امام الگوی تربیت اسلامی

‏‏امام، الگوی تربیت اسلامی‏‏ ‏

‏‏نوشته: دکتر علی شریعتمداری ‏

‏‏عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت معلم ‏

‏‏بسم الله الرحمن الرحیم ‏

‏‏درباره شخصیت امام باید بیشتر مطالعه کرد. شایسته است نویسندگانی که از نزدیک با امام‏‎ ‎‏تماس داشته اند و از ابتدا متوجه نقش امام در پایه گذاری انقلاب، هدایت فعالیتهای انقلابی و‏‎ ‎‏قدرت رهبری امام شده بودند شخصیت امام را بیشتر بررسی کنند و ابعاد و ویژگیهای این رهبر‏‎ ‎‏بزرگ را مشخص سازند تا آیندگان با مطالعه رفتار امام راه امام را ادامه دهند و افکار و‏‎ ‎‏اندیشه های امام را راهنمای خود در تداوم انقلاب و حفظ دست آوردهای این نهضت عظیم ملتی‏‎ ‎‏نمایند. ‏

‏‏امام بدون تردید یکی از الگوهای برجسته تربیت اسلامی بود. پیش از آنکه به تحلیل‏‎ ‎‏شخصیت امام بپردازیم لازم است تربیت اسلامی را در مقایسه با مذاهب و مکاتب دیگر مطالعه‏‎ ‎‏کنیم و سپس به بررسی اندیشه های تربیتی امام بپردازیم. ‏

‏‏اندیشمندانی که درباره تربیت آدمی بحث کرده اند غالباً یک یا دو جنبه از ابعاد وجودی‏‎ ‎‏انسان را مورد توجه قرار داده و درباره آنها به بحث پرداخته اند. برخی انسان را حیوان تلقی‏‎ ‎‏می کنند که درجاتی از کمال را بیشتر از جانوران دیگر طی کرده است از نظر آنها انسان جز حواس‏‎ ‎‏و مغز چیزی دیگر در اختیار ندارد و در حد وسیع پیرو محیط پیرامون خود است. محیط در‏‎ ‎‏شکل دادن به اعمال و رفتار انسان نقشی اساسی ایفاد می کند در این زمینه باید محیط جغرافیایی‏‎ ‎‏را از محیط اجتماعی و محیط فرهنگی متمایز ساخت. افراد آدمی تحت تأثیر این سه محیط قرار‏‎ ‎

‏
‏‎

دارند. آنچه به عنوان علم، فلسفه، رشد، ادبیات، آداب و رسوم، اخلاق در زندگی انسان مطرح‏‎ ‎‏می شود محصول و نتیجه این سه محیط در انسان است. البته ساختار حواس و نقش مغز انسان‏‎ ‎‏نیز در تأثرات انسان از محیط تأثیر دارند. ‏

‏‏از نظر این گروه عنصر معنوی و عقلانی در شخصیت انسان جایگاه ویژه ای ندارد. ادراکات‏‎ ‎‏انسان مانند جانوران محصول فعالیتهای حسی آنهاست و فراگیری در انسان مانند فراگیری‏‎ ‎‏حیوانات پیرو اصول شرطی شدن و اثرپذیری از محیط است. معنویات نیز مانند امور اخلاقی‏‎ ‎‏محصول محیط اجتماعی و فرهنگی است. ‏

‏‏گروهی انسان را موجودی اجتماعی می دانند و همه قوا و استعدادهای انسان را نتیجه و‏‎ ‎‏حاصل حیات جمعی تلقی می کنند. ‏

‏‏بحث در این است که آیا اینگونه برداشتها از ماهیت یا شخصیت انسان انعکاس چیزی است‏‎ ‎‏که واقعاً در وجود انسان یا اینکه آنچه در مورد انسان باید در نظر گرفت گسترده تر و عمیق تر و‏‎ ‎‏پیچیده تر از چیزی است که در حیات بدنی یا حیات اجتماعی انسان ظاهر می گردد. ‏

