نقش خانواده در تربیت کودک از دیدگاه امام خمینی(ره)
نوشته: طاهره جاویدی
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه:
با درود و سلام به روح مقدس امام راحل و با تشکر لا عدد از درگاه سبحان، که به حقیر توفیق مطالعه و بررسی اندیشه های آن انسان والامقام را عنایت فرمود.
همانطور که می دانیم اسلام دینی جهان الشمول است، یعنی به تمامی مسائل خرد و کلانٍ دینی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، خانوادگی پرداخته و از کوچکترین مسئله ای غافل نشده است. با تحقیق و تفحص در آثار امام خمینی(ره) به این نکته مهم واقف می شویم که ایشان نیز چون سالکی صادق، نسبت به کلیه مسائل زندگی انسان عنایت داشته و با بیاناتی دلنشین و قابل فهم عموم آنها را برای مردم روشن کرده اند.
یکی از مسائل مورد توجه امام(ره) مسئله خانواده و تربیت کودکان می باشد، ما در این مقاله ضمن مطالعۀ بیانات امام(ره) درباره خانواده و تربیت، آنها را با توجه به مبانی و اصول علم تعلیم و تربیت بازنگری کرده و سپس به زبان تربیتی آنها را مطرح می کنیم.
ساختار کلی بحث ما دارای پنج بخش اساسی می باشد:
الف) عوامل موثر در تربیت کودک.
ب) اهمیت خانواده از دیدگاه امام(ره) در کودک.
ج) اسلام و اهمیت خانواده در تربیت کودک.
د) راههای تأثیرگذاری خانواده بر کودک از دیدگاه امام(ره).
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 509
هـ ) نتیجه اثرگذاری خانواده بر کودک از دیدگاه امام(ره).
الف) عوامل مؤثر در تربیت کودک
به منظور روشن ساختن جایگاه تأثیر خانواده بر کودک لازم است که اشاراتی کلی راجع به عوامل موثر در تربیت داشته باشیم و آنگاه خانواده را بعنوان یکی از عوامل اصلی تربیت کودک مورد بررسی قرار دهیم.
اگرمُترَصِّد شناخت علل و ریشه های رفتار انسان باشیم می بینیم که این عمل را نمی توان همانند تجزیه و تحلیل پدیده های مادی به راحتی و با فرمولهای مشخصی انجام داد، زیرا رفتار انسان مکانیسم پیچیده ای دارد و متأثر از عوامل متعددی می باشد، به جمله ای دیگر تربیت مولود انسانی تحت تأثیر عوامل بیشماری قرار می گیرد که عبارتند از:
1 ـ مجموعه عوامل فردی: مثل وضعیت جسمی، هوشی، استعداد، تجربیات فرد، مهارت او ....
2 ـ مجموعه عوامل مربوط به خانواده: این بحث محتوی اصلی مقاله ما را تشکیل می دهد.
3 ـ مجموعه عوامل مربوط به محله: محلی که فرد در آن زندگی می کند، عواملی چون رفتار همسایگان، همبازیها، واحدها و مراکز بهداشتی، تفریحی، فرهنگی موجود در محل زندگی کودک (و یا عدم وجود این مراکز) و بطور کلی شرایط زیستی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و اخلاقی محل و ... در این مجموعه قرار می گیرند.
4 ـ مجموعه عوامل مربوط به مدرسه: این مجموعه نیز عواملی چون رفتار معلم و مدیر و سایر کارکنان مدرسه باتأکید بر همسالان، شرایط فیزیکی مدرسه، سیستم ارزشی حاکم بر
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 510
مدرسه ... را دربر می گیرد.
5 ـ مجموعه مربوط به جامعه: (کشوری که فرد در آن زندگی می کند) فلسفه اجتماعی، جهت گیریهای سیاسی، علمی، اجتماعی، ثبات سیاسی ... همه عواملی هستند که می توان آنها را در این مجموعه جای داد.
