جایگاه و رسالت معلم و مربی

‏‏کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)

جایگاه و رسالت معلم و مربی‏‏ ‏

‏‏مؤلف ـ ابوالفضل فخرالاسلام کمیجانی ‏

‏‏جایگاه و رسالت معلم و مربی ‏

‏‏اهمیت علم و تعلیم و تربیت در اسلام از (دیدگاه امام خمینی(ره) [قبل از وارد شدن در‏‎ ‎‏بحث جایگاه و رسالت معلم، دانستن، اهمیت تعلیم و تعلم و ارزش علم و دانش و تربیت‏‎ ‎‏صحیح انسانی بعنوان تمهید برای استدلال امری ضروری است].‏

‏‏از آنجا که اسلام آخرین و کاملترین دین و با برنامه های مورد نیاز بشر (تا روز قیامت) به‏‎ ‎‏وسیله قرآن کریم، این چراغ پر فروغ و هدایتگر و روشنگر انسانها از جانب خداوند متعال به‏‎ ‎‏خاتم الانبیاء ابلاغ شد و در دسترس ما مسلمانان قرار گرفت، می بینیم که در آیات مختلف‏‎ ‎‏خداوند علیم عنایت خاصی به تعلیم و تعلم دارند به طوریکه خداوند متعال خود، بعنوان اولین‏‎ ‎‏تعلیم دهنده (معلم) به پیامبر بزرگ اسلام می فرماید: ‏

‏‏"‏‏اقرا باسم ربک الذی خلق ـ خلق الانسان من علق ـ اقرا و ربک الاکرم الذی علم بالقلم ـ ‏‎ ‎‏علم الانسان ما لم یعلم‏‏"‏‏ ‏‎[1]‎

‏‏ (بخوان بنام پروردگارت که جهان را آفرید همان کسی که انسان را از خون بسته ای خلق کرد ـ ‏‎ ‎‏خوان که پروردگارت از همه بزرگوارتر است ـ همان کسی که بوسیلۀ قلم تعلیم نمود و به انسان‏‎ ‎‏آنچه را نمی دانست یاد داد) نکته مهمی که از این آیات استفاده می گردد این است که آغاز وحی‏‎ ‎‏برای آخرین پیامبر و ابلاغ کاملترین دین الهی همراه با آغاز یک حرکت علمی بوده و در حقیقت‏‎ ‎‏این آیات، نخست از تکامل جسم و از سوی دیگر از تکامل روح بوسیله تعلیم و تعلم،‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

مخصوصاً از طریق قلم سخن می گوید، ما امروزه می دانیم که تمام تمدنها و علوم و دانشها و‏‎ ‎‏پیشرفتهائی که در هر زمینه نصیب بشر شده بر محور قلم دور می زند و براستی "مداد علماء" بر‏‎ ‎‏"دماء شهداء" پیشی گرفته، چرا که هم زیربنای خون شهید و هم پشتوانه آن مرکبها قلمهای‏‎ ‎‏انشمندان است و اصولاً سرنوشت اجتماعات انسانی، در درجه اول به نیش قلمها بسته است،‏‎ ‎‏اصلاحات جوامع بشری از قلمهای مؤمن و متعهد شروع می شود و فساد و تباهی اجتماعات‏‎ ‎‏نیز از قلمهای مسموم و فاسد مایه می گیرد. امام راحلمان قدس سره الشریف در اهمیت تعلیم و‏‎ ‎‏تربیت در اسلام می فرماید: "خدای تبارک و تعالی در یک سطح آموزش و پرورش را ذکر‏‎ ‎‏می فرماید و در هیچ چیز از امور دنیایی خدا نفرموده که من منت بر مردم گذاشتم، لکن در قضیه‏‎ ‎‏آموزش و پرورش می فرماید که "‏‏لقد من الله علی المومنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم یتلوا‏‎ ‎‏علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة"‏‎[2]‎‏ ‏‏با آن تعبیر "‏‏من الله علی المومنین‏‏"‏‎ ‎‏فرستادن پیغمبر از این آیه شریفه استفاده می شود که اصل آمدن پیغمبر برای آموزش و پرورش‏‎ ‎‏بوده است"‏‏ ‏‎[3]‎‏ ‏‏همچنین در احادیث و روایات نکات ظریفی در این زمینه وارد شده که در یک‏‎ ‎‏جمعبندی باختصار مطرح می کنیم: ‏

‏‏الف ـ تعلیم و تربیت هدف رسالت پیامبر بوده است: ‏

‏‏حضرت ختمی مرتبت در اهمیت تعلیم و تربیت می فرماید: "‏‏بالتعلیم ارسلت‏‏"‏‏ ‏‎[4]‎‏ ⁽‏‏من برای‏‎ ‎‏تعلیم فرستاده شده ام) ‏

‏‏ب ـ تحصیل علم یک فریضۀ عمومی می باشد: ‏

‏‏رسول اکرم(ص) در این مورد می فرماید: ‏‏طلب العلم فریضه علی کل مسلم‏‎[5]‎‏ ‏‏دانش طلبی‏‎ ‎‏و علم آموزی بر هر فرد مسلمان لازم و ضروری است). ‏

‏‏ج ـ تحصیل علم محدودیت زمانی ندارد: ‏

‏‏رسول اکرم(ص) در این مورد می فرمایند: ‏‏اطلبو العلم من المهد الی اللحد‏‎[6]‎

‏‏(یعنی این که علم را در همه عمر از گهواره تا گور طلب نما و در جستجوی آن باش). ‏

‏‏فردوسی شاعر این کلام دلنشین را بنظم در آورده و گفته است: ‏

‏‏چنین گفت پیغمبر راستگوی ز گهواره تا گور دانش بجوی ‏

‏‏د ـ تحصیل علم محدودیت مکانی ندارد: ‏

‏‏رسول گرامی اسلامی در این مورد می فرمایند: اطلبوا العلم و لو بالصین‏‎[7]‎‏ ⁽‏‏یعنی علم و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

