نگاهی به زندگی آیت الله شهید، سید مصطفی خمینی

‏‏نگاهی به زندگی آیت الله شهید، سید مصطفی خمینی‏

‏‏سید مصطفی خمینی نخستین فرزند امام خمینی(س) در30 آذر 1309شمسی (21 رجب 1349قمری) در شهر قم دیده به جهان گشود. پدر او (امام خمینی) و مادرش (خانم خدیجه ثقفی) معروف به «قدس ایران»، نام وی را محمد، لقبش را مصطفی و کنیه اش را ابوالحسن گذاشتند. سید مصطفی دیرتر از معمول زبان باز کرد به طوری که در  4 سالگی تنها چندکلمه می توانست بگوید، وی را در 6 سالگی به مکتب فرستادند که در حرف زدنش بسیار مؤثر بود. در 7 سالگی به مدرسه رفت و دوره ابتدایی را در مدرسه های «باقریه» و «سنایی» قم به پایان رساند. در سال132٤ش. (15سالگی) به تشویق پدر به تحصیل علوم اسلامی پرداخت و در سال 1326 (17سالگی) پس از پایان دوره مقدماتی به مدت 5 / 2 سال به مرحله سطح وارد و معمم شد. سید مصطفی در سال 13٣0ش. (حدود 22سالگی) سطح را به پایان رساند و از آن پس در درس خارج آیت الله العظمی بروجردی و امام خمینی (س) شرکت کرد.‏

‏‏سید مصطفی در 1333 / 1 / 17(24سالگی) با خانم معصومه حائری (دخت آیت الله شیخ مرتضی حائری) ازدواج کرد. نخستین فرزند آنها محبوبه بود که بر اثر بیماری مننژیت درگذشت، دومین فرزندشان حسین و سومین فرزند آنها مریم بود، چهارمین فرزند در جریان حمله کماندوهای رژیم پهلوی به منزل آن شهید در 1343 / 10 / 13، پیش از آنکه به دنیا بیاید به علت بیم و هراسی که به خانم حائری دست داد، از دست رفت؛ خانم حائری در پی این حادثه ناگوار دچار کسالت ‏

‏
‏‎

ممتد شد و دیگر نتوانست بچه دار شود. سید مصطفی در سن 27سالگی به درجه ی اجتهاد نایل شد و این در حالی بود که از نظر اطرافیان و حتی امام (س) ـ که در این زمینه بسیار سخت گیر بودند ـ او از 25 سالگی به مرحله اجتهاد رسیده بود.‏

‏‏وی تقریباً در همین سن و سال، به تدریس علوم نقلی و عقلی پرداخت و دست به تألیفات متعددی زد، بنابر اظهارات او در یکی از بازجویی های ساواک در سال 1343ش. زمانی که تنها 33سال داشت، 12جلد کتاب به رشته نگارش کشید. همچنین در تبعیدگاه ترکیه، در حالی که کتب و مأخذ لازم در دسترس نبود 2جلد کتاب تألیف کرد و در نجف نیز علاوه بر تدریس، کتب بسیاری در باب فقه، اصول، فلسفه و تفسیر تدوین کرد که همه نشان از استعداد و هوش سرشار و حافظه ی بالای او داشت. او در میان فضلاء و علمای متعدد نجف، جایگاه ویژه ای داشت؛ درس اصول فقه او جلوه ی خاصی داشت و نظرات علمی او برای بسیاری تازه و قابل استفاده بود، همچنین وی دارای مبانی استوار و محکمی بود و در حوزه درس امام(س) در بسیاری از موارد در برابر نظریه های علمی امام(س) می ایستاد و بحث می کرد.‏