6 ـ مجموعه عوامل مربوط به جامعه جهانی: تأثیر تلویزیون و سایر رسانه های گروهی بر شخصیت کودکان و حتی بزرگسالان بر کسی پوشیده نیست، تحقیقات متعدد و منسجمی در این زمینه توسط متخصصان مربوط انجام گرفته و این موضوع را به اثبات رسانده است. با توجه به گسترش روزافزون علوم ارتباطات بویژه در چند دهه اخیر، حساسیت این دسته از عوامل باید همواره مورد توجه عموم افراد جامعه بویژه مسئولان ذی ربط قرار گیرد. تحت نفوذ قرار دادن برنامه های تلویزیونی کشور دیگر با استفاده از ماهوارهها از مهمترین عوامل به حساب می آید. روزنامه ها، سایر نشریات و کتابهایی که از کشورهای مختلف وارد می شود و نیز دانشجویانی که برای تحصیل به خارج از کشور اعزام می شوند و برمی گردند و ... از جمله عواملی هستند که در این مجموعه قرار می گیرند.
7 ـ مجموعه عوامل مربوط به تعامل بین مجموعه های مذکور: همکاری اولیاء و مربیان و هماهنگی میان ارزشهای حاکم بر خانواده و مدرسه، خانواده و محله، خانواده و جامعه، مدرسه و جامعه ... از بارزترین نمونه های تأثیر تعامل بین این مجموعه تربیت کودکان به شمار می آید.
ب) ضرورت و اهمیت خانواده در تربیت کودک:
در بین عوامل مذکور خانواده اولین و با دوام ترین و پایدارترین عامل در تربیت کودک می باشد. کار والدین تربیت است، یعنی ایجاد تغییرات مطلوب در فرد.
تأثیر خانواده در کودک و نقش های مهم آن در جنبۀ دینی، اخلاقی، عاطفی، اجتماعی ... بسیار مهم و عظیم است. از نظر تربیت، خانواده کلاس اوّل پرورش کودک است طفل مبانی زندگی را در آنجا فرا می گیرد و خوب و بد امور را از آنجا می آموزد.
زندگی خانوادگی مقدمه ای برای ورود به زندگی اجتماعی و انجام وظایف عمومی است. در خانواده است که کودک می تواند انسان بار آید و یا اینکه بر بعد حیوانی خویش باقی بماند. با همه تأثیراتی که کودک ممکن است از مدرسه و همبازیها و معلمان خود بگیرد، خانواده بیشترین تأثیر را بر کودک می گذارد.
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 511
با توجه به تجربیات موجود، که نمایانگر حقیقتی تلخ و نامطلوب برای ماست و آن حقیقت این است که آثار اشتباهات و خطاهای دوران کودکی و صَباوت در بقیه زندگی نیز منعکس می شود و در تمام عمر با فرد خواهد بود، اهمیت و ضرورت تربیت خانوادگی روشن تر می شود و همچنین اثرات درست تربیت کودکی تا پایان عمر در انسان باقی می ماند. یکی از بزرگان در خصوص اهمیت خانواده می گوید: "آن دستی که گهواره را می جنباند در واقع دنیا را می چرخاند".
امام خمینی(ره) در بخشی از بیانات خویش می فرمایند:
"صلاح و فساد یک جامعه از صلاح و فساد زنان در آن جامعه سرچشمه می گیرد زن یکتا موجودی است که می تواند از دامن خود افرادی به جامعه تحویل دهد که از برکاتش نه یک فرد بلکه جامعه ها به استقامت و ارزشهای والای انسانی کشیده شوند و می تواند به عکس آن باشد."
در جائی دیگر می فرمایند:
"مربی انسانها زن است، سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است، زن با تربیت خودش انسان درست می کند و با تربیت صحیح خودش کشور را آباد می کند ... "
آنچه از جملات مذکور مستفاد می شود اهمیت و ضرورت خانواده، در انسان بار آوردن افراد است. زن بعنوان عضوی از خانواده در تربیت فرزندان نقش بسزایی ایفا می کند. خانواده به نظر امام می تواند مبداء اصلاحات و یا فسادهای جوامع شود. متکای استقامت جامعه و ارزشهای والای انسانی، خانواده می باشد.
