نقش نهادهای تأدیبی و تربیتی در پرتو رهنمودهای امام خمینی

‏‏نقش نهادهای تأدیبی و تربیتی در پرتو‏‏ رهنمودهای امام خمینی «قدس سره»‏‏ ‏

‏‏محمدعلی ارجمندی محبی ـ کارمند اداره کل‏

‏‏زندانهای تأدیبی وتربیتی استان خراسان ‏

‏‏بسمه تعالی ‏

‏‏مقدمه: ‏

‏‏با درود به روان پاک امام خمینی «قدس سره» که طلوعش طلیعۀ آگاهی و ایمان و آزادگی بود‏‎ ‎‏و رهنمودهایش، نصایح پر مایۀ پیامبرگونه اش، رهبری و هدایت های کم نظیرش و بالاخره نگاه‏‎ ‎‏پرعطوفت و مهربانانه اش همه و همه در بین اُمت حزب الله درک و لمس می شود. او که درس‏‎ ‎‏ایمان و عدالت را به نسل امروز آموخت و مکتب تربیتی اسلامی را احیاء نمود، مکتبی که در آن‏‎ ‎‏هدف غایی بشر رسیدن به کمال و عبودیت پروردگار است. ‏

‏‏کلام شیوا و دلنشین امام «ره» در گوش جهان طنین افکند و بنیان ظلم و ظالمین را برهم ریخت و‏‎ ‎‏طعم شیرین عدالت اجتماعی را به کام محرومین جامعه چشاند. ‏

‏‏ره آورد انقلاب اسلامی ایجاد زمینه برای اجرای حدود الهی و قوانین تأدیبی بر طبق قانون‏‎ ‎‏مقدس اسلام است که در منشور آن بر اصلاح نفس و روح مجرمین و تربیت آنان تأکید نموده و‏‎ ‎‏ «زندان» را تنها بمنظور اصلاح و سازندگی تجویز می نماید، چرا که اگر هدف تنها رسیدن به‏‎ ‎‏جسم مجرم باشد نه تنها خدمتی انجام نشده است بلکه گامی است در جهت پرورش جرم در‏‎ ‎‏امعه. ‏

‏‏تأدیب و زندان در نظام جمهوری اسلامی همچون جراحی، یک عضو فاسد است با این‏‎ ‎

‏
‏‎

تفاوت که برخلاف جراحی عمومی حق نداریم عضو جدا شده را بیرون بیندازیم، بلکه باید‏‎ ‎‏ترسیم و مداوا نموده و مجدداً به پیکر مقدس جامعه پیوند بزنیم، چرا که اجتماع برای ادامه‏‎ ‎‏حیات به همۀ اعضای خود نیازمند است، و این تنها عذر موجهی است در قبال هزینه های گزافی‏‎ ‎‏که صرف زندانها (تأمین و تربیت) می شود. حال جهت تبیین دیدگاههای بنیانگذار انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی ایران حضرت امام خمینی (قدس سره) در ارتباط با نهادهای تأدیبی و تربیتی به کلام‏‎ ‎‏گهربار ایشان رجوع نموده و فرازهایی از آن را به بحث می گذاریم. امید است مورد توجه‏‎ ‎‏دست اندرکاران برگزاری کنگرۀ اندیشه های امام خمینی(ره) بوده باشد و توانسته باشیم سهم‏‎ ‎‏کوچکی از وظیفه خود را نسبت به اسلام عزیز و رهبر معظم انقلاب اداء کرده باشیم. انشاءالله‏‎ ‎

‏‏اهمیت تربیت از دیدگاه امام خمینی «قدس سره» ‏

‏‏تربیت بمعنای پروردن و پروراندن از مادۀ «رُبّو» است و این لغت بمعنای بالا رفتن، اوج‏‎ ‎‏گرفتن و افزودن، رشد کردن ... است و در اصطلاح به معنی کوشش است جهت ایجاد دگرگونی‏‎ ‎‏مطلوب در فرد، به کمال رساندن تدریجی و مداوم او. بطور کلی تربیت دارای دو جنبۀ فردی و‏‎ ‎‏اجتماعی است: ‏

