روش عبرت آموزی

‏‏روش عبرت آموزی در اندیشه و آثار تربیتی امام خمینی‏‏(ره)‏‏ ‏

‏‏ نوشته: دکتر علی قائمی امیری ‏

‏‏بسم الله الرحمن الرحیم ‏

‏‏مقدمه: ‏

‏‏بخش مهم و قابل توجه، از تلاش های امام خمینی(ره) در تحقق اهداف و آرمانهای‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی تلاش در زمینه تربیت امت است. در این زمینه مباحث گسترده ای قابل بحث‏‎ ‎‏و بررسی هستند که قسمتی از آن تحت عنوان روش های تربیت است. ‏

‏‏از روش های متعددی که در امر تربیت مطرح نموده اند، به روش های مهمی چون: روش دعا،‏‎ ‎‏روش ارشاد، روش نصیحت، روش موعظه، روش القاء و تلقین، روش امر بمعروف و نهی از‏‎ ‎‏منکر، روش مشاهد، روش تعقل، روش عبادتی چون نماز و روزه، روش تکریم شخصیت،‏‎ ‎‏روش معرفی اسوه، روش عبرت، ... بر می خوریم که هر کدام از آنها هم در بحث تربیت به‏‎ ‎‏معنای علمی امروز، و هم در مباحث مربوط به تربیت اسلامی مطرح و مورد استفاده اشخاص‏‎ ‎‏و مربیان بشرند. ‏

‏‏از بین روش های مذکور، نگارنده به خاطر اهمیت فوق العاده ای که برای روش عبرت آموزی‏‎ ‎‏در حیات فردی و جمعی، در اداره جامعه و مملکت قائل است، آن را برگزیده و با تکیه به آیات‏‎ ‎‏و روایات در عین بهره گیری از بیانات امام(ره) متعهد معرفی و عرضه آن شده است. ‏

‏‏معنی و مفهوم لغوی عبرت ‏

‏‏لغت عبرت از ماده عبربه معنی عبور و گذر است و کتب لغت همین معنی را برای آن ذکر‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

کرده اند و مفاهیمی مثل عبور کردن، گذشتن، جاری کردن اشک را نیز بدان افزودند. ‏‎[1]‎‏برخی آن‏‎ ‎‏را بمعنی پند گرفتن، یا عبور و گذر از حادثه و جریانی دانسته اند‏‎[2]‎‏^. ‏‏در لغت عرب هم این معنای‏‎ ‎‏برای آن ذکر شده است‏‎[3]‎‏ از دیگر معنای آن: مقیاس گرفتن، سنجیدن کیفر کسی برای پند گرفتن‏‎ ‎‏دیگران سخت تنبیه کردن موجب پند گرفتن دیگران، شدن و ... هم ذکر کرده اند. ‏

‏‏از مشتقات آن در زبان فارسی: عبرت آمیز، عبرت انگیز، عبرت بین، عبرت پذیر، عبرت‏‎ ‎‏پذیرفتن، عبرتآموز، عبرت پذیری، عبرت گاه، عبرت گرفتن، عبرت نما، عبرت گیری، عبرت‏‎ ‎‏گه و ... است.‏‎[4]‎

‏‏معنی اصطلاحی عبرت ‏

‏‏راغب در مفردات گوید: ‏‏العبر تجاوز من حال الی حال‏‎[5]‎‏ ‏‏عبرت گذشتن از حالی به حالی‏‎ ‎‏است یا گذری است از آنچه آدمی دیده و یافته، به آن چه که باید بدان برسد. او اعتبار و عبرت را‏‎ ‎‏عبارت از حالتی می داند که در آن آدمی از معرفت محسوس به معرفت غیرمحسوس می رسد. و‏‎ ‎‏کلمه تعبیر (برای خواب) در واقع عبوری است از ظاهر خواب به باطن آن.‏‎[6]‎

‏‏برخی از صاحب نظران عبرت را اصطلاحاً بمعنی: به یاد دادن (تذکر) موعظه پذیرفتن‏‎ ‎‏(اتعاظ) ذکر کرده اند.‏‎[7]‎‏ ‏‏مرحوم طبرسی ذیل آیه شریفه ‏‏ان فی ذلک لعبرة لاولی الالصبار‏‏ (13 ـ آل‏‎ ‎‏عمران) گوید صاحبان بصیرت راعبرتی است که از این مشاهده و محسوس بغیر محسوس‏‎ ‎‏پی برند.‏‎[8]‎‏ ‏

‏‏آری با استفاده از ظاهر لغت که بمعنی عبور مخصوص، گذشتن از آب خواه به وسیله شنا،‏‎ ‎‏خواه وسیله کشتی، پل یا حیوانی‏‎[9]‎‏ ‏‏است معنی دیگری از آن استخراج می شود که آدمی با دیدن‏‎ ‎‏یا شنیدن مساله ای مفاهیمی درس آموز فرا گیرد و آن را در زندگی روزمره بکار برد. ‏