دانش را جستجو و طلب نمائید اگر چه در چین باشد). ‏

‏‏هـ ـ از نظر معلم مرز نمی شناسد: ‏

‏‏چرا که حکمت گمشدۀ مؤمن است نزد هر کس بیابد آن را می گیرد و اگر گوهری از دهان‏‎ ‎‏ناپاکی بیفتد آن را بر می دارد.‏‎[8]‎

‏‏اگر حقیقتاً با دقت به این فرمایشات توجه کنیم و در آنها تدبر نمائیم شامل حال این حدیث‏‎ ‎‏حضرت امام سجاد(ع) می شویم که می فرمایند: ‏

‏‏"اگر مردم بدانند در طلب علم چه فایده ایست آنرا می طلبند اگرچه با ریختن خون دل و فرو‏‎ ‎‏رفتن در گردابها باشد."‏‎[9]‎

‏‏ولی باید به این نکته هم توجه کنیم که اسلام برای علمی ارزش قائل است که همراه با تزکیه‏‎ ‎‏و بمنظور فراهم کردن زمینه ها و عوامل برای به فعلیت رساندن و شکوفا نمودن استعدادهای‏‎ ‎‏انسان در جهت هدفهای عالیۀ اسلام که همان وصول به مقام قرب الهی و رضوان خداست، باشد‏‎ ‎‏و در این مسیر تا به آن درجه می توان پیشرفت کرد که به مقام رضا و تسلیم محض در برابر خدای‏‎ ‎‏متعال رسید و در جمیع احوال و افکار و اقوال و اعمال، متخلق به اخلاق الله شد و با چنین‏‎ ‎‏تسلیم و ایمانی به لقاءالله مشرف شد، در پرتو تعلیم و تربیت اسلامی است که انسانها با وجود‏‎ ‎‏دانش به حلم و وقار و فروتنی و تواضع همراه با اخلاص الی الله آراسته می شوند و برای آنها‏‎ ‎‏شناخت و معرفت خداوند حاصل می شود و پی آمد آن، شوق الی الله و تقرب به او و رسیدن به‏‎ ‎‏کمالات الهی و خوف از شقاوت و بدبختی دوری از خدا بوجود می آورد و بدنبال آن شوق و‏‎ ‎‏این خوف طاعت و عمل و پیروی از دستورات الهی می آید و با طاعت همراه با خلوص انسان‏‎ ‎‏به مراتب عالیه قرب و کمال می رسد. حال که مقصد اصلی و هدف نهائی قرب الهی شد‏‎ ‎‏می توان در بحث جایگاه و رسالت معلم بهتر نتیجه گرفت. پایان بخش این فصل با کلامی گهربار‏‎ ‎‏از امام راحلمان در اهمیت تعلیم و تعلم با مقصد الهی می باشد. که خود براستی به مراتب عالیه‏‎ ‎‏قرب الهی رسیده بود ایشان می فرمایند: ‏

‏‏تعلیم و تعلم عبادتی است که خداوند تبارک و تعالی ما را بر آن دعوت فرموده است قلمها و‏‎ ‎‏بیانها با مغزهای مردم رابطه دارند اگر قلمها و بیانها و علمها و تعلیم ها و آموزشها برای خدا‏‎ ‎‏باشد، مغزها را الهی تربیت می کنند و اگر چنانچه برخلاف این باشد مغزهای غرورمند، مغزهای‏‎ ‎‏اغوتی از آن پیدا می شود، اسلام تمام افرادش باید معلم باشد و تمام افرادش متعلم، همه باید‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

تحصیل بکنند و باید تدریس بکنند و اشخاص ارزنده بار بیاورند"‏‎[10]‎

‏‏جایگاه معلم از دیدگاه حضرت امام خمینی(ره) ‏

‏‏معلم شمع سوزان و فروزانی است که نورش را براساس حدیث مشهور "‏‏العلم نور یقذفه الله‏‎ ‎‏فی قلب من یشاء‏‏" از منبع اصلی نور یعنی خدا ‏‎[11]‎‏ ‏‏دریافت داشته و برای نور افشانی قلوب و بینا‏‎ ‎‏نمودن آنها به منظور هدایت در طریق مستقیم و رسیدن به قرب الهی که مقصد نهائی انسان‏‎ ‎‏است، تلاش می کند، معلم راهبر دلها به قله های راز آلود کمال است، معلم ناخدائی است که‏‎ ‎‏کشتی نشستگان را به آرامش ساحل می رساند، معلم بارانی است که رحمتش شمول دارد، دریائی‏‎ ‎‏است که جودش وسعت دارد، معلم باغبانی است که گل می پروراند و در مزرعه قلبها ایمان‏‎ ‎‏می افشاند، معلم چراغی است گیتی فروز، چراغی که هرگز نیفتد زسوز، معلم نسیم خوشبوئی‏‎ ‎‏است که دلها را سرور توانائی می بخشد، معلم کلمه مقدسی است ریشه در عالم الوهیت دارد و‏‎ ‎‏آنرا در لغت نتوان معنا کرد، چرا که کمر الفاظ خم می شود و تضرع کنان اظهار می دارند که ما را‏‎ ‎‏یارای تحمل عظمت و هیبت محتوای این درّ خدائی نباشد، معلم درخت تناوری است که ریشه‏‎ ‎‏در عشق زده است و شاخ و برگهایش را بر قلبها و اندیشه ها گسترده است معلم رابط قلوب با‏‎ ‎‏معبود و عامل معراج عقول و ارواح بسوی ملکوت اعلی است، براستی باید گفت: مهر رخشانی‏‎ ‎‏معلم، ماه تابانی معلم، شمع سوزانی معلم و بقول سعید عندلیب: ‏