‏‏نکته قابل تأمل در ارتباط با شخصیت اجتماعی آن شهید، ساده زیستی او بود. با وجود اینکه فرزند یکی از مراجع طراز اول بود، در تمام مراحل زندگی ساده زیست و سطح زندگی او از حد زندگی یک طلبه ی ساده فراتر نرفت و این مسأله در وصیت نامه  اش کاملاً مشهود است (آنجا که تنها به کتاب های خود اشاره کرده و یادآور می شود «چیز دیگری ندارم مگر بعضی مختصرات، آن هم دیگر احتیاج به گفتار ندارد... .») سید مصطفی در هیچ یک از مراحل زندگی از موقعیت آقازادگی خود بهره برداری نکرد و شخصیتی کاملاً مستقل داشت چرا که وی عقیده داشت کسب شهرت با عنوان «آقازاده» و «آیت الله زاده» دون شأن یک مسلمان و آزاده است. همچنین، از دیگر ویژگی های اخلاقی آن شهید که تمام کسانی که مدتی با او بودند به آن اشاره می کنند، حسن خلق وی بود. صراحت، شهامت، زهد، خودساختگی، استقلال رأی و... را می توان از دیگر ویژگی های برجسته آن شهید برشمرد.‏‏ ‏‏سابقه مبارزاتی سید مصطفی از آشنایی با جمعیت فدائیان اسلام آغاز می شود، اما از سال 1341ش. به طور جدی و همه جانبه وارد نهضت ‏

‏
‏‎

شد و در تمام لحظات زندگی در کنار رهبر نهضت به مبارزه پرداخت. ساواک نیز از او بسیار می ترسید و بنابر گزارشاتی که در پرونده او آمده است، ساواک بارها روی این موضوع تأکید کرده بود که حاج سیدمصطفی خمینی(س) در مبارزات پدرش نقش مهمی دارد.‏

‏‏در 15خرداد 1342 پس از دستگیری امام(س) در امر هدایت و رهبری در قم نقش مؤثری داشت. با سخنرانی در صحن مطهر حضرت معصومه(س) مایه شکل گیری قیام 15خرداد در شهر قم شد. با تلاش های او، پیگیری علما و فشار افکار عمومی، رژیم ناچار شد حبس امام(س) را به حصر در منطقه ی داوودیه تبدیل کند و 3 روز بعد امام(س) را به قیطریه انتقال دهد، از آن پس سید مصطفی رابط امام با امت بود و مسئولیت ابلاغ اخبار و گزارشات بیرون به رهبر را بر عهده داشت. تلاش های وی در این راستا به آنجا رسید که رئیس وقت شهربانی کشور (سپهبد نصیری)، او را جلب کرد و هشدار داد که اگر از فعالیت های سیاسی دست نکشد تحت پیگرد قرار خواهد گرفت.‏

‏‏پس از آزادی امام(س) در 15 / 1 / 1343 و بازگشت ایشان به قم، سید مصطفی باز هم به عنوان یاری وفادار همواره همراه و مشاور ایشان بود.  در پی سخنرانی امام(س) علیه احیای رژیم کاپیتولاسیون در تاریخ 4 / 8 / 1343 و تبعید ایشان به ترکیه، در نیمه شب 13 / 8 / 1343 سید مصطفی به پا خاست و با سیل خروشان مردم خشمناک قم به طرف بیوت آیات عظام به راه افتاد. رژیم که تجربه ی فعالیتهای حاج سید مصطفی را در جریان 15خرداد به یاد داشت، در ساعت 15 / 9 صبح همان روز زمانی که سید مصطفی در بیت آیت الله نجفی به سر می برد به آنجا حمله کرد و او را دستگیر و زندانی کرد.‏

‏‏سید مصطفی به مدت 57 روز در زندان قزل قلعه و اغلب در سلول انفرادی به سر برد و از تاریخ 19 / 8 / 43 تا 28 / 8 / 43 به مدت 9 روز تحت بازجویی قرار گرفت. حاج سید مصطفی در دوران بازداشت برای جلوگیری از خلاء ناشی از نبود رهبر و بلاتکلیفی مقلدین امام(س)، طی نامه ای که به صورت پنهانی به خارج از بازداشتگاه ارسال نمود، حجت الاسلام شیخ شهاب الدین اشراقی را وکیل و نماینده ی خود معرفی کرد، همچنین در این مدت به علت نگرانی از سلامت امام(س) ‏