امام خمینی در جائی دیگر می فرمایند:
" ... اگر زنهای انسان ساز از ملت گرفته بشود، ملتها به شکست و انحطاط مبدّل خواهد شد، شکست خواهند خورد، منحط خواهند شد ... "
در خیلی از مسائل بهتر است برای اینکه اهمیت و ضرورت وجود مسئله ای ملموس تر درک شود، عدم وجود آن را تصور کرده و عواقبی را که ممکن است به دنبال داشته باشد مطمح نظر قرار دهیم، در جمله اخیر امام خمینی(ره) برای نشان دادن اهمیت خانواده در تربیت کودک، عدم وجود خانواده را و یا جدا کردن کودک از خانواده را فرض نموده است و نتیجۀ آنرا، شکست و نحطاط ملتها دانسته است.
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 512
و یا در جمله ای دیگر نتیجۀ گرفتن کودک از خانواده را به پیدایش عُقده ها و مَفسده ها بیان فرموده اند: " ... و یکی اینکه بچه ها را از دامن مادر جدا بکنند و بچه ها که از اول که در دامن مادر نباشند عقده پیدا می کنند و اکثر مفاسد از این عقده هایی است که بچه ها پیدا می کنند."
ـ امام خمینی(ره) در جای دیگر اهمیت خانواده در تربیت را بیش از اهمیت مراکز آموزشی دیگر ذکر نموده است:
" ... در دامن مادر، بچه ها بهتر تربیت می شوند، تا در پیش استادان، علاقه ای که بچه به مادر دارد به هیچ کس ندارد و آن چیزی است که در بچگی از مادر می شنود در قلبش نقش می بندد و تا آخر مراهش است ... آنقدری که اخلاق یک مادر در بچه کوچک نورس تأثیر دارد و به او منتقل می شود. از دیگران عملی نیست ... یک مادر ممکن است یک بچه را خوب تربیت کند و آن بچه یک امت را نجات دهد ... اگر از دامن مادر این تربیت خوب شروع شد و مادر بچه را خوب تربیت کرد و به دبستان تحویل داد، دبستان هم خوب تربیت کرد و به دبیرستان تحویل داد آنجا هم همینطور تا دانشگاه یا مدارس علمی دیگر آنها هم خوب تربیت کردند، یک وقت در یک برهه از زمان می بینید که جوانها همه خوب از کار درآمده اند و یک مملکت را به طرف خوبی می کشانند ... "
امام خمینی(ره) در سخنانی دیگر، اهمیت خانواده در تربیت فرزندان را تا جائی می داند که شغل بچه داری و تربیت صحیح بچه را همردیف رسالت انبیاء ذکر می کند:
"شریفترین شغل در عالم بزرگ کردن یک بچه است و تحویل دادن یک انسان به جامعه، این همان بود که خدای تبارک و تعالی در طول تاریخ برای انبیاء فرستاده در طول تاریخ از آدم تا خاتم، انبیاء آمدند انسان درست کنند ... "
سخن امام خمینی(ره) در باب اهمیت و ضرورت خانواده و بویژه "زن" در تربیت کودک بسیار است که ما به ناچار به مطالب اندک ذکر شده اکتفا می کنیم.
ج) اسلام و اهمیت خانواده در تربیت کودک
با مطالعه در روایات و احادیث معصومین(ع) به این نکته واقف می شویم که اسلام سهم خانواده در تربیت کودک را به اندازه ای مهم می داند که حتی توجه مسلمانان را به رعایت اصولی در قبل از تولد کودک، هنگام تولد و شیر دادن و نحوه تغذیه مادر جلب می کند و نحوه ارتباط با کودک را به مسلمانان هشدار می دهد.
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 513
ـ در ارتباط مراقبتهای ویژه قبل از تولد حضرت رسول اکرم(ص) می فرمایند:
«اُن۫ظر۫نی اَیِّ شَیٍ تَضَعُ وَلَدَکَ فَاِنَّ ال۫عِر۫قَ دَسّاسٌ» المستطرف جلد 2، ص 218 حدیث مذکور در کمال صراحت از قانون وراثت سخن گفته و از عامل آن به کلمۀ عرق تعبیر نموده است، به پیروان خود توصیه می کند: ببینید نطفۀ خودتان را در چه محلی مستقر می کنید، از قانون وراثت غافل نباشید، توجه کنید زمینۀ پاکی باشد تا فرزندان شما وارث صفات ناپسند نشوند.
