ ‏‏پیام امام خمینی‏‏(س)‏‏ در جمع سپاه و نیروهای نظامی‏‏، 10 / 3 / 59.‏

‏‏54ـ ‏‏پیام برائت به زائران بیت الله الحرام‏‏،6 / 5 / 66.‏

‏‏55ـ ‏‏پیام امام خمینی‏‏(س)‏‏ به مسلمانان جهان به مناسبت عید سعید قربان‏‏، 7 / 6 / 63.‏

‏‏56ـ ‏‏بیانات امام خمینی‏‏(س)‏‏ در جمع اقشار مختلف‏‏، 4 / 2 / 62.‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• )) پژوهشگر.