‏
‏‎

در تبعید، تنها درخواستی که مطرح کرد رفتن نزد امام(س) بود. از آنجا که ساواک نیز دیر زمانی بود اندیشه دور کردن او از کانون نهضت را در سر داشت، با آزادی وی به شرط رفتن به ترکیه، موافقت کرد. سید مصطفی پس از بازگشت به قم و مشورت با مراجع و علمای قم از جمله آیت الله العظمی مرعشی نجفی و آیت الله العظمی گلپایگانی، از مسافرت به ترکیه منصرف شد. هنگامی که ساواک از این تصمیم آگاه شد، در 13 / 10 / 1342 که تنها 5 روز از آزادی او می گذشت با حمله به منزل امام(س)، وی را دستگیر و روز بعد (14 / 10 / 1343) به ترکیه تبعید کرد. در تبعیدگاه ترکیه شرایط حاکم در این کشور و دور ماندن از ملت موجب شد از فعالیتهای مبارزاتی و سیاسی سید مصطفی کاسته و بر فعالیتهای علمی او افزوده شود و او بتواند در کنار امام(س) به تحصیل و تکمیل علوم اسلامی بپردازد. در آن زمان با توجه به شرایط بین المللی، دولت ترکیه از اینکه کشورش به تبعیدگاه مبارزان مسلمان تبدیل شده بود ابراز نگرانی می کرد، به همین جهت رژیم ایران را تحت فشار قرار داد تا امام خمینی(س) و حاج آقا مصطفی را به مکان دیگری تبعید کند. رژیم نیز با بررسی همه جانبه، عراق را بهترین مکان برای تبعید آن دوبزرگوار دانست و در نتیجه در 13 / 7 / 1344، امام خمینی(س) و سید مصطفی را به عراق فرستاد.‏

‏‏انتقال امام(س) و حاج آقا مصطفی به عراق با سرعت و بدون اطلاع قبلی به زعمای نجف صورت گرفت. سید مصطفی در کاظمین خبر ورود امام(س) را به اطلاع آیت الله العظمی خویی رساند، این خبر در مدت کوتاهی در نجف منتشر شد. امام(س) پس از سه روز اقامت در کاظمین، در روز 16 / 7 / 1344 به همراه استقبال کنندگان به سامرا رفتند و پس از اقامت یک روزه در این شهر، راهی کربلا شدند. ایشان یک هفته در کربلا اقامت گزیدند و در روز 23 / 7 / 1343 وارد نجف اشرف شدند. با ورود امام(س) به نجف، فصل جدیدی از زندگی سید مصطفی ورق خورد که مسئولیت های جدیدی به همراه داشت. ‏

‏‏سید مصطفی در طول 12 سال اقامت در عراق، حلقه ی اتصال اجزای نهضت اسلامی در ایران و نقاط مختلف جهان، با کانون آن در نجف و همچنین مسئول ایجاد و برقراری رابطه با مبارزین در سطوح مختلف بود، که محوریت و مرکزیت این ارتباط ها با مبارزین مسلمان بود و شهید ‏

‏
‏‎

بیشتر در امور اجرایی و ارتباط و نظارت بر آنها همت می گماشت.  شهید سیدمصطفی خمینی از طرق مختلف مانند توزیع رساله عملیه، اعلامیه ها، پیامها، نامه ها و نشر سخنان امام خمینی(س) در ایران و سایر کشورها، از راه شبکه مبارزین، به نشر افکار انقلابی و اندیشه های امام خمینی(س) می پرداخت. همچنین با سفرهایی به کشورهای عربستان، سوریه و لبنان که غالباً به بهانه زیارت صورت می گرفت، با مبارزین مسلمان و طرفداران ایرانی و غیر ایرانی امام(س) ارتباط برقرار می کرد و به آنها رهنمودهای لازم را می داد و کسانی را که آمادگی داشتند به مراکز آموزش نظامی معرفی می کرد.‏