ـ و یا حضرت علی(ع) می فرمایند: «حُس۫نُ ال۫اَخلاقِ بُر۫هانُ کَرَمِ ال۫اَعراقِ» «سجایای اخلاقی دلیل پاکی وراثت و فضیلت ریشۀ خانوادگی است».
ـ در جائی دیگر حضرت رسول اکرم در خصوص تأثیر وراثت در تربیت می فرمایند:
«الشَّقیُّ مَن۫ شَقِیَ فی بَط۫نِ اُمّهِ وَ السَّعیدُ مَن۫ سَعِدَ فی بَط۫نِ اُمَّةِ». «ریشه سعادت و شقاوت مردم را باید در رحم مادر جستجو کرد».
ـ برای اینکه کودک، سالم جسمی و روانی به دنیا آید، اسلام دستور می دهد که مادران از خوردن غذاهای مشکوک و حرام اجتناب ورزند، از اعمال زشت پرهیز نمایند و مستحب است که مادران به هنگام شیر دادن به کودک با وضو باشند.
ـ حضرت علی(ع) در خصوص تأثیر محیط در تربیت کودک می فرمایند:
«وَ اِنَّما قَلبُ الحَدَثِ کَا۫لاَرضِ اَل۫خالیِةَ. مٰا اُل۫قِیَ فیها مِن۫ شَی۫ءِ قَبِلَت۫هُ فَبادَرَتُکَ بال۫اَدَبِ قَب۫لَ اَن۫ یَق۫سُوَ قَلُبُکَ وَ یَش۫تغِلَ لُبُّکَ».
در قلب بچۀ نورس مانند زمین خالی از بذر و گیاه هست. هر تخمی که در آن افشانده شود بخوبی می پذیرد و در خود می پرورد، (خطاب به فرزندش حضرت امام حسن(ع)) فرزند عزیز، از دوران کودکی تو استفاده نمودم و خیلی زود در پرورش تو قیام کردم، پیش از آنکه دل تربیت پذیرت سخت شود و مطالب گوناگونی عقلت را اشغال نماید». «نهج البلاغه، ص442»
ـ حضرت علی(ع) درباره نقش والدین در تربیت کودک می فرمایند:
«خَی۫رُ ماوَرَثَ الاباءُ ال۫اَب۫ناءَ ال۫اَدَبُ» «مستدرک. جلد 1، ص148»
«بهترین ارثی که پدران میتوانند به فرزندان خویش بدهند ادب و تربیت صحیح است».
ـ حضرت رسول اکرم(ص) دربارۀ نحوه برخورد با کودکان می فرمایند:
«اَک۫رِمُوا اَو۫لادکُم وُ اَح۫سِنُوا آدابَکُم۫» «بحار، جلد23، ص 114»
«به فرزندان خود احترام کنید و با آداب و روش پسندیده با آنها معاشرت نمائید»
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 514
ـ و در جائی دیگر حضرت رسول اکرم(ص) می فرمایند:
«مَن۫ کانَ عِن۫دَهُ صَبیُّ فَل۫یَتَصابَ لَهُ». «وسائل جلد 5، ص 126»
«آنکس که نزد او کودکی است باید در پرورش وی، کودکانه رفتار نماید».
ـ حضرت علی(ع) می فرمایند:
«اِع۫دِلُوا بَی۫نَ اَو۫لادِکُم۫ کَمٰا تحِبُّونَ اَن۫ یَع۫دلُوا بَی۫نَکُم۫» «بحار، جلد23، ص113»
«بین فرزندان خود بعدالت رفتار نمائید همانطور که مایلید فرزندان شما و مردم، بین شما بعدل و داد رفتار کنند».
احادیث فراوان دیگری موجود می باشد که نکات ظریف و دقیقی را درباره نقش خانواده در تربیت کودک آشکار می نماید که به لحاظ رعایت اختصار به موارد مذکور اکتفا می کنیم.