‏‏به سخن دیگر انسان از حواس پنجگانه یا بیشتر برخوردار است. مغز انسان ساختار معینی‏‎ ‎‏دارد. انسان موجودی اجتماعی است. در طول زمان انسان شیوه ای برای خود در زندگی انتخاب‏‎ ‎‏نموده و به تعبیر مردم شناسان فرهنگ جامعه را بوجود آورده است. اما این عوامل بخشی از‏‎ ‎‏واقعیات موجود در شخصیت انسان و همچنین بخشی از عوامل موثر در حیات انسان را ارائه‏‎ ‎‏می دهند. ‏

‏‏قدرت عقلانی انسان، میل به کنجکاوی و حقیقت جوئی در انسان اعمال طلبی انسان و زمینه‏‎ ‎‏بعد معنوی در شخصیت انسان مانند حواس و مغز و محیط موثر در انسان، واقعیاتی هستند که‏‎ ‎‏هیچ انسان سالمی نمی تواند وجود این گونه ابعاد را در شخصیت انسان مورد انکار قرار دهد.‏‎ ‎‏برخی از مذاهب نیز به بعد عاطفی و معنوی انسان توجه دارند و سایر ابعاد موجود در شخصیت‏‎ ‎‏انسان را از نظر دور می دارند. ‏

‏‏اسلام انسان را به صورتی که هست معرفی می کند، از نظر اسلام انسان از فطرتی ویژه‏‎ ‎‏برخوردار است. این فطرت زمینه بعد معنوی، بعد اخلاقی، بعد کمال طلبی را تشکیل می دهد. در‏‎ ‎‏همین حال انسان مانند حیوانات تحت تأثیر عوامل طبیعی قرار دارد. انسان برخوردار از عقل و‏‎ ‎‏اختیار است و موجودی اجتماعی است. انسان تحت هدایت تکوینی و تشریعی خداوند بزرگ‏‎ ‎

‏
‏‎

‏قرار دارد. پیامبران الهی مامور هدایت انسان اند. در عین حال انسان با برخورداری از عقل و تفکر‏‎ ‎‏می تواند در هدایت خویشتن بکوشد و مسئول اعمال خود می باشد. ‏

‏‏اگر بخواهیم ابعاد شخصیت آدمی را از نظر اسلام ترسیم کنیم ممکن است پنج بعد را از‏‎ ‎‏یکدیگر متمایز سازیم. ابعاد معنوی و اخلاقی، بعد عقلانی، بعد اجتماعی، بعد عاطفی و بعد‏‎ ‎‏بدنی که ابعاد اساسی شخصیت آدمی را تشکیل می دهند. بنابراین می توان گفت یک فرد تربیت‏‎ ‎‏شده از نظر اسلامی در جهات زیر: ‏

‏‏1) جهت معنوی و اخلاقی ‏

‏‏2) جهت فکری یا عقلانی ‏

‏‏3)جهت اجتماعی ‏

‏‏4)جهت عاطفی ‏

‏‏5) جهت بدنی‏

‏‏مراحل رشد و تکامل را طی می کند. ‏

‏‏آنچه از یک فرد تربیت شده انتظار می رود، توجه به ارزشهای معنوی و اخلاقی است. یک‏‎ ‎‏فرد مسلمان تربیت شده باید در زندگی شخصی، در خانواده، در محیط اجتماعی ارزشها و اصول‏‎ ‎‏معنوی و اخلاقی را در رفتار خود منعکس سازد. ‏

‏‏از فرد تربیت شده انتظار می رود از تفکر منطقی برخوردار باشد و در برخورد به مسائل از شیوه‏‎ ‎‏عقلانی استفاده نماید. ‏

‏‏از فرد تربیت شده انتظار می رود در برخورد با دیگران ارزشهای انسانی را محترم بشمارد و در‏‎ ‎‏فرایندهای اجتماعی اصول اخلاق و منطق را مراعات کند. فرد تربیت شده ضمن برخورداری از‏‎ ‎‏عواطف انسانی باید در ابراز عواطف به صورتی اساسی و معقول اهتمام بورزد و عواطف خود‏‎ ‎‏را تحت کنترل قرار دهد. ‏

‏‏فرد تربیت شده در حفظ سلامت و بهداشت بدن خود کوشش بخرج می دهد. در زمینه بعد‏‎ ‎‏معنوی و اخلاقی توجه به آیات شریفه 1 ـ 5 سوره بقره مفید است: ‏