‏‏یکی از بهترین و مهمترین راه های ارتباطی سید مصطفی با سایر مبارزین ایرانی، در موسم حج بود. او در سالهای 1342، 1345، 1353و1356 علاوه بر زیارت خانه ی خدا برای پیشبرد نهضت اسلامی، علیرغم کنترل ها و مراقبتهای کامل مأموران ساواک، توانست با مبارزین ایرانی و غیرایرانی و مقلدین امام خمینی(س) دیدار، گفتگو و تبادل نظر کند و اعلامیه ها، نامه ها و سایر اسناد و مدارک و دستورهای امام(س) را از طریق آنان به سایر کشورها ارسال نماید. سید مصطفی در این راه از یاری افراد مسلمان، متعهد و همسو با اهداف اساسی نهضت نیز بهره می گرفت و با مبارزین سیاسی- مذهبی ایران ارتباط داشت و به آنها مأموریتهای سیاسی و اجتماعی در راستای نهضت اسلامی محول می کرد. نکته قابل توجه در شیوه ی مبارزاتی سید مصطفی، نفوذ ناپذیری، هوشیاری و عدم مماشات با کژاندیشان بود. اگر کسی از مبارزین را می دید که از خط امام، انقلاب و موازین اسلامی منحرف شده و مغرضانه فکر می کند، با او کاملاً قطع رابطه می کرد و در مقابل اگر متوجه می شد که کسی فریب خورده، تلاش می کرد که او را اصلاح کرده و به راه آورد.  در مدت حضور امام(س) و سید مصطفی در نجف، رویه عراق در قبال آنها متأثر از ارتباط دیپلماسی با ایران بود چرا که رژیم عراق در صدد بود از حضور آن دو بزرگوار در آن کشور سوء استفاده کند (زمانی علیه ایران و به نفع خودشان زمانی هم به نفع هر دو کشور)، اما در تمام این دورانها امام(س) و حاج آقا مصطفی با اتخاذ موضع گیری های روشن، جلوی هرگونه سوء استفاده را گرفتند. سید مصطفی در پی دیدار با آیت الله العظمی ‏

‏
‏‎

‏حکیم که در آن زمان به دلیل فعالیت هایی علیه رژیم عراق، ممنوع الملاقات شده بودند، در 21 / 3 / 1348 دستگیر و نزد حسن البکر رئیس جمهور وقت عراق جلب شد. وی به سید مصطفی هشدار داد در صورت ادامه فعالیت بر ضد حکام بغداد با واکنش شدید روبرو خواهد شد.‏

‏‏و سرانجام آیت الله سید مصطفی خمینی، پس از 47 سال زندگی پر از تلاش و مبارزه، در سحرگاه یکشنبه 1 / 8 / 1356 (نهم ذی القعده 1397ق.) در نجف، به طور ناگهانی و مرموز در خانه ی خود درگذشت. علت مرگ مشخص نشد اما از مجموع گفته های بستگان درجه اول، نزدیکان و دوستان چنین برمی آید که مرگ سید مصطفی طبیعی و عادی نبود، بلکه در اثر نوعی مسمومیت (به احتمال قوی به وسیله مأموران ساواک و یا مأموران امنیتی دولت عراق و یا تبانی آن دو دولت) به شهادت رسید. آثار مسمومیت در بدن شهید از همان ابتدا کاملا مشهود بود، پزشکان قصد کالبد شکافی جسد او را برای روشن شدن علت مرگ داشتند که به دلیل مخالفت امام خمینی (س) این اقدام صورت نگرفت.‏