‏‏1 ـ جنبۀ فردی: ‏‏عاملی است برای سازندگی و وسیله ای جهت هدایت و رشد اوست. و از‏‎ ‎‏طریق تربیت صحیح، انسان به بلندترین نقطۀ کمال می رسد و از افراد بشری که با زمینه های‏‎ ‎‏گوناگون خام بدنیا می آیند می توان انسانهایی ساخت، متفکّر، مدبّر - خلاق با فضیلت و تقوا‏‎ ‎‏و.... ‏

‏‏2 ـ جنبۀ اجتماعی: ‏‏عاملی است برای همسازی و تفاهم داشتن حیات اجتماعی توأم با صلح‏‎ ‎‏و سعادت و زندگی در سایۀ حفظ و رعایت قوانین، که وجودش برای ادامۀ حیات همۀ جوامع‏‎ ‎‏ضروری است.‏‎[1]‎

‏‏حضرت امام خمینی «قدس سره» نیز در سخنانشان مکرر به اهمیت داشتن تربیت صحیح چه از‏‎ ‎‏جهت فردی و چه اجتماعی می فرمایند: ‏

‏‏ «انسان یک موجودی است که اگر چنانچه مهار نشود و سرخود بار بیاید و یک علف هرزه ای‏‎ ‎‏باشد و تحت تربیت واقع نشود، هر چه بزرگتر بشود به حسب سال و بلندپایه تر شود به حسب‏‎ ‎‏مقام، آن جهات روحی تنزل می کند و آن معنویات تحت سلطه شیطان بزرگ که همان شیطان‏‎ ‎

‏‎

نفس است واقع می شود‏‎[2]‎‏ ‏‏و هیچکس نمی تواند ادعا کند که من دیگر احتیاج ندارم به اینکه‏‎ ‎‏تعلیم و تربیت بشوم رسول خدا هم تا آخر احتیاج داشت، منتها احتیاج او را خدا رفع‏‎ ‎‏می کرد».‏‎[3]‎

‏‏تزکیه قبل از تعلیم و تربیت ‏

‏‏واژۀ تزکیه از ماده «زکی» به معنی افزایش و نمو است و در اصطلاح به معنی تهذیب استعمال‏‎ ‎‏می شود و این بدان خاطر است که تهذیب نفس موجب رشد و نمود و کمال انسان می گردد.‏‎ ‎‏چنانکه این موضوع در مسئلۀ زکاة نیز صادق است. زکاة، ظاهراً چیزی از مال را کم می کند ولی‏‎ ‎‏در حقیقت موجب افزایش و برکت مال می شود. ‏

‏‏در قرآن کریم تزکیه فقط در مورد نفس و روح و جنبه های معنوی انسان بکار رفته است. (‏‏قَد۫‏‎ ‎‏اَف۫لَحَ مَن۫ زکَّیهٰا وَ قَد۫ خَاَبَ مَن۫ دَسیهٰا‏‏) ‏^‎[4]‎‏واژۀ تربیت نیز که از ریشۀ «رُبُّو» است به معنای افزایش و‏‎ ‎‏نمو می باشد. بنابراین هر دو لغت «تربیت و تزکیه» از نظر لغوی دارای معانی مشابهی هستند.‏

‏‏ در مضامین قرآنی و احادیث اسلامی آنگاه که سخن از تزکیه و تعلیم به میان می آید، تزکیه در‏‎ ‎‏نوبت نخستین قرار می گیرد. قرآن کریم هنگامی که هدف بعثت انبیاء را در طی آیاتی ذکر می کند‏‎ ‎‏به اهمیّت والای تزکیه و تقدّم آن بر تعلیم اشاره می نماید آنجا که می فرماید: «‏‏هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی‏‎ ‎‏ال۫امُّیینّ رَسُولا ًمِن۫هُم یَت۫لوٰا عَلیهم آیٰاتهِ وَ یُزَکِّیهم وَ یُعَلّمُهم ال۫کِتٰابَ وَ ال۫حِک۫مَةَ وَ اِن۫ کٰانُوٰا مِن۫ قَب۫لُ‏‎ ‎‏لَفیِ ضَلٰالِ مُبِیَن۫‏‏».‏         ‏(سوره الجمعه آیه 2)‏