‏‏ «‏‏الم، ذلک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین الذین یومنون بالغیب و یقیمون الصلوة و مما‏‎ ‎‏رزقناهم ینفقون. والذین یومنون بما انزل الیک و ما انزل من قبلک و بالاخرة هم یوقنون.‏‎ ‎‏اولئک علی هدی من ربهم و اولئک هم المفلحون.‏‏» ‏

‏
‏‎

‏ «این کتاب بی هیچ ریب و شک راهنمای پرهیزکاران است. آن کسانی که با جهان غیب ایمان‏‎ ‎‏آورند و نماز بپای دارند و از هر چه روزیشان کردیم انفاق کنند و آنانکه به آنچه خدای تعالی به‏‎ ‎‏تو و بر پیغمبران پیش از تو فرستاد ایمان آرند و آنها خود به عالم آخرت یقین دارند آنها از لطف‏‎ ‎‏پروردگار خویش به راه راستند و آنها به حقیقت رستگاران عالمند.» ‏

‏‏این آیات شریفه اصول سه گانه اعتقادی مسلمانان را مطرح می کنند. در زمینه بعد عقلانی توجه‏‎ ‎‏به آیه شریفه 125 سوره نحل آموزنده است: ‏

‏‏ «‏‏ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن‏‏».‏

‏‏ای پیغمبر مردم را از طریق منطق و موعظه نیکو به راه خدا دعوت کن. و به نیکوترین وجه با آنها‏‎ ‎‏ بحث کن».‏

‏‏ و آیه شریفه، سوره اسراء، 36) – ‏‏و لا «تقف ما لیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل‏‎ ‎‏اولئک کان عنه مسئولا‏‏» ‏

‏‏و هرگز از آنچه علم نداری پیروی مکن همانا گوش و چشم و عقل همه مسئول می باشد. ‏

‏‏در بعد اجتماعی توجه به آیات شریفه زیر ضروری است: ‏

‏‏واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا‏‏ (آل عمران، آیه 103) ‏

‏‏همه به ریسمان الهی چنگ بزنید و از یکدیگر جدا نشوید. ‏

‏‏والمومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض‏‏ (توبه، آیه 71) ‏

‏‏مردان و زنان با ایمان همکار و دوست یکدیگر هستند. ‏

‏‏یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی وجعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا‏‏. (حجرات، آیه 13) ‏

‏‏ای مردم ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را به صورت ملتها و قبیله ها درآوردیم تا‏‎ ‎‏نسبت بیکدیگر تفاهم و دوستی داشته باشید. ‏

‏‏تعاونوا علی البر و التقوی‏‏ (مائده، آیه 2) ‏

‏‏درامور نیک و تقوی همکاری کنید. ‏

‏‏انما المومنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم‏‏ (حجرات، آیه 10) ‏

‏‏در بعد عاطفی توجه به آیه شریفه زیر آموزنده است: ‏

‏‏والکاظمین الغیظ و العافین عن الناس‏‏ (آل عمران، آیه 134) ‏

‏‏آنهائی که خشم خود را فرو می نشانند و از خطای مردم چشم پوشی می کنند. ‏

‏
‏‎

‏امام راحل ما در تمام این ابعاد مراحل عالی را طی کرده بود. سیر و سلوک امام، تعالیم امام در‏‎ ‎‏ذیل نقل چهل حدیث شریف، توصیه های امام به دیگران، برخورد امام با افراد و گروهها در‏‎ ‎‏رده های مختلف برجستگی بعد معنوی و اخلاقی امام را منعکس می سازد. ‏