‏‏پیکر آیت الله سیدمصطفی خمینی از شهر نجف به کربلا برده شد، جنازه او را با آب فرات غسل دادند و در محل خیمه گاه امام حسین(ع) کفن کردند و پس از طواف در حرم مطهر حضرت سیدالشهدا(ع) و حضرت عباس(ع) به نجف بازگرداندند. پیکر آن شهید یک روز بعد (دوشنبه دوم آبان) حدود ساعت 9 از مسجد بهبهانی- واقع در بیرون دروازه نجف- با شرکت انبوهی از علماء، فضلا، طلاب، کسبه، اصناف و دیگر اهالی نجف به طرف صحن علوی تشییع شد. آیت الله  العظمی خویی در صحن مطهر حضرت امیرالمؤمنین امام علی(ع)، بر او نماز خواندند و سپس پیکر شهید را در ایوان حرم مطهر، مجاور مقبره علامه حلی(ره) به خاک سپردند.‏

‏‏اساتید‏

‏‏اساتید او عبارت بودند از:‏

‏‏• امام خمینی(ره) وآیت الله بروجردی(ره) در حوزه درس خارج ‏

‏‏• علامه سید محمد حسین طباطبائی، در حوزه درس اسفار و تکمیل دانش فلسفه‏

‏‏• آیت الله محمد داماد‏

‏‏• آیت الله شیخ مرتضی حائری، در حوزه درس فقه و اصول (دوره ی سطح)‏

‏
‏‎

• آیت الله محمد باقر سلطانی، در حوزه درس فقه و اصول (دوره  ی سطح)‏

‏‏• آیت الله شهید محمد صدوقی، در حوزه درس فقه و اصول (دوره ی سطح)‏

‏‏• آیت الله حاج شیخ محمد جواد قزوینی‏

‏‏• آیت الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، در حوزه درس اسفار و تکمیل دانش فلسفی‏

‏‏• آیت الله محمد جواد اصفهانی، در حوزه درس فقه و اصول(دوره ی سطح)‏

‏‏• آیت الله سید محمد رضا صدر، در حوزه درس آغاز فلسفه و منظومه حکمت سبزواری‏

‏‏• حاج شیخ جعفر سبحانی، در حوزه درس ادبیات و لمعه‏

‏‏تألیفات در قم:‏

‏‏• الاجاره (در مبحث اجاره در دو دفتر)‏

‏‏• القواعد الحکمیه (در رابطه با قواعد کلی فلسفه)‏

‏‏• القواعد الفقهیه (بحث پیرامون تعدادی از قواعد فقهی)‏

‏‏• حاشیه بر اسفار اربعه‏

‏‏• حاشیه بر «المبدا و المعاد نوشته صدرالمتألهین»‏

‏‏• رساله ای در بحث قضای صلوات‏

‏‏• رساله ای در بحث «الخلل فی الصلاه»‏

‏‏• الفوائد الرجالیه‏

‏‏در ترکیه:‏

‏‏• الواجبات فی الصلاه‏

‏‏• الفوائد و العوائد (یادداشت های پراکنده درباره مسائل مختلف اصول، فقه، کلام و عرفان) در نجف:‏

‏‏• تحریرات فی الاصول در مباحث علم اصول از ابتدا تا بحث استصحاب‏

‏‏• الصوم‏

‏‏• الطهاره‏

‏‏• البیع (این کتاب در چند جلد تنظیم شده و حاوی مطالبی در بحث های معاملات می باشد)‏

‏‏• الخیارات‏

‏‏• المکاسب المحرمه‏

‏
‏‎

• الخلل فی الصلاه‏

‏‏• الحاشیه علی العروه الوثقی‏

‏‏• تحریر العروه الوثقی‏

‏‏• الحاشیه علی تحریر الوسیله‏

‏‏• تفسیر القرآن الکریم (از ابتدای قرآن تا آیه 146)‏

‏‏• دروس اعلام و نقدها ، نقل درس بزرگان نجف و نقد آن‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