‏‏مست از می عشقیم ز صهبای معلم‏  ‏محو رخ یاریم ز سیمای معلم ‏

‏‏چون درس معلم بود از طلعت دلدار‏  ‏هستیم سراپا همه شیدای معلم ‏

‏‏در مکتب عرفان و ورع عارف و زاهد‏  ‏نازند به عرفان و به تقوای معلم ‏

‏‏هر نامه که نوک قلم عشق رقم زد‏  ‏تو شیح شد آن نامه به امضای معلم ‏

‏‏صد گنج گهر را به پشیزی نشمارند‏  ‏پیش گهر منطق گویای معلم ‏‎[12]‎‏ ‏

‏‏نام معلم چنان با عظمت است که در جای جای متون اسلامی از او تجلیل بعمل آمده تا‏‎ ‎‏به آن حد که خداوند علیم خود را معلم خوانده و رسول اکرم(ص) ‏‏انما بعثت معلما‏‏ ‏‎[13]‎‏ ‏‏گفته‏‎ ‎‏است، پس رسولان همه معلم بودند و ائمه همه معلمند و این افتخار نصیب همچو من و شمائی‏‎ ‎‏شده است که نام معلم بر ما اطلاق می شود، امام راحل(ره) آن اسوه معلمان در این رابطه‏‎ ‎‏می فرمایند: معلم اول، خدای تبارک و تعالی است که اخراج می کند، مردم را از ظلمات به نور و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏بوسیله انبیاء و بوسیلۀ وحی مردم را دعوت می کند به نورانیت، دعوت می کند به کمال، دعوت‏‎ ‎‏می کند به عشق، دعوت می کند به محبت، دعوت می کند به مراتب کمالی که از برای انسان است‏‎ ‎‏دنبال او انبیاء هستند که همان مکتب الهی را نشر می دهند و آنها هم شغلشان تعلیم است،‏‎ ‎‏معلمند، معلم بشرند آنها هم شغلشان این است که مردم را تربیت کنند و انسان را تربیت کنند که‏‎ ‎‏از مقام حیوانیت بالا برود و به مقام انسانیت برسد.‏‎[14]‎‏ و آنحضرت در جای دیگر می فرمایند: ‏

‏‏معلم انسان درست می کند همان شغل انبیاء است، انبیاء آمدند از اول، هر نبیی آمده است تا‏‎ ‎‏آخر، فقط شغلش این بوده است که انسان درست بکند تربیت کند انسانها را شغل معلمی همان‏‎ ‎‏شغل انبیاء است پیغمبر اکرم معلم همه بشر است و بعد از او حضرت امیر (سلام الله علیه) باز‏‎ ‎‏معلم همه بشر است. آنها معلم همه بشر هستند، شما معلم یک عده از بشر. شغل همان شغل‏‎ ‎‏است یعنی شعبه همان است، کار یک کار است. آنها در یک محیط وسیعتر و ماها در یک محیط‏‎ ‎‏کوچکتر و بنابراین، این شغل شما باز یک شغل بسیار شریفی است لکن مسئولیتش هم بسیار‏‎ ‎‏زیاد است چنانچه مسئولیت انبیاء بسیار زیاد بود، انبیاء به همان مقدار که برای آدم سازی آمده‏‎ ‎‏ بودند مسئولیتشان زیاد بود منتهی آنها مسئولیتشان را به انجام رساندند، کارهائی که به آنها‏‎ ‎‏محول بود به انجام رساندند، شما شغلتان بسیار شریف است و همان شغل انبیاء است‏‎ ‎‏مسئولیتشان هم همان مسئولیت است.‏‎[15]‎‏ ‏‏اسلام به کمتر وظیفه و کاری اینقدر ارزش و مقام‏‎ ‎‏قائل شده است چون مسئولیتی سنگین و هدفی والا دارد و آن هدایت بسوی کمال مطلق است‏‎ ‎‏امام راحلمان(ره) می فرمایند: شما معلمین یک شغل بسیار شریف دارید که همان شغل الله‏‎ ‎‏است، همان شغل انبیاء است و یک مسئولیت بسیار بزرگ دارید که همان مسئولیت انبیاء‏‎ ‎‏است‏‏ ‏‎[16]‎‏ براستی که چنین است: ‏

‏‏آن خلعت زیبای رسالات الهی زیبنده بود بر قد و بالای معلم ‏

‏‏اسلام معلم را به عنوان پدر روحانی معرفی می کند و می گوید ‏‏"اب علمک"‏‏ یعنی یکی از‏‎ ‎‏پدران ثلاثه تو معلمی است که دانش می آموزد، بنابراین تمام حقوقی که درباره پدر و مادر در‏‎ ‎‏اسلام یادآور شده است بطور کاملتری باید درباره معلم رعایت گردد، بلکه به مصداق کلام‏‎ ‎‏حضرت علی(ع) که می فرمایند. ‏

‏‏"من علمنی حرفا فقد صیرنی عبداً‏‏"‏‏ ‏‎[17]‎‏ ⁽‏‏یعنی ـ هر که به من حرفی بیاموزد مرا برده و عبد‏‎ ‎‏خویش قرار داده است) مولا علی آنگاه که ‏‏"من علمنی"‏‏ گفت تقریر نمود ارزش والای معلم‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

براستی او تربیت یافته بهترین معلم بشریت است و می داند که ارزش آن چقدر می باشد رسول‏‎ ‎‏اکرم(ص) به علی(ع) در اهمیت معلمی می فرماید: ‏

‏‏اگر یک فرد بوسیله تو (و بمدد الهی) طریق هدایت را باز یابد و به حق رهنمون گردد‏‎ ‎‏پرارزشتر و بهتر از آنست که مالک شتران سرخ موی فراوان باشی‏‏ ‏‎[18]‎‏ ‏‏معلمین مایۀ حرکت و‏‎ ‎‏برکت جامعه هستند"‏‏ ‏‎[19]‎‏ ‏‏معلم و عالم همچو کسی است که شمع فروزانی را در تاریکی برای‏‎ ‎‏هدایت دیگران در دست گرفته و فضای اطراف را روشن کرده است نتیجه این عمل بزرگ است‏‎ ‎‏که نامشان باقی و جاودان می ماند همانطوریکه حضرت علی(ع) می فرمایند: ‏‏العلماء باقون ما‏‎ ‎‏بقی الدهر اعیانهم مفقودة و امثالهم فی القلوب موجوده ‏‎[20]‎‏ ‏‏(دانشمندان تا پایان جهان زنده اند‏‎ ‎‏شخص آنها در میان نیست اما آثارشان در قلبها موجود است) و چنین است که علماء به مقام‏‎ ‎‏شفاعت می رسند چنانکه در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم "‏‏یشفع یوم القیامة الانبیاء‏‎ ‎‏ثم العلماء ثم الشهداء"‏‎[21]‎‏ (روز قیامت نخست انبیاء شفاعت می کنند سپس علماء و بعد از آنها‏‎ ‎‏شهیدان) و چنین است که از خدا می ترسند و به مقام عالی خشیت می رسند "‏‏انما یخشی الله من‏‎ ‎‏عباده العلماء‏‏"‏‏ ‏‎[22]‎‏ ⁽‏‏یعنی تنها دانشمندانند که از خدا می ترسند) و خشیت یعنی "ترس از‏‎ ‎‏مسئولیت توأم با درک عظمت مقام پروردگار" و این حالت خشیت مولود سیر در آیات آفاقی و‏‎ ‎‏انفسی و آگاهی از علم و قدرت پروردگار و هدف آفرینش است.‏‎[23]‎