د) راههای اثرگذاری خانواده بر تربیت کودک
سوالی که دراین بخش از مقاله مطرح می شود این است که خانواده از چه طرقی نقش تربیتی خویش را ایفا می کند؟
با توجه به مبانی علم تعلیم و تربیت و با توجه به سخنان امام خمینی(ره) پاسخ سوال مذکور این است که عمدتاً خانواده از دو راه بر جسم و جان کودک اثر می گذارد:
1 ـ وراثت (قبل از تولد) 2 ـ محیط (قبل و بعد از تولد)
منظور ما از وراثت، میراث بیولوژیکی یا زیستی می باشد. وراثت بطورکلی یعنی انتقال بعضی از خصوصیات ارثی والدین یا خویشان به فرزندان است و همین امر سبب شباهت رزندان به والدین یا خویشان آنها می باشد که در تربیت کودکِ فردا نقش بسزائی دارد. وراثت شامل تمام عواملی می شود که در وقت انعقاد نطفۀ فرد حضور دارند. این عوامل بلافاصله پس از انعقاد نطفه محیط تربیت کودک را تشکیل می دهد و از این پس تربیت تحت تأثیر وراثت و محیط قرار می گیرد».
تحقیقات نشان می دهد که بسیاری از خصوصیات بدنی مثل رنگ پوست، گروه خون، کوتاه یا بلندی قد، جثه، شکل و قیافۀ اعضاء حسی و پاره ای از خصوصیات روانی مثل هوش یا جنبه های عاطفی و طبع و یا مزاج اشخاص تحت تأثیر عوامل ارثی قرار دارد.
محیط خانواده شامل محیط قبل از تولد (رحم مادر) و محیط بعد از تولد می باشد. قبل از تولد عواملی مانند نوع تغذیۀ مادر، داروهائی که مصرف می کند امراضی که بوسیله میکرب یا
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 515
ویروس به بچه منتقل می نماید، فشار خون، سن مادر، تعداد وضع حمل او، نوع خون مادر در رشد بچه اثر دارند. نوع عادات و مهارتها و خلق و خویهائی که فرد کسب می کند تا حد زیادی مربوط به شرایط و اوضاع و احوال محیط بعد از تولد کودک می شود. خانواده، موقعیت فرد در خانواده، ارتباط او با بزرگسالان خانواده، وقایعی که در خانه اتفاق می افتد ـ رفتار پدر و مادر با همدیگر و با فرزندان و طرز تربیت والدین همه روی رفتار فرد تأثیر می گذارد.
از ترکیب و تلفیق صحبتهای اخیر می توان نتیجه گرفت که محیط بد ممکن است مانع بروز بعضی از صفات خوب ارثی شود، اما محیط خوب نمی تواند جانشین وضع بد ارثی باشد، وراثت صفاتی را بالقوه در فرد قرار می دهد و امکاناتی برای او بوجود می آورد. محیط مساعد استعدادها و امکانات ارثی را ظاهر می سازد و پرورش می دهد.
ـ با مطالعه سخنان امام خمینی(ره) به این نکته رهنمون می شویم که ایشان به راههای نفوذی والدین (وراثت و محیط) بر کودکان توجه مستقیم کرده است. در این خصوص حضرت امام می فرمایند:
«... سایر رژیمها از بسیاری امور غافل بودند و اسلام از هیچ چیز غافل نیست یعنی اسلام انسان را تربیت می کند به همۀ ابعادی که انسان دارد ... بالاتر از آن صحبت دارد یعنی از آنوقتی که ازدواج حاصل نشده است بین پدر و مادر، اسلام برای ساختن انسان دستور دارد که چه زنی و انتخاب چه مردی را آن زن انتخاب کند، وضع اخلاقش چطور باشد، وضع دیانتش چطور باشد، یک نفر زارع وقتی بخواهد یک زراعتی بکند و یک تخمی را در یک زمین کشت بکند این زمین را باید ملاحظه کرد، آن چیزهائیکه موجب تربیت این است باید ملاحظه بکند»... اسلام همین معامله را با افراد انسان کرده است ... قبل از آنکه کشت شود دستور دارد که پدر و مادرها چه جور باشند یعنی ازدواج چه جور باید باشد این برای این است که ملاحظه عاقبت این امر را کرده است که اگر پدر و مادر یکی از آنها مثلاً اخلاقش فاسد باشد، اعمالش اعمال غیر انسانی باشد، این بچه هایی که پیدا می شود به واسطۀ وراثتی که هست در کار اینها در او تأثیر دارد ...».
ـ امام خمینی در جملات متعدد مذکور به نقش وراثت از دیدگاه اسلام پرداخته اند و بطور مستقیم وراثت را بعنوان یکی از راههای اثرگذاری بر کودک، با آوردن مثالی ملموس برای عموم مطرح کرده است.