‏‏امام در بخش آخر وصیت نامه می فرماید: ‏

‏‏ «یک مرتبه دیگر در خاتمه این وصیت نامه به ملت شریف ایران وصیت می کنم که در جهان‏‎ ‎‏حجم تحمل زحمت ها و رنجها و فداکاریها و جان نثاریها محرومیتها مناسب حجم بزرگی‏‎ ‎‏مقصود ارزشمندی و علو رتبه آن است. آنچه را که شما ملت شریف و مجاهد برای‏‎ ‎‏آن بپاخاستید و دنبال می کنید و برای آن جان و مال نثار کرده و می کنید والاترین و‏‎ ‎‏بالاترین و ارزشمندترین مقصدیست و مقصودیست که از صدر عالم در ازل و از پس این جهان تا ابد عرضه‏‎ ‎‏شده است و خواهد شد و آن مکتب الوهیت بمعنی وسیع آن و ایده توحید با ابعاد رفیع آنست‏‎ ‎‏که اساس خلقت و غایت آن در پهناور وجود و درجات و مراتب غیب و شهود است، و آن در‏‎ ‎‏مکتب محمدی صلی الله علیه و آله و سلم تمام معنی و درجات و ابعاد متجلی شد و کوشش‏‎ ‎‏تمام انبیاء عظام علیهم السلام برای تحقق آن بوده و راهیابی بکمال مطلق و جلال و جمال‏‎ ‎‏بینهایت جز با آن میسر نگردد، آنست که خاکیان را بر ملکوتیان و برتر از آنان شرافت داده و آنچه‏‎ ‎‏برای خاکیان از سیر در آن حاصل می شود برای هیچ موجودی در سراسر خلقت در سر و علن‏‎ ‎‏حاصل نشود».‏

‏‏در بعد عقلانی پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در حد وسیع، قدرت فکری امام را در‏‎ ‎‏تجزیه و تحلیل موقعیت انقلاب و انتخاب راه اساسی نشان می دهد. امام انقلابی را به پیروزی‏‎ ‎‏رساند که مجهزترین دستگاه سیاسی و جاسوسی جهان (سازمان جاسوسی آمریکا) نیز از‏‎ ‎‏پیش بینی وقوع آن عاجز بود. ‏

‏‏امام در خلال وصیت نامه خود افراد را در اظهارنظرها و تصمیم گیریها به «آشنایی به مسائل،‏‎ ‎‏ترغیب می کند و توصیه می فرمایند، که بیطرفانه و با فکر آزاد به قضاوت بنشینند و وضع‏‎ ‎‏مخالفان را با دقت و بدون هوای نفس بررسی کنید».‏

‏‏امام در بخش «ک» از وصیت نامه می فرماید: ‏

‏‏ «اگر دانشگاهیان و مراکز تعلیم و تربیت دیگر با برنامه های اسلامی و ملی در راه منابع کشور‏‎ ‎‏به تعلیم و تهذیب و تربیت کودکان و نوجوانان جریان داشتند، هرگز میهن ما در حلقوم انگلستان‏‎ ‎

‏
‏‎

و پس از آن آمریکا و شوروی فرو نمی رفت و هرگز قراردادهای خانه خراب کن برملت غارت‏‎ ‎‏زده تحمیل نمی شد ...» ‏

‏‏در تجسس درباره نقش رادیو تلویزیون می فرماید: «نگذارید این دستگاههای خبری و‏‎ ‎‏مطبوعات و مجله ها از اسلام و مصالح کشور منحرف شوند و باید همه بدانیم که آزادی به شکل‏‎ ‎‏غربی آن که موجب تباهی جوانان و دختران و پسران می شود از نظر اسلام و عقل محکوم‏‎ ‎‏است ...» ‏

‏‏امام در پیشگفتار وصیت نامه برخی از جنبه های اجتماعی را مورد بحث قرار می دهند. ایشان‏‎ ‎‏در زمینه اتحاد و برادری ـ عدالت اجتماعی، و رهائی از بردگیها و خرافه ها سخن می گوید: ‏

‏‏ «... در حقیقت قرآن را که برای بشریت تاروز ورود بحوض بزرگترین دستور زندگانی مادی و‏‎ ‎‏معنوی بود و هست از صحنه خارج کردند و بر حکومت عدل الهی که یکی از آرمانهای این کتاب‏‎ ‎‏مقدس بوده و هست خط بطلان کشیده و انحراف از دین خدا و کتاب و سنت الهی را پایه گذاری‏‎ ‎‏کردند تا کار بجائی رسید که قلم از شرح آن شرمسار است. ‏