‏‏حضرت امام خمینی «قدس سره» در باب ضرورت تزکیه قبل از تعلیم و تربیت می فرمایند: ‏

‏‏ «غایت بعثت این تزکیه است، غایت آمدن انبیاء این تزکیه است، و دنبالش آن تعلیم اگر‏‎ ‎‏انسانها تزکیه نشده و تربیت نشده وارد بشوند در هر صحنه، در صحنه توحید، در صحنه معارف‏‎ ‎‏الهی، در صحنه فلسفه، در صحنۀ فقه و فقاهت، در صحنۀ سیاست و در هر صحنه ای که وارد‏‎ ‎‏بشود، اشخاص که تزکیه نشدند و تصفیه نشدند و از این شیطان باطن رها نشوند، خطر اینها‏‎ ‎‏به بشر خطرهای بزرگ است».‏‎[5]‎

‏‏تربیت یک جامعه ابتدا از تربیت تک تک افراد آن جامعه آغاز می شود. چرا که تا فرد خود تربیت‏‎ ‎

‏
‏‎

صحیح نشده باشد قادر به ساختن جامعه نخواهد بود. در این مورد آیةالله مظاهری نقل می کند: ‏

‏‏وقتی خدمت استاد بزرگوارمان رهبر عظیم الشأن انقلاب امام خمینی(ره) بودم دسته ای از‏‎ ‎‏کارمندان شرکت نفت به خدمت ایشان آمده بودند. آن گروه گفتند: آمده ایم ببینیم انقلاب از ما‏‎ ‎‏چه می خواهد و نیامده ایم بگوئیم که از انقلاب چه می خواهیم، معلوم است که رهبر عظیم الشأن‏‎ ‎‏انقلاب از این سخن خیلی خوشحال شدند، برای اینکه واقعاً سخن لطیفی گفتند: ایشان در‏‎ ‎‏جواب فرمودند انقلاب از شما دو چیز می خواهد: ‏

‏‏1 ـ خودسازی: انسان خودش را باید بسازد، مخصوصاً معلم یا مربی یا کسی که با جوانها و‏‎ ‎‏بچه ها سر و کار دارد، اوّل باید خودش را بسازد «‏‏قل کل یعمل علی شاکلته» ‏‏سوره اسراء آیۀ 84 ‏

‏‏2 ـ وظیفه ای که بشما واگذار شده است خوب انجام دهید، هر کس عهده دار وظیفه ای است.‏‎[6]‎

‏‏همچنین حضرت امام خمینی قدس سره در جای دیگری می فرمایند: ‏

‏‏ «مبارک آن وقتی است که خودمان بتوانیم خودمان را بسازیم و دنبال آن کشور را، هر‏‎ ‎‏اصلاحی نقطۀ اولش خود انسان است. اگر چنانچه خود انسان تربیت نشود. نمی تواند دیگران را‏‎ ‎‏تربیت کند، امیدوارم که این مجاهده نفسانی برای همۀ ما حاصل بشود و دنبال آن مجاهده ای‏‎ ‎‏برای ساختن یک کشور و ما آن روز عید داریم که مستمندان، مستضعفان، به زندگی صحیح‏‎ ‎‏رفاهی و به تربیت های صحیح اسلامی انسانی برسند».‏‎[7]‎

‏‏علل جنایات و مفاسد در نگاه امام(ره) ‏

‏‏امام خمینی(قدس سره) محیط اجتماعی را اساسی ترین مسئله در ارتباط با ایجاد مفاسد‏‎ ‎‏اخلاقی و جرم و جنایات در یک اجتماع می دانند. این محیط از اجتماع کوچک خانواده شروع‏‎ ‎‏شده و به خانوادۀ بزرگ اجتماع می رسد و ایشان سالمسازی محیط این اجتماعات را شرط‏‎ ‎‏اساسی رفع مفاسد و جنایات می دانند و می فرمایند: ‏