‏‏راغب اصفهانی می گوید: خشیت به معنی ترسی است آمیخته با تعظیم و غالباً در مواردی به‏‎ ‎‏کار می رود که از علم و آگاهی به چیزی سرچشمه می گیرد و لذا در قرآن مجید این مقام‏‎ ‎‏مخصوص عالمان شمرده شده است.» ‏‎[24]‎‏ ‏

‏‏و چنین است که وارثان انبیاء شمرده می شوند چنانچه امام صادق(ع) می فرمایند: ‏‏ان العلماء‏‎ ‎‏ورثه الانبیاء‏‏ ‏‎[25]‎‏ ⁽‏‏یعنی دانشمندان وارثان پیامبرانند) هر چه دایرۀ بحث گسترده شود ارزش و‏‎ ‎‏مقام معلم بیشتر روشن می شود لکن در حوصله این مقوله نیست، امام راحل در اهمیت این‏‎ ‎‏شغل شریف می فرمایند: ‏

‏‏مسئول تمام مقدراتی که برای یک کشوری پیش می آید و مسئول تمام انسانهائی که باید‏‎ ‎‏انسان بشوند، مسئول تمام جوانهائی که زیر دست آنها باید تربیت بشوند تربیت بشود انسان، در‏‎ ‎‏مکتب فرهنگیان، معلم و مقدرات هر مملکتی بدست همین است که از فرهنگ بیرون می آیند و‏‎ ‎‏پیشرفت هر کشوری و عقب ماندگی هر کشوری باز بدست معلمین است. معلم است که با‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏ساختن خود، افراد را، کشور را پیش می برد و معلم است که اگر خدای نخواسته در پیش او‏‎ ‎‏انحراف حاصل بشود، کشور را خراب می کند. معلم است که انسانها را یا مهذب بار می آورد،‏‎ ‎‏متعهد بار می آورد و یا انگل بار می آورد و وابسته، همه از مدرسه ها بلند می شود، همه سعادتها‏‎ ‎‏و همۀ شقاوتها انگیزه اش از مدرسه هاست و کلیدش دست معلمین است. باید معلمین توجه‏‎ ‎‏داشته باشند اولا به شغل شریف خودشان که شغل انبیاست و ثانیاً به مسئولیت خودشان که‏‎ ‎‏همان مسئولیت انبیاست.» ‏‎[26]‎

‏‏خداوند متعال در تورات نیز به حضرت موسی(ع) دستور می دهد و می فرماید: ای موسی‏‎ ‎‏علم و حکمت و استواراندیشی بس شگرف و عظیم است اگر نیروی حکمت و صواب اندیشی‏‎ ‎‏را در قلب کسی برقرار می سازم صرفاً بدین منظور است که می خواهم او را مشمول رحمت و‏‎ ‎‏آموزش خویش قرار دهم، ای موسی! حکمت آموز باش و رفتار خویش را بر موازین حکمت‏‎ ‎‏منطبق ساز آنرا به دیگران بیاموز تا مورد تکریم و تجلیل من در دنیا و آخرت قرارگیری."‏‎[27]‎

‏‏بر این اساس است که خداوند وعده تکریم و تجلیل از جانب خود را هم در دنیا و هم در‏‎ ‎‏آخرت می دهد امام راحل(ره) در این رابطه می فرمایند: ‏

‏‏باید تذکر دهم که مقام معلم مقام والائی است مقامی است که بالاتر از مقام معلم نیست‏‎ ‎‏مقامی است که خدای تبارک و تعالی از آن تعظیم فرموده است. ‏‎[28]‎

‏‏دامنۀ این شغل شریف همه افرادی که بنحوی با امر تعلیم و تربیت سر و کار دارند را شامل‏‎ ‎‏می شود، امام راحل می فرمایند:" ‏

‏‏"بانوان باید معلم باشند برای فرزندان خود، در دامن خود مثل استادان مثل معلمان تربیت‏‎ ‎‏کنند. پدران باید معلم باشند از برای فرزندان خود، خانواده شما باید مدرسه باشد، تعلیم احکام‏‎ ‎‏اسلام، تهذیب اخلاق نو نهالان، شما باید نو نهالان مهذب تحویل معلمان بدهید و معلمان باید‏‎ ‎‏آنها را بیشتر تهذیب کنند"‏‎[29]‎‏ ‏‏و در جای دیگر می فرمایند: «شما خانمها بطوری که حالا‏‎ ‎‏خودتان می گوئید معلم هستید، و شغل شریف دارید شما خانمها دو تا شغل بسیار شریف دارید‏‎ ‎‏یکی شغل تربیت فرزند که این از همه شغلها بالاتر است، یک فرزند خوب شما اگر به جامعه‏‎ ‎‏تحویل بدهید برای شما بهتر است از همه عالم .... و چون شما معلم هستید از این جهت یک‏‎ ‎‏شغل شریف دیگری به شما محول شده است و به آنقدر که این شغل شریف است مسئولیت آن‏‎ ‎‏هم بزرگ است شغل انسانسازی است"‏‎[30]‎‏ ‏‏علی کل حال مرتبه و شأن معلم بسی بالاست که‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏توان وصف را از انسان می گیرد چنانچه گفته اند: ‏