ـ راه دیگر اثرگذاری خانواده بر کودک محیط خانه می باشد، بچه در محیط خانه هم بطور عمدی، یعنی با تصمیم و اراده والدین، و هم بطور غیر عمدی، یعنی بطور ناآگاهانه و غیر مستقیم تربیت
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 516
می شود. توجه به تربیت غیرعمد اهمیت بسزایی دارد چرا که بدون آنکه والدین بخواهند و بدانند رفتارهائی را در کودک ایجاد می کند که خود ناهی آن اعمال می باشند. اینجاست که علاوه بر گفتار، والدین با رفتار خود باید به هدایت طفل کمک کنند.
امام خمینی(ره) تنها توجه خود را به تربیت عمدی محدود نکرده است بلکه به رفتارهائی که ممکن است کودک در خانه بطور ناآگاهانه از پدر و مادر و دیگر اعضاء کسب کند اشاره می کند. در این خصوص می فرمایند:
«از دامن شما خانمها باید شروع بشود از دامن شما باید این مطلب شروع بشود که بچه ها را تربیت کنید، یک تربیت صحیح اسلامی به اینکه خودتان بچه در دامنتان هست، از شما دروغ نشنود بعد دروغگو درآید از کار و اگر این دید مادر دروغ می گوید، بعد هم دید پدر دروغ می گوید این دروغگو می شود. اگر دید مادر آدم صحیحی است، پدر آدم صحیحی است این صحیح بار می آید».
در جائی دیگر امام خمینی می فرمایند:
«اول مدرسه ای که بچه دارد دامن مادر است، مادر خوب بچه خوب تربیت می کند و خدای نخواسته اگر مادر منحرف باشد بچه از همان توی دامن مادر منحرف بار می آید ...».
ـ درجملات مذکور حضرت امام به محیط خانه بعنوان یک عامل مؤثر در تربیت کودک اشاره می کنند:
در جائی دیگر می فرمایند: «... خانوادۀ شما باید مدرسه باشد، تعلیم احکام اسلام، تهذیب اخلاق نونهالان، شما باید نونهالان مُهَذَّب تحویل معلمان بدهید ...»
ـ در سخنان اخیر امام به تربیت عمدی کودکان توسط والدین اشاره می کنند.
هـ ) نتایج اثرگذاری خانواده بر کودک
نتایج اثرگذاری تربیت وراثتی و تربیت محیطی خانواده را می توان در ابعاد مختلف شخصیت کودک جستجو کرد. به عبار ت دیگر نتایج فعالیت ها و مراقبت های ارثی و محیطی والدین باید به رشد همه جانبۀ بیانجامد برخی از ابعاد وجودی کودک که بعنوان ماحَصَل نقش خانواده در تربیت مَطمَح نظر می باشد، عبارتند از:
1 ـ تربیت دینی و مذهبی
2 ـ تربیت عاطفی
3 ـ تربیت علمی و فرهنگی
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 517
4 ـ تربیت اجتماعی کودک
و ....
منظور ما از تربیت دینی و مذهبی یا معنوی کودک این است که خانواده باید تمایلات و گرایشهای الهی و مذهبی که در فطرت پاک کودک سرشته شده است به عالیترین وجه و تا حد کمال مطلوب به عرصۀ ظهور برساند. کودک خداگونه بار آید و راههای تقرب جوئی به مبدأ را از همان ابتداء زندگی به او تعلیم دهند.
امام خمینی دراین خصوص می فرمایند: «... باید توجه داشته باشید که این بچه ها که بیش شما تربیت می شوند، تربیت دینی بشوند، تربیت اخلاقی بشوند، اگر یک بچّه متدین را شما تحویل جامعه بدهید، یک وقت می بینید که همین یک بچّه متدیّن متعهد یک جامعه را اصلاح کند ...».
و یا در جائی دیگر می فرمایند: «... بانوان باید معلم باشند برای فرزندان خود، در دامن خود مثل استادان، مثل معلمان تربیت کنند، پدران باید معلم باشند از برای فرزندان خود، خانواده شما باید مدرسه باشد، تعلیم احکام اسلام، تهذیب اخلاق نو نهالان، ...