‏‏ «محیط است که اگر فاسد باشد اینها را می کشد به فساد، وقتی در یک جامعه ای سلامت‏‎ ‎‏حکمفرما باشد افراد خودبخود سالم بار می آیند، که یک خانواده ای که همۀ اشخاص خوب‏‎ ‎‏هستند، بچه هایشان سالم بار می آیند مگر باز وارد بشوند در یک جامعۀ فاسد که آنها فاسدشان‏‎ ‎‏بکنند و الا طبعاً اینطوری است بچه های کوچک نفسشان مستعد از برای این است که نقش بگیرد‏‎ ‎‏یا از طرف فساد یا از طرف صلاح. اگر بچه در یک جامعه صالح بود. بچه هایش هم صالح بار‏‎ ‎‏می آیند، اگر فاسد بود، بچه ها هم فاسد بار می آیند».‏‎[8]‎

‏
‏‎

رابطه جرم و مشکلات اقتصادی ‏

‏‏مشکلات اقتصادی و عدم تأمین معاش جوانان که در آرزوی تشکیل خانواده و شروع یک‏‎ ‎‏زندگی مستقل هستند، از علل عمدۀ بروز انحرافات اخلاقی و اجتماعی هستند. تأثیر فقر و‏‎ ‎‏محرومیت اقتصادی در سلامتی جهانی و کیفیت فرهنگی زندگی خانوادگی و فرصتهای‏‎ ‎‏تحصیلی کاملاً مشهود است. بالاتر از همه اینکه از میزان شرکت اجتماعی، مخصوصاً در‏‎ ‎‏زمینه های سیاسی ـ اجتماعی، اقتصادی می کاهد. بنابراین سامان دادن به وضع اقتصادی،‏‎ ‎‏اجتماعی و حمایت از جوانان و فراهم نمودن امکانات تحصیلی و معیشتی آنان از سوی دولت‏‎ ‎‏و افراد اجتماع در کاهش چشمگیر انحرافات و جنایات بسیار مؤثر خواهد بود. در این راستا‏‎ ‎‏رهبر فقید انقلاب حضرت امام خمینی(ره) می فرمایند: ‏

‏‏ «... این جوانان (اشاره به یکی از دانشجویان) بعد از بیست سال تحصیل، کار می خواهد، فردا‏‎ ‎‏که فارغ التحصیل می شود سرگردان است، اگر معاشش فراهم نشود، نمی تواند دین خود را حفظ‏‎ ‎‏کند، شما خیال می کنید آن دزدی که شبها از دیوار، با آن همه مخاطرات بالا و یا زنی که عفت‏‎ ‎‏خود را می فروشد، تقصیر دارد؟ وضع معیشت بد است که این همه جنایات و مفاسد که شب و‏‎ ‎‏روز در روزنامه ها می خوانید بوجود می آورد.» ‏‎[9]‎

‏‏لزوم اجرای حدود الهی در مورد مجرمین ‏

‏‏حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه برای حفظ حقوق بشر و اصلاح جامعه می فرمایند: ‏

‏‏ «جامعه باید تربیت بشوند. حدود الهی برای تربیت جامعه است نه برای انتقامجوئی، اگر‏‎ ‎‏قاتل را نکشند قتل زیاد می شود. و «‏‏فی القصاص حیوة» ‏‏در قصاص زندگی است. اگر ما درِ‏‎ ‎‏قصاص را ببندیم، هر کس بکُشد کارش نداشته باشیم قتل زیاد می شود. زندگی مردم از بین‏‎ ‎‏می رود. هر کس دلش خواست هر کس را می کشد. قصاص برای این است که زندگی بشر تأمین‏‎ ‎‏شود. تربیت است، برای مصلحت جامعه است تمام حدود الهی برای مصلحت جامعه است. اگر‏‎ ‎‏آن آدمی که فلان کار می کند و در شرع برایش فلان جزا را قرار داده اند. اگر این جزا نباشد، امثالش‏‎ ‎‏زیاد می شود، اینکه این جرم را کرده است، این حد را هم بخورد. این برای اینست که مصلحت‏‎ ‎‏بشر را دارد ملاحظه می کند، برای حفظ بشر است، حدود الهی برای حفظ حقوق بشر است، بشر‏‎ ‎‏همه حق حیات دارند، اگر جلوگیری از چند تا از این فسادها بشود. جامعه اصلاح می شود. و ما‏‎ ‎‏منظورمان اصلاح جامعه است، اصلاح جامعه به همین چیزهاست که این سیاستها باشد» ‏‎[10]‎