‏‏ماهیت عبرت ‏

‏‏عبرت از مقوله ذکر است. زیرا در آن آدمی چیزی را می بیند و یا می شنود و بر اثر آن حقیقتی‏‎ ‎‏را به یاد می آورد. و عبرت از این دید می تواند بعنوان آیت و یا روش آیت باشد. اساس و مبنای‏‎ ‎‏فکری و فلسفی در این روش آن است که وقایع و جریانات تنها به گذشته و حال تعلق ندارند،‏‎ ‎‏ممکن است براساس اصل روابط علت و معلولی، با ظهور علتی مشابه همان معلول یا مشابه آن‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

در آینده اتفاق افتد. بدین سان آیینه قراردادن حال برای آینده امری معقول و اتخاذ این شیوه‏‎ ‎‏موجبی برای بهره گیری درست از پیروزیها، شکست ها، جریانات و در نهایت حوادث و وقایع‏‎ ‎‏است.‏‎[10]‎‏ ‏

‏‏انسان و عبرت آموزی ها‏

‏‏از ویژگی های ذهنی و روانی انسان که در واقع ما به الامتیاز او در رابطه با حیوانات است‏‎ ‎‏همین عبرت آموزی ناشی از تعقل است. که اگر در حیوانات باشد اولاً محدود و ثانیاً نشات‏‎ ‎‏گرفته از غریزه دفاع است. ‏

‏‏انسان در برابر حوادث و جریانات قادر به تجزیه و تحلیل، تهیه صغری و کبری و نتیجه، فهم‏‎ ‎‏و درک و تشکیل مفاهیم است. او با استفاده از درک تشابهات، قیاس ها و تعمیم ها قادر به تهیه‏‎ ‎‏ذخایری عظیم از علم و فکر و تجربه است و اصولاً شأن انسانی او چنین جریانی ایجاب‏‎ ‎‏می کند. معصوم(ع) فرماید: ‏

‏‏ ـ ‏‏ان المؤمن اذا نظر فاعتبر‏ ‏ ـ مؤمن بهنگامی که چیزی را نظر افکند آن را بدیده‏‎ ‎‏اعتبار می نگرد. ‏

‏‏ ـ و اذا سکمت تفکر‏ ‏ ـ بهنگامی که ساکت باشد سرگرم اندیشه و تفکر‏‎ ‎‏می شود. ‏

‏‏ ـ و اذا تکلم ذکر‏ ‏ ـ بهنگامی که سخن می گوید یادآور مسؤولیت کلام‏‎ ‎‏خویش است. ‏

‏‏ ـ و اذا ستغنی شکر‏ ‏ بهنگامی که بی نیاز گردد راه شکر و سپاس را در پیش‏‎ ‎‏می گیرد. ‏

‏‏ ـ و اذا اصابته شر صبر‏ ‏ و بهنگامی که دچار گرفتاری و شری گردد راه صبر را در‏‎ ‎‏پیش می گیرد. ‏

‏‏رمز عبرت پذیری انسان ‏

‏‏اینکه رمز و راز عبرت پذیری او چیست باید گفت عبارتند از: ‏

‏‏ ـ حب ذات، که زمینه ساز نوعی خواستن برای حفظ خود و صیانت وجود از خطر، پیشروی‏‎ ‎
‏

‎

‎

‏و پس زدن موانع رشد گریز از رنج و درد و سانحه و گرفتاری، خواستاری سعادت و کمال،‏‎ ‎‏جاودانگی و ابدیت، آبروداری و پذیرش توسط جمع و .... ‏

‏‏ ـ از سوی دیگر او قادر به درک شرایط، شناخت آثار مثبت و منفی حوادث، توان تعبیر و‏‎ ‎‏تفسیر آنها، قدرت ژرف نگری در امور، درک مشابهت ها و همانندی ها و تضادهاست و نیکو در‏‎ ‎‏می یابد فلان واقعه به چه امری و جریانی منجر می گردد. ‏

‏‏ ـ و از جهت سوم توان تصمیم گیری و اتخاذ راه و روشی سعادت آفرین در او وجود دارد و‏‎ ‎‏می تواند در کار و برنامه خود تجدید نظر کند و خود را از مهالک و سقوط ها که برای او‏‎ ‎‏رعب انگیز و نگران کننده اند برهاند. ‏

‏‏و این مجموعه بهمراه پاره ای از دیگر عواملند که او را به عبرت پذیری و عبرت آموزی‏‎ ‎‏می کشانند. ‏

‏‏فواید عبرت‏

‏‏و بدینگونه که تصویر شد استفاده از روش عبرت موجد فواید و آثاری است که اهم آنها‏‎ ‎‏عبارتند از: ‏

‏‏1‏‏ ـ صیانت وجود از خطر: ‏‏با ملاحظه آنچه ر ا که در گذشته و دیده یا شنیده ایم می توانیم خود را‏‎ ‎‏از خطر سقوط و فنا نجات بخشیم و راه جاودانگی را در پیش گیریم ‏

‏‏2 ـ بینا شده به زندگی: ‏‏و غرض این است زندگی را از افقی بالا می بینیم (ابصر) به این سخن امام‏‎ ‎‏امیرالمومنین (ع) بنگرید که فرمود: ‏‏و من اعتبر الصبر، و من الصبر فهم، و من فهم علم ‏‎[11]‎