‏‏ای در نفست شکوه خواندن جاری نغمه گر ترانۀ بیداری ‏

‏‏خورشید صفت به جان من مهتابی با جهل سیه همیشه در پیکاری ‏‎[31]‎

‏‏و باید همه ما که در کسوت معلمی هستیم به این مقام و منزلت مباهات کنیم و بر خود‏‎ ‎‏ببالیم و معنویت و تقوی را سرلوحه کار خود قرار دهیم و از خداوند در انجام این وظیفه سنگین‏‎ ‎‏استعانت بطلبیم و امیدوار به فضل و عنایت الهی در دنیا بویژه در عالم آخرت باشیم شاید که‏‎ ‎‏شامل حال این کلمات منظوم شویم: ‏

‏‏فرداست که در محضر حق جل جلاله‏   ‏حل می شود از لطف معمای معلم ‏

‏‏در جنت فردوس که هر کس به مقامیست‏  ‏در سایه طوباست یقین جای معلم ‏

‏‏هر کس بود آگاه اسرار الهی‏    ‏امروز خورد حسرت فردای معلم‏‎[32]‎‏ ‏

‏‏فصل سوم: ‏

‏‏رسالت معلم و مربی از دیدگاه حضرت امام خمینی(ره): ‏

‏‏با اندک دقت و توجه در می یابیم که امام خمینی(ره) در اکثر فرمایشات و پیامهای خویش‏‎ ‎‏(در ارتباط با تعلیم و تربیت و معلم و فرهنگی) تاکید بر این نکته مهم داشتند که شغل معلمی‏‎ ‎‏شغل انبیاست و کار فرهنگیان کار انبیاست. از این نکته چنین نتیجه گرفته می شود که باید‏‎ ‎‏معلمان در کار خویش بسراغ اهداف و رسالت انبیاء بروند و آنها را از متون اسلامی انتاج نموده‏‎ ‎‏و در مسیر حرکت خود و انجام وظیفۀ خطیر معلمی مشعل فروزان هدایت قرار دهند و پا در جای‏‎ ‎‏پای انبیاء بگذارند و آنها را اسوه قرار دهند. در چنین صورتیست که مملکت ما همیشه با سعادت‏‎ ‎‏و نجات قرین خواهد بود. ‏

‏‏با توجه به موارد فوق ما نیز به سهم خود به سراغ اهداف و رسالت انبیاء می رویم تا اینکه در‏‎ ‎‏تبیین رسالت معلم و مربی (در تعلیم و تربیت اسلامی) از دیدگاه امام خمینی(ره) به نتایج‏‎ ‎‏سودمند برسیم که در ذیل به بعضی از آنها اشاره می کنیم: ‏

‏‏1 ـ دعوت بسوی خدا و تربیت الهی ‏

‏‏یکی از اهداف عالیه در دعوت انبیاء که سرلوحۀ کار آنها محسوب می شود دعوت به سوی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

خدای یگانه و تربیت مردم برای حرکت در مسیر کمال به سوی معبود می باشد. خداوند متعال‏‎ ‎‏در قرآن از زبان پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: ‏‏الا تعبدوا الا الله‏‏ (یعنی ـ نخستین دعوت من اینست‏‎ ‎‏که ـ جز خداوند یگانه را نپرستید) امام راحل(ره) در این مورد می فرمایند:‏‎ ‎‏"مواظب باشید که اعمالتان، اعمال صالح باشد قیامتان برای خدا باشد اعمالتان برای خدا باشد‏‎ ‎‏هر کدام بچه دارید تربیت کنید، تربیت الهی بکنید، تربیت شیطانی نکنید، هر کدام مدرسه‏‎ ‎‏می روید چه به مدرسه که می روید تربیت الهی بشوید. هر کدام معلم مدرسه هستید، تربیت کنید‏‎ ‎‏بچه ها را به تربیت الهی، تربیتهای شیطانی را از آن دست بردارید"‏‏ ‏‎[33]‎‏ ‏‏و این از مشکلترین‏‎ ‎‏کارهاست چرا که باید مردم را در مسیری برخلاف هوسها و شهوات سیر داد. امام راحل در جای‏‎ ‎‏دیگر می فرمایند: ‏

‏‏"شماها که مربی هستید یا می خواهید تربیت بکنید فرزندان خودتان را یا جامعه را، باید‏‎ ‎‏توجه به این آیه شریفه داشته باشید که "‏‏اقرا بسم ربک‏‏"‏‎[34]‎‏ ‏‏می خواهید آموزش بدهید و‏‎ ‎‏می خواهید آموزش پیدا کنید، قرائت کنید با اسم رب باشد، با توجه به خدا باشد، با تربیت الهی‏‎ ‎‏باشد"‏‏ ‏‎[35]‎

‏‏2 ـ دعوت بسوی نور و تربیت نورانی ‏

‏‏یکی دیگر از اهداف عالیه در دعوت انبیاء اخراج مردم از ظلمات بسوی نور است که با‏‎ ‎‏تلاوت آیات الهی آنها را از ظلمتهای کفر و جهل و گناه و فساد اخلاق بیرون آورده، بسوی نور‏‎ ‎‏ایمان و تقوی و سعادت هدایت نماید در قرآن مجید می خوانیم: ‏

‏‏"رسولا یتلواعلیکم آیات الله مبینات لیخرج الذین امنوا و عملو الصالحات من الظلمات الی‏‎ ‎‏النور‏‏"‏‎[36]‎‏ (یعنی رسولی به سوی شما فرستاده که آیات روشن الهی را بر شما تلاوت می کند تا آنها‏‎ ‎‏را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند از تاریکیها به نور هدایت کند) و باید بدانیم که‏‎ ‎‏همیشه ظلمت و تاریکی مایه اضطراب و وحشت است و نور سبب آرامش، دزدان از تاریکی‏‎ ‎‏شب استفاده می کنند و حیوانات درنده بیابان غالباً در تاریکی شب از لانه خود بیرون می آیند.‏‎ ‎‏تاریکی مایه پراکندگی است و نور سبب جمعیت و اجتماع است، به همین دلیل اگر چراغی را در‏‎ ‎‏یک شب تاریک در میان بیابانی روشن کنیم در مدت کوتاهی انواع حشرات دور آن جمع‏‎ ‎‏می شوند، البته در سوره بقره خداوند این اخراج را به خود نسبت می دهد که در حقیقت هدایتگر‏‎ ‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏

اصلی و اولین معلم محسوب می شود آنجا که می فرماید: ‏

‏‏"‏‏الله ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الی النور‏‏"‏‏ ‏‎[37]‎

‏‏ (یعنی خداوند در سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند آنها را از ظلمتها به سوی نور‏‎ ‎‏بیرون می برد)‏

‏‏ امام راحل در این مورد می فرمایند: "نقش معلم در جامعه نقش انبیاء است. انبیاء هم معلم‏‎ ‎‏بشر هستند، نقش بسیار حساس و مهمی است و مسئولیت بسیار زیاد دارد. نقش مهمی است که‏‎ ‎‏همان نقش تربیت است که "‏‏اخراج من الظلمات الی النور"‏‏ آنهائی که در ‏‏الله ولی الذین آمنوا‏‎ ‎‏یخرجهم من الظلمات الی النور"‏‏ همین سمت معلمی است خدای تبارک و تعالی این سمت را به‏‎ ‎‏خودش نسبت می دهد که خدای تبارک و تعالی ولی مؤمنین است و آنها را از ظلمات اخراج‏‎ ‎‏می کند بسوی نور» ‏‎[38]‎

‏‏ "معلم اول خدای تبارک و تعالی است که اخراج می کند مردم را از ظلمات به نور به وسیله‏‎ ‎‏انبیاء به وسیله وحی مردم را دعوت می کند به نورانیت، دعوت می کند به کمال، دعوت می کند‏‎ ‎‏به عشق، دعوت می کند به محبت، دعوت می کند به مراتب کمالی که از برای انسان است. دنبال‏‎ ‎‏او انبیاء هستند که همان مکتب الهی را نشر می دهند و آنها هم شغلشان تعلیم است، معلمند،‏‎ ‎‏معلم بشرند» ‏‎[39]‎

‏‏و بر همین اساس است که معلم می گوید: ‏

‏‏خورشید جهان تابم، دل در تب و در تابم روشنگر کورانم از ظلمت و از ظلمها ‏

‏‏3 ـ دعوت بسوی اصلاح جامعه و تربیت صالح ‏

‏‏در قرآن کریم اشاره ای به شعار حضرت شعیب پیغمبر شده است آنجا که می فرماید: ‏

‏‏"‏‏ان ارید الا الاصلاح ما استطعت و ماتوفیقی الابالله علیه توکلت و الیه انیب‏‏"‏‏ ‏‎[40]‎

‏‏ (من جز اصلاح تا آنجا که توانائی دارم نمی خواهم و توفیق من جز به خدا نیست بر او توکل‏‎ ‎‏کردم و به سوی او بازگشتم). و لیکن باید بدانیم این شعار تنها، شعار شعیب نبوده بلکه از‏‎ ‎‏شعارهای همۀ انبیاء تمام رهبان راستین بوده است گفتار و کردار آنها نیز شاهدی بر این هدف‏‎ ‎‏محسوب می شود، آنها نه برای سرگرمی مردم آمده بودند و نه بخشش گناهان و نه فروختن‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏بهشت به آنان و نه برای حمایت از زورمندان و تخدیر توده ها، بلکه هدفشان اصلاح به معنی‏‎ ‎‏مطلق و به معنی وسیع کلمه بود، اصلاح در تفکر و اندیشه، اصلاح در اخلاق، اصلاح در نظامات‏‎ ‎‏رهنگی و اقتصادی و سیاسی جامعه، اصلاح در همه ابعاد اجتماع و در تحقق این هدف تکیه‏‎ ‎‏گاهشان تنها خدا بود و از هیچ توطئه و تهدیدی هراس نداشتند، چنانکه شعیب گفت "‏‏وما‏‎ ‎‏توفیقی الا بالله علیه توکلت و الیه انیب‏‏"‏‎[41]‎

‏‏امام راحل در این مورد می فرمایند: "این محفل، محفل معلم و دانشجوست، دو گروهی که اگر‏‎ ‎‏اصلاح بشود یک مملکت را اصلاح می کنند و اگر خدای نخواسته در غیر این معنا باشند،‏‎ ‎‏کشورها به تباهی کشیده می شود ‏‎[42]‎‏ ‏‏فرهنگیها یک مسأله بسیار بزرگی در گردنشان هست و او‏‎ ‎‏تربیت است، تربیت جوانهاست، تربیت بچه هاست. این تربیت بچه ها اگر تحقق درست پیدا بکند‏‎ ‎‏که این بچه های کوچکی که تحت تربیت معلمین هستند خوب تربیت بشوند، مملکت ما بعدها‏‎ ‎‏نجات پیدا می کند. ما از اینکه فاقدیم یک مغزهای متفکر صحیح و سالم، مغز متفکر زیاد است،‏‎ ‎‏اما متفکری که سالم نیست مغزش، ما باید کوشش کنیم که این مغزهای کوچولوهای بچه ها را از‏‎ ‎‏حالا سالم بار بیاوریم تا بتوانند اینها بعدها دفاع کنند از کشورتان، آتیه کشور شما دست همین‏‎ ‎‏بچه هاست که بعدها اینها باید دست بگیرند، اینها اگر از حال تربیت بکنند"‏‏ ‏‎[43]‎

‏‏لازم به توضیح است که در این مسیر معلم باید تا حد توان به تلاش بپردازد و همواره توکل‏‎ ‎‏بر خدا داشته و رشته امور را بدست او بسپارد که زحمات او نتیجه دهد امام راحل می فرمایند:‏‎ ‎