‏
‏‎

رعایت و اجرای قانون بصورت عادلانه به ایمان مردم نسبت به معیارهای حقوقی در اجتماع‏‎ ‎‏کمک می کند، زیرا احساس عدالت اجتماعی خود می تواند انگیزۀ مناسبی برای جلوگیری از‏‎ ‎‏ارتکاب جرم باشد. ‏

‏‏افراد یک اجتماع زمانیکه برخورد قوانین الهی را با مجرمین که تربیت پذیر نیستند و‏‎ ‎‏وجودشان مانع اصلاح و رشد جامعه است شاهد باشند، نه تنها خود آلوده به جرم و فساد‏‎ ‎‏نمی شوند، بلکه با احساس آرامش روحی و امنیت روانی به زندگی خود ادامه می دهند. (طبق‏‎ ‎‏اصل 186 قانون اساسی نیز اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرایم و اصلاح مجرمین را از‏‎ ‎‏وظایف قوۀ قضاییۀ می داند) لذا مجرم اگر قابل تربیت شدن باشد باید طبق دستورات شرع‏‎ ‎‏مقدس اسلام و نظر حضرت امام خمینی «قدس سره» با او همچون یک بیمار رفتار نمود و با‏‎ ‎‏رفع موانع و مشکلات زندگی وی، او را مداوا کرد. در غیر اینصورت اجرای حدود الهی در مورد‏‎ ‎‏وی تنها به اصلاح کل جامعه کمک می کند و از نظر معنوی کاری به نفع اوست زیرا، بار‏‎ ‎‏مسئولیت و گناه، او را سبکتر می کند و این عمل به گفته کلام گهربار امام قدس سره همانند‏‎ ‎‏جراحی بر روی بیمار است و همچنین می فرمایند: ‏

‏‏ «اگر یک نفر فاسد که مشغول فساد است بگیرند و بکشند، به صلاح خودش است، برای‏‎ ‎‏اینکه اگر زنده بماند فساد زیادتر می کند و فساد که زیادتر کرد، عمل چون ریشۀ عذاب است،‏‎ ‎‏عذابش در آنجا زیادتر می شود. این یک جراحی است برای اصلاح آن کس که کُشته می شود. یک‏‎ ‎‏کس که دارد یک زهر کشنده را بخیال این که یک شربت است می خواهد بخورد اگر چنانچه‏‎ ‎‏جلوش را شما بگیرید و با فشار و زور و کتک از دستش بگیرید یک رحمت بر او کردید ولو او‏‎ ‎‏خیال می کند که طعمۀ او را از دستش گرفتید و یک زحمتی برایش ایجاد کردید، لکن، خیر،‏‎ ‎‏اینجور نیست» ‏‎[11]‎

‏‏نقش تربیتی نهادهای تأدیبی ‏

‏‏با توجه به روایات در صدر اسلام محل ویژه ای برای زندانی کردن افراد وجود نداشت، لذا‏‎ ‎‏اسیران را یا در مسجد بطور موقت نگاه می داشتند و یا در میان مسلمین که با حکومت وقت‏‎ ‎‏همکاری صمیمانه داشتند تقسیم می کردند تا از آنان نگهداری نمایند، نخستین زندان در اسلام را‏‎ ‎‏حضرت علی(ع) در کوفه از «بوریای فارس» ساختند و آنجا را «نافع» نفع رساننده نامیدند و‏‎ ‎‏سپس زندان دیگری از خاک و گل بنا کردند و نام آنرا «مخیس» خوار کردن، نرم کردن نامیدند. کیفر‏‎ ‎