‏‏3 ـ کشف علل بیماری و اختلال انسان: ‏‏اگر مسأله ای را به چشم اعتبار بنگریم دریچه ها گشوده‏‎ ‎‏شده و علل بیماری و یا اختلال روان را درک می کنیم. ‏‏و من تأمل ذلک (اتباع الهوی و حب‏‎ ‎‏الشهوات) بعین الاعتبار الفتحت له بصیرته، و انکشفت عما قلبه‏‏ ‏‎[12]‎

‏‏4 ـ شناخت علل سقوط دیگران: ‏‏امام خمینی(ره) می فرماید: مشاهده کنید کارهای اینها را‏‎ ‎‏(طاغوتیان زمان شاه) و ببینید که چرا ملت از اینها جدا شد و چرا کارشکنی میکرد.‏‎[13]‎

‏‏5 ـ شناخت رمز و راه رشد: ‏‏اما م خمینی(ره) می فرماید مسلمانها توجه بکنند ... به اینکه‏‎ ‎‏صدراسلام چه جور بود؟ ... وضع رسول اکرم(ص) و وضع ائمه ما و وضع خلفا که چه جور‏‎ ‎‏بودند آنها؟‏‎[14]‎

‏
‏‎

‎‏

6 ـ هشیاری به شرایط خود: ‏‏بفرموده امام خمینی(ره) الان هر قدمی که شما بر می دارید رو به‏‎ ‎‏قبر است. هیچ معطلی ندارد. هر دقیقه ای که از عمر شریف شما می گذرد یک مقدار به قبر و به‏‎ ‎‏آنجائی که از شما سئوالات خواهند کرد نزدیک می شوید‏‎[15]‎

‏‏7 ـ جلوگیری از سقوط در شهوات: ‏‏امام امیرالمومنین(ع) فرمودند: ‏‏ان من صرحت له العبر عما‏‎ ‎‏بین یدیه من المثلات حجزه التقوی عن التقجم فی الشهوات‏‏ ‏‎[16]‎‏ ‏‏برای آنکس که وقایع و‏‎ ‎‏جریانات را با دیده عبرت می بیند، خود نگهداریش سبب نجات از غوطه ور شدن در شهوات‏‎ ‎‏خواهد شد. ‏

‏‏8 ـ پشت گرمی به راه و روش خود: ‏‏که در سایه عبرت آموزی راه و روشی اندیشیده و از روی‏‎ ‎‏حساب خواهد شد علی(ع) فرمود: ‏‏من علق، اعتبر با مسه و استظهر لنفسه‏‏ ‏‎[17]‎

‏‏از دیگر فواید آن قبول زهد و لقوا، درک و بینش، طولانی شدن عمر، کاهش لغزش ها، برکت‏‎ ‎‏داری زندگی، شناخت و قانونمندیها، عدم سقوط و فریب خوردن است. ‏

‏‏قرآن و عبرت آموزی ‏

‏‏به خاطر نقش و اهمیتی که این روش در زندگی افراد دارد مورد سفارش قرآن و روایات است‏‎ ‎

‏‏ ـ قرآن فرماید: فاعتبر و ایا اولی الابصار‏‎[18]‎‏ ‏‏ای صاحبان بصیرت و بینش عبرت بیاموزید.‏‎ ‎

‏‏ ـ امام خمینی(ره) بااستناد به آیه و لتنظر نفس، قدمت لغد، و اتقو الله ان الله خبیر بما تعملون‏‎ ‎‏فرماید.‏

‏‏ در همین آیه کوچک لفظاً و بسیار بزرگ معنی، احتمالاتی است سازنده و هشیار دهنده‏‏ ‏‎[19]‎‏ ‏‏و هم‏‎ ‎‏فرماید تخدیر از پیامدهای اعمال است و شاهد است آنکه آنچه عمل می کنیم خود آنها به‏‎ ‎‏صورت مناسب در منشاء دیگر وارد می شوند و به ما خواهند رسید.‏‎[20]‎

‏‏قرآن در داستان فرعون فرماید: ‏‏فاخذه الی لکال الاخره و الاولی ان فی ذلک عبرة لمن‏‎ ‎‏یخشی‏‎[21]‎‏ ‏‏خدای عقوبت دنیوی و اخروی ویژه ای برای فرعون معین کرد و این مایه عبرت‏‎ ‎‏برای کسانی است که به حسابرسی دقیق خدا ایمان دارند و از او حساب می برند. ‏

‏‏در داستان یوسف پس از ذکر آن همه وقایعی که پدید آمده و آن همه تلاشی که برادران‏‎ ‎‏یوسف برای نابودی او فراهم آورده ولی سرانجام توفیق نیافتند قرآن می کوشد آن را مایه عبرتی‏‎ ‎‏برای دیگران قرارداده و بفرماید خدا خواهد آنجا که کشتی برد. ‏‏لقد کان فی قصصهم عبرة لاولی‏‎ ‎‏الالباب‏‎[22]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏

در سوره نور پس از ذکر قدرت و مالکیت خود بر آسمانها و زمین و بیان توان در هم پیوستن‏