نتیجه دیگر تربیت خانوادگی، تربیت عاطفی کودک می باشد، منظور از تربیت عاطفی، برآوردن نیازهای روانی کودک است، وظیفه خانواده به برآوردن نیازهای مادی صرف نیست، چه بسا برآوردن نیازهای عاطفی روانی کودک مقدم بر مسائل دیگر باشد.
محبت های صادقانه مادر، نوازش های پر مهر پدر، دستگیری بدون چشم داشت و خالصانه والدین، در آغوش گرفتن ها، نوازش کردن ها و دلسوزی ها و غم خوری ها برای او و همه و همه زمینه هائی جهت برآوردن نیازهای عاطفی کودک است.
براساس تحقیقات روانشناسان اجتماعی، روانکاوان دربارۀ کودکان از جوامع مختلف کمبود یا عدم محبت عواقب خطرناکی را برای فرد و جامعه به بار می آورد، اطفالی که در دوره کودکی محبت نبینند در بزرگی خشن، ناهموار و عقده ای بار می آیند، منشاء بسیاری از شرارتها و جنایتهای کودکان و نوجوانان و حتی بزرگسالان کمبود محبت است.
در این خصوص حضرت امام می فرمایند: «... بچه هایی که از دامن مادر جدا شده اند و در پرورشگاهها رفتند، اینها چون بدان اجنبی هستند و محبت مادر ندیده اند، عقده پیدا می کنند، این عقده منشاء همه مفاسدی است که یا اکثر مفاسدی است که در بشر حاصل می شود. این جنگهائی که پیدا می شود از عقده هائی است که در انسان است، بچه های شما را اگر از شما جدا
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 518
کردند، و به واسطه نداشتن محبت مادر عقده پیدا می کنند به فساد کشیده می شوند و ...»
تربیت علمی و فرهنگی نتیجه سومی است که از تربیت خانوادگی باید کودک از همان روزها و ماههای اوّل زندگی، فرهنگ را از طریق والدین و بستگان کسب می کند و بر این اساس ذهن و فکر او شکل می یابد، جنبۀ علمی، کسب معلومات و اطلاعات عمومی خانواده نقش اساسی دارد. طفل در خانه بیشتر می آموزد، از آن جهت که اوقات بیشتری از عمر خویش را در درون خانواده می گذراند، آنچه را که کودک از خانه می آموزد از جای دیگر امکان پذیر نیست.
حضرت امام خمینی در این خصوص می فرمایند: «... خانه های شما باید خانه تربیت اولاد باشد، منزل علماست، منزل شما و منزل تربیت علمی، تربیت دینی و تربیت اخلاق، توجه به سرنوشت اینها بر عهده پدران است و در عهده مادران ...».
نتیجه آخری که ما در این مقاله از فعالیتهای تربیتی خانواده انتظار داریم، تربیت اجتماعی کودک می باشد، خانواده نخستین مسئول صلاح و فساد جامعه است از آن بابت که بنیان های فکری کودک در خانواده گذارده می شود والدین کودک هستند که او را برای اجتماع صالح و یا فاسد بار می آورند.
حضرت امام خمینی می فرمایند: «... دامن مادر بهترین مکتبی است از برای اولادها، مسئولیت دارند نسبت به فرزندان خود نسبت به کشور خودتان و شما می توانید بچه هائی تربیت کنید که یک کشور را آباد کند ... بچه هائی تربیت کنید ... حفاظت از آمال انبیاء بکنند ...»
در جائی دیگر می فرمایند: ... سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است. زن با تربیت صحیح خودش انسان درست می کند و با تربیت صحیح خودش کشور را آباد می کند ...».
حاصل کلام: از دیدگاه امام خمینی(ره) شخصیت کودکان در خانواده شکل می گیرد و خانواده از دو راه وراثت و محیط نقش اساسی خود را در پرورش کودکان ایفا می کند و نتیجه فعالیت های تربیتی والدین بالندگی همه جانبۀ شخصیت کودک یعنی ابعاد (دینی، عاطفی، علمی، اجتماعی و ... ) است.
به امید توفیق بیشتر در بررسی آثار انسانهای بزرگی چون حضرت امام(ره).
زیر نویس ها و منابع
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 519