‏‏در بخش دیگری از این قسمت می فرمایند: ‏

‏‏ «ما مفتخریم و ملت عزیز سر تا پا متعهد به اسلام و قرآن مفتخر است که پیرو مذهبی است‏‎ ‎‏که می خواهد حقایق قرآنی که سراسر آن از وحدت بین مسلمین بلکه بشریت دم می زند، از‏‎ ‎‏تبصره ها و گورستانها نجات داده و بعنوان بزرگترین نسخه نجات دهنده بشر از جمیع قیودیکه بر‏‎ ‎‏پای و دست و قلب و عقل او پیچیده است و او را به سوی فنا و نیستی و بردگی و بندگی‏‎ ‎‏طاغوتیان می کشاند نجات دهد. و ما مفتخریم که پیرو مذهبی هستیم که رسول خدا موسس آن‏‎ ‎‏بامر خداوند تعالی بوده، امیرالمومنین علی بن ابیطالب این بنده رها شده از تمام قیود، مامور رها‏‎ ‎‏کردن بشر از تمام اغلال و بردگی هاست».‏

‏‏ما مفتخریم که ائمه معصومین ما صلوات الله و سلامه علیهم در راه تعالی دین اسلام و در راه‏‎ ‎‏پیاده کردن قرآن کریم که تشکیل حکومت عدل یکی از ابعاد آن است در حبس و تبعید بسر برده‏‎ ‎‏و عاقبت در راه براندازی حکومتهای جائرانه و طاغوتیان زمان خود شهید شدند و ما امروز‏‎ ‎‏مفتخریم که می خواهیم مقاصد قرآن و سنت را پیاده کنیم و اقشار مختلفه ملت ما در این راه‏‎ ‎‏بزرگ سرنوشت ساز سر از پا نشناخته جان و مال و عزیزان خود را نثار راه خدا می کنند. ‏

‏‏ «ما مفتخریم که با بانوان و زنان پیر و جوان و خرد و کلان در صحنه‎های فرهنگی و اقتصادی‏‎ ‎

‏
‏‎

و نظامی حاضر و همدوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت‏‎ ‎‏دارند ...» ‏

‏‏در قسمت 2 ـ وصیت نامه امام درباره نقش اسلام در بهبود وضع معنوی و مادی جامعه چنین‏‎ ‎‏اظهارنظر می کنند: ‏

‏‏ «اسلام و حکومت اسلامی پدیده الهی است که با بکار بستن آن سعادت فرزندان خود را در‏‎ ‎‏دنیا و آخرت به بالاترین وجه تأمین می کند و قدرت آن دارد که قلم سرخ به ستمگریها و‏‎ ‎‏چپاول گریها و فسادها و تجاوزها بکشد و انسانها را به کمال مطلوب خود برساند و مکتبی است‏‎ ‎‏که برخلاف مکتبهای غیر توحیدی در تمام شئون فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و فرهنگی‏‎ ‎‎ ‎‏و سیاسی و نظامی و اقتصادی دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته ولو بسیار ناچیز که در تربیت‏‎ ‎‏انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی نقش دارد فروگذار ننموده است و موانع و مشکلات‏‎ ‎‏سر را ه تکامل را در اجتماع و فرد گوشزد و به رفع آنها کوشیده است».‏

‏‏کوشش امام برای استقرار نظامی اسلامی و بهتر ساختن شرایط مادی و معنوی در جامعه ما‏‎ ‎‏مبین جامعیت شخصیت امام است. امام نه تنها در بعد معنوی که حقاً در آن زمینه، از شخصیتهای‏‎ ‎‏برجسته محسوب می شود بلکه در زمینه های اجتماعی، سیاسی، نظامی، اقتصادی نیز‏‎ ‎‏حساسیت خاص داشته اند. اقدامات ایشان در تأسیس نهادهای مختلف اجتماعی، انتظامی،‏‎ ‎‏رفاهی و توصیه ایشان در مورد تأمین نیازهای اساسی مستضعفان نمونه های بارز شخصیت همه‏‎ ‎‏جانبه امام است. ‏

‏‏تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی و مامور ساختن این نهاد در ارزیابی وضع فرهنگی، تربیتی،‏‎ ‎‏آموزشی جامعه و توصیه معظم له در اشاعه ارزشهای معنوی و اخلاقی در سازمانهای آموزشی‏‎ ‎‏نمونه دیگری از سعه فکر امام و حساسیت ایشان نسبت به مسائل اجتماعی و فرهنگی بود. ‏