‏
‏‎

حبس بر پایه تفکر اصلاحی و توبه بوده است. ‏

‏‏از حضرت علی(ع) نقل شده است که آن حضرت به افرادی از زندانیان که قصد حضور در‏‎ ‎‏نماز جمعه را داشتند اجازه می داد که به نماز بروند و بعد از اتمام دوباره به زندان برگردانده‏‎ ‎‏می شدند.‏‎[12]‎

‏‏نهادهای تأدیبی (زندان، ندامتگاه ـ اندرزگاه ـ کانونهای اصلاح و تربیت) در نظام اسلامی باید‏‎ ‎‏محلی جهت تربیت مجرمین باشد. مجرم نه تنها در حین تحمّل مجازات بایستی اصلاح و‏‎ ‎‏تربیت شود. بلکه موقع خروج از زندان و پس از آزادی نیز باید تحت مراقبت و حمایت و‏‎ ‎‏راهنمایی قرار گیرد تا دوباره مرتکب جرم نشود. و امّا در مدتی که دوران محکومیت خود را در‏‎ ‎‏این نهاد می گذراند فرصت مناسبی است که ضمن دور بودن از محیط آلودۀ زندگی خود با‏‎ ‎‏آگاهیهای صحیح و برنامه های عملی ارائه شده از جانب مسئولین ذی ربط، خود را و قدر خود را‏‎ ‎‏بعنوان یک انسان مسلمان بشناسد و نفس خود را از ارتکاب جرایم باز دارد. ‏

‏‏رهبر فقید انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه دربارۀ این نقش حساس و‏‎ ‎‏مهم نهادهای تأدیبی می فرمایند: ‏

‏‏ «زندان اسلامی باید روی همان موازین اسلامی باشد. همانیکه وقتی که شخص اوّل اسلام،‏‎ ‎‏جضرت امیر را ضربت می زند بعد که می برندش سفارش می کند که این را به همان، غذایی که‏‎ ‎‏خودتان، مثلاً ماها می خوریم بدهید به آنها و همانطور چه بکنید. وقتی مواجه بشوند اینها با‏‎ ‎‏یک اخلاق صالح و خوبی، یک دسته شان که توطئه گرند و اینها که اصلاً دنبال این مسائل‏‎ ‎‏نیستند. امّا یک دسته دیگر از مردم، اینها کم کم آرام می شوند. کم کم همانطوری که گفتند،‏‎ ‎‏بعضیشان تربیت می شوند و اینها را با اخلاق خوب و رفتار خوب تربیت کرد، ‏‎[13]‎‏ ‏‏باید زندانها‏‎ ‎‏محل تربیت باشد، خوب کسانیکه در زندان هستند برایشان صحبت بشود. ارشاد بشود، آقایان‏‎ ‎‏صحبت کنند برایشان، ارشاد کنند ....» ‏‎[14]‎‏ ‏

‏‏و در جایی دیگر میفرمایند: «زندانها را به دانشگاه تبدیل کنید».‏

‏‏به امید آنکه در سایۀ اجرای قوانین و حدود الهی در نهادهای تأدیبی و گسترش اخلاق اسلامی در‏‎ ‎‏اجتماع، هرگز شاهد فروپاشی شخصیت انسانها و ارتکاب جرم نباشیم. ‏

‏‏والسلام علی من اتبع الهدی ‏

‏‏محمدعلی ارجمندی‏

‏
‏‎

‏منابع‏

‏‏ ‏‏‎

• . زمینه تربیت، دکتر علی قائمی
• . ر.ک:صحیفه امام ، ج 14، ص 169-170، انتشارات سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، انتشارات سروش 1369 .
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 17، ص 319-320 .
• قرآن کریم: سوره الشمس، آیه 9 - 8
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 15، ص 491-492 .
• . جهاد با نفس، آیت الله مظاهری ج 1 ص 22 ـ 21
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 17، ص 236-237 .
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 12، ص 285-286 .
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 7، ص 307-309 .
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 10، ص 102-103 .
• . ر.ک: صحیفه امام ، جلد 9
• . حقوق زندانیان و علم زندانها، تاج زمان دانش، انتشارات داتشگاه تهران ص 146 ـ 145 .
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 10، ص 102-103 .
• . سخنرانی های امام(ره)، تاریخ 18 / 11 / 61.