‏‏"جوانهای ما ... اگر تربیت صالح شدند مملکت صالح بدست ما می افتد."‏‏ ‏‎[44]‎

‏‏4 ـ دعوت به پاکسازی انسانها و تربیت اخلاقی ‏

‏‏خداوند رئوف وقتی که به موسی دستور داد که با هارون بسراغ فرعون بروند فرمود: ‏

‏‏"‏‏فقو لا قولاً لیناً لعله یتذکر او یخشی‏‏» ‏‎[45]‎‏ ⁽‏‏یعنی: به نرمی با او سخن بگوئید شاید متذکر‏‎ ‎‏شود یا از خدا بترسد) این تعبیر اشاره لطیفی به این حقیقت است که رسالت انبیاء برای پاکسازی‏‎ ‎‏انسانها و بازگرداندن طهارت فطری نخستین به آنها است در ضمن نمی گوید، من تو را پاک کنم،‏‎ ‎‏بلکه می گوید: "پاکی را پذیرا شوی" و این نشان می دهد که پاک شدن باید به صورت خود‏‎ ‎‏جوش باشد نه تحصیل از برون و تعبیر دیگر اینکه برای نفوذ در قلوب مردم (هر چند افراد گمراه‏‎ ‎‏و بسیار آلوده باشند) نخستین دستور قرآن برخورد ملایم و توأم با مهر و عطوفت انسانی است‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

هدف آنست که مردم جذب شوند، متذکر شوند راه را پیدا کنند. امام راحل(ره) در این زمینه‏‎ ‎‏می فرمایند: "همه دانشگاهها، همه مراکز تربیت، همه مدارس قدیمی باید در آن اشخاصی باشند‏‎ ‎‏که در آنجا هستند تربیت بکنند، تربیت اخلاقی بکنند، علماء اخلاق لازم است در، هم دانشگاه و‏‎ ‎‏هم مدارس و هم در همه جا"‏‎[46]‎‏ ‏‏و در جای دیگر آغاز تربیت اخلاقی را از خودسازی می دانند و‏‎ ‎‏می فرمایند: "هر کسی از خودش باید شروع کند و عقائد و اخلاق و اعمالش را تطبیق با اسلام‏‎ ‎‏بدهد و بعد از اینکه خودش را اصلاح کرد آنوقت دنبال این باشد که دیگران را اصلاح کند و‏‎ ‎‏خصوصاً شما که در دبیرستانها هستید و همۀ آنهائی که سروکارشان با بچه ها، نوباوگان، جوانان‏‎ ‎‏هست، این یک عهده بزرگی است برای شما که در آنجاها که هستید می خواهید که دبیرستان را با‏‎ ‎‏هر چه در دبیرستان هست به صورت اسلامی در بیاورید. و این یک تعهد بزرگی است و آنهائی‏‎ ‎‏که در آنجا هستند در دبیرستانها هستند، در دبستانها هستند، بعد هم در دانشگاهها وارد می شوند،‏‎ ‎‏اینهائی هستند که آتیه یک کشور در دست آنهاست، و اگر آنها بطور تعهد اسلامی، اخلاق‏‎ ‎‏اسلامی تربیت شدند و به جامعه تحویل داده شده اند آنها می توانند که یک کشور را اصلاح کنند‏‎ ‎‏و از استقلال کشور دفاع کنند» ‏‎[47]‎

‏‏5 ـ دعوت بسوی علم و دانش و تربیت اسلامی ‏

‏‏مهمترین دعوت انبیاء بسوی علم و دانش بوده بطوری که پیامبر اکرم(ص) فرمودند:‏‎ ‎

‏‏بالتعلیم ارسلت‏‎[48]‎‏ ⁽‏‏یعنی من برای تعلیم فرستاده شده ام) و خداوند علیم نیز در تشویق به‏‎ ‎‏کسب علم و دانش فرموده اند: "‏‏قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لایعلمون‏‏"‏‎[49]‎‏ ⁽‏‏یعنی بگو‏‎ ‎‏آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؟ ) و باید دانست علم در این آیه و آیات‏‎ ‎‏قرآن به معنی داشتن یک مشت اصطلاحات یا روابط مادی در میان اشیاء و به اصطلاح "علوم‏‎ ‎‏رسمی" نیست بلکه منظور از آن معرفت و آگاهی خاصی است که انسان را به قنوت یعنی‏‎ ‎‏اطاعت پروردگار و ترس از دادگاه او و امید به رحمت خدا دعوت می کند. امام راحل در این‏‎ ‎‏مورد می فرمایند: ‏

‏‏"خیلی باید چشمها را باز کنید و شغل خودتان را که انتخاب کردید، بسیار شغل عالی است‏‎ ‎‏لکن به مسئولیتش هم باید توجه کنید، تربیت بکنید، مهم تربیت است، علم تنها فایده ندارد علم‏‎ ‎‏تنها مضر است، گاهی این باران که رحمت الهی است وقتی که به گلها می خورد بوی عطر بلند‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

می شود وقتی که به جاهای کثیف می خورد بوی کثافت بلند می شود علم هم همینطور است. اگر‏‎ ‎‏در یک قلب تربیت شده علم وارد بشود عطرش عالم را می گیرد و اگر در یک قلب تربیت نشده یا‏‎ ‎‏فاسد بریزد این علم و وارد بشود، این فاسد می کند عالم و عالم را "‏‏اذا فسد العالم فسد العالم‏‏" و‏‎ ‎‏اگر صالح بشود صالح می کند یک شعاعهای زیادی دارد که به صلح به اصلاح و به خوبی‏‎ ‎‏می رساند مردم را و شما متصدی یک همچو امری هستید شماها متصدی هستید که این عالم را‏‎ ‎‏به نور برسانید از ظلمات این بچه هائی که نورانی هستند آن نورانیت آنها را شکوفا کنید. شما‏‎ ‎‏متصدی یک امر بزرگ هستید، آنها را تربیت اسلامی و صحیح بکنید تا انشاءالله کشور شما‏‎ ‎‏خودش را پیدا بکند"‏‎[50]‎

‏‏6 ـ دعوت به نکات مفید و سودمند و تربیت صحیح‏

‏‏از آنجائیکه مجال بحث تفصیلی برای کلیه نکات سودمند مورد اشاره حضرت امام(ره)‏‎ ‎‏نمی باشد فقط به چکیده مطالب بصورت فهرست وار اشاره می کنیم: ‏

‏‏الف ـ تربیت افراد برای خدمت به اسلام و کشور ‏

‏‏امام راحل(ره) می فرمایند: "معلمین و آموزگاران تربیت کنند جوانانی را برای خدمت به کشور و‏‎ ‎‏اسلام."‏‏ ‏‎[51]‎

‏‏ب ـ اهمیت دادن به مسئله تقوی ‏

‏‏امام راحل(ره) می فرمایند: آموزگارها باید اهمیت بدهید به مسأله تقوی و آموزندگان هم‏‎ ‎‏باید اهمیت بدهند و اساتید دانشگاه و اساتید حوزه ها هم به این خاصه باید اهمیت خاص‏‎ ‎‏بدهند.‏‎[52]‎

‏‏ج ـ فکر کردن به سعادت ملت ‏

‏‏امام راحل می فرمایند: کلید سعادت و شقاوت یک ملت دست فرهنگی است.‏‎[53]‎

‏‏د ـ رساندن مردم به مقام انسانیت‏

‏‏امام راحل می فرمایند: آنها (انبیاء) هم شغلشان تعلیم است معلمند، معلم بشرند، آنها هم‏‎ ‎‏شغلشان این است که مردم را تربیت کنند و انسان را تربیت کنند که از مقام حیوانیت بالا برود و‏‎ ‎‏به مقام انسانیت برسد.‏‎[54]‎

‏
‏‎

‎‏

هـ ـ تربیت صحیح مردم تا اینکه زیر بار استعمار نروند ‏

‏‏امام راحل(ره) می فرمایند: با تربیت صحیح ممکن نیست که یک مملکتی تحت نظر‏‎ ‎‏استعمار برود.‏‎[55]‎

‏‏و ـ بچه ها را موافق با زمان تربیت کنند. ‏

‏‏امام راحل می فرمایند: بچه های ما در هر زمانی موافق آن زمان باید تربیت بشوند‏‎[56]‎

‏‏ز ـ تعلیم و تربیت را همه جانبه بکنند ‏

‏‏امام راحل می فرمایند: تربیت و تعلیم همه جانبه باید باشد یعنی آن مقداری که کشور احتیاج‏‎ ‎‏به آن دارد‏‏ ‏‎[57]‎

‏‏در پایان ضمن آرزوی توفیق برای کلیه اساتید و معلمان جامعه اسلامی در راه تعلیم و تربیت‏‎ ‎‏صحیح اسلامی، امیدوارم که همواره فرامین حضرت امام(ره) را مشعل فروزان هدایت خود قرار‏‎ ‎‏دهیم. ‏

‏‏"و ما توفیقی الا بالله و علیه توکلت"‏

‏‏پی نوشتها ‏

‏‏‎

‎

• . سورۀ علق آیه 5 - 1
• . سوره آل عمران آیه 164
• . ر.ک:صحیفه امام ،ج 12، صفحه 491-493
• . تعلیم و تربیت در اسلام – مرتضی مطهری – صفحه 10
• . همان صفحه 11
• . تعلیم و تعلم از دیدگاه شهید ثانی و امام خمینی – احمد ظهری صفحه 1
• . تعلیم و تربیت در اسلام – مرتضی مطهری – صفحه 187
• . تفسیر نمونه – جلد 13 صفحه 314
• . اصول کافی – کلینی جلد 1 صفحه 43
• . معلم شمعی که همواره سوخته است – بیژن بلور – صفحه 99
• . اشاره ای است به آیه 35 سوره نور (الله نورالسموات و الارض)
• . مجله پیوند – انجمن اولیا و مربیان – شماره 151 – اردیبهشت 71 صفحه 57
• . احیاء علوم الدین امام محمد غزالی – ج 1 صفحه 21
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 9، صفحه 290-292
• . ر.ک:صحیفه امام ـ جلد 8، صفحه 90-92
• . ر.ک:صحیفه امام - جلد 9 صفحه 292-294
• . چگونه باید تربیت کرد، مجید رشید پور صفحه 151
• . آداب تعلیم و تعلم ـ محمدباقر حجتی ـ صفحه 48
• . از فرمایشات آیت ا ... خامنه ای در جمع معلمان نمونه کشور 9 / 2 / 1371 به نقل از ویژه نامه معلم ص 33 ستاد مرکزی بزرگداشت مقام معلم
• . نهج البلاغه صبحی صالح ـ کلمات قصار ـ شماره 147 ـ صفحه 496
• . سنن ابن ماجه جلد 2 صفحه 1443 به نقل از تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 258
• . سوره فاطر آیه 28
• . تفسیر نمونه جلد 18صفحه 248
• . المقردات فی غریب الفاظ القرآن ماده خشی
• . اصول کافی ـ یعقوب کلینی ـ جلد (باب صفحه العلم و فضله حدیث شماره 2)
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 7، صفحه 428-430
• . آداب تعلیم و تعلم در اسلام ـ محمد باقر حجتی ـ ص 86
• . همان جلد 7صفحه 140
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 7، صفحه 162-163
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 8، صفحه 90-92
• . به نقل از مجله تربیت سال هشتم ـ شماره 8 ـ صفحه 41 ـ معاونت پرورشی آموزش و پرورش
• . هود آیه 3
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 6، صفحه 106-107
• . سوره علق آیه 1
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 21، صفحه 655-656
• . سوره طلاق آیه 11
• . سوره بقره آیه 257
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 9، صفحه 290-292
• . همان
• . سوره هود آیه 88
• . تفسیر نمونه جلد 9 صفحه 221
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد ،12، صفحه 248-249
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 11صفحه 400-403
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 7، صفحه 162-163
• . سوره طه آیه 44
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 12،صفحه 499-501
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد ،14،صفحه 243-246
• . تعلیم و تعلم در اسلام ـ مرتضی مطهری ـ صفحه 10
• . سوره زمر ـ آیه 9
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد ،14، صفحه 39-41
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 17،صفحه 410-411
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 16،صفحه 488-489
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 7، صفحه 432-433
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 9، صفحه 290-292
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 7، صفحه 428-431
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 6، صفحه 198-199
• . ر.ک:صحیفه امام ،جلد 6، صفحه 199-201