‏‏در بُعد عاطفی حقاً امام یکی از نوادر روزگار بود صبر و استقامت امام از ابتدا آغاز فعالیتهای‏‎ ‎‏انقلابی، برخورد امام با استادان، گفتگوی امام با استادان، گفتگوی امام با سران یا نمایندگان‏‎ ‎‏احزاب، حوصله امام در تحمل حوادث ناگوار و ناهنجاریها، سعه صدر امام در گوش دادن به‏‎ ‎‏حرفهای مخالفان نه تنها منعکس کننده قدرت فکری و معنوی امام بود بلکه رشد عاطفی امام را‏‎ ‎‏نشان می داد. ‏

‏‏امام در ضمن نامه مورخ 10 / 3 / 49 خطاب به اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشجویان‏‎ ‎

‏
‏‎

می فرمایند: ‏

‏‏ «توجه نسل جوان به شناسائی و شناساندن چهره واقعی اسلام موجب تقدیر است ... در‏‎ ‎‏شناسایی اسلام بیشتر جدیت کنید، تعالیم مقدسه قرآن را بیاموزید و بکار بندید، با کمال‏‎ ‎‏اخلاص در نشر و تبلیغ و معرفی اسلام به ملل دیگر و پیشبرد آرمانهای بزرگ اسلام بکوشید‏‎ ‎‏برای پیاده کردن طرح حکومت اسلامی و بررسی مسائل آن اهتمام بیشتری بخرج دهید، مهذب‏‎ ‎‏و مجهز شوید، متحد و متشکل شده و صفوف خود را فشرده تر سازید، هر چه بیشتر همفکر و‏‎ ‎‏انسان فداکار بسازید، از برملا کردن نقشه های دستگاه جبار ایران علیه اسلام و مسلمین غفلت‏‎ ‎‏نورزید».‏

‏‏امام در ضمن نامه مورخ 2 / 7 / 54 خطاب به هفتمین کنگره سالیانه انجمنهای اسلامی‏‎ ‎‏دانشجویان آمریکا و کانادا می فرمایند: ‏

‏‏ «خدمت انجمن اسلامی و دانشجویان ... ‏

‏‏مرقوم شریف واصل، توفیق و تایید شما جوانان غیور و سایر دانشجویان و روشن بینان که‏‎ ‎‏در راه اهداف مقدسه اسلام که در رأس آن بسط عدالت اجتماعی و دفع بیدادگریها و‏‎ ‎‏بی فرهنگیهاست کوشش می کنید از خداوند تعالی خواستارم، علاوه بر آن ستمکاری ها و‏‎ ‎‏خونخواریها که در طول تاریخ از سلاطین و حکومتهای جور شنیده اید و در تاریخ خوانده ایم،‏‎ ‎‏دراین ده ساله شاهد اتلاف بیت المال مسلمین و حذف ذخائر ملت گرسنه در راه خواستهای‏‎ ‎‏اجانب، شاهد خریداری میلیاردها دلار اسلحه برای حفظ پایگاههای نظامی اجانب، شاهد‏‎ ‎‏وام دادنها و وام گرفتن های مخالف قانون و عقل، شاهد کشتارها و حبس ها و شکنجه های قرون‏‎ ‎‏وسطائی لکن آنچه موجب امید و آرامش است طلیعه بیداری ملت و رشد سیاسی طبقات‏‎ ‎‏مختلفه است ...» ‏

‏‏ ‏‏‎

مأخذ‏

‏‏1 ـ وصیتنامه الهی سیاسی (اما م خمینی)، ناشر اداره عقیدتی، سیاسی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، خردادماه 1370. ‏

‏‏2 ـ صحیفه امام (مجموعه رهنمودهای امام خمینی مدظله العالی) ‏

‏‏3 ـ تعلیم وتربیت در اسلام، تألیف علامه شهید آیت الله مطهری، انتشارات الزهرا تهران‏‎ ‎‏1342‏

‏‏4 ـ اخلاق در قرآن، تآلیف استاد محمد تقی مصباح یزدی. موسسه انتشارات امیرکبیر تهران‏‎ ‎‏1372‏

‏‏5 ـ تعلیم و تربیت اسلامی تألیف دکتر علی شریعتمداری موسسه انتشارات امیرکبیر تهران‏‎ ‎‏1372‏

‏‏6 ـ شرح چهل حدیث، موسسه تنظیم و نشر آثار امام چاپ سوم 1372.‏

‏‎ ‎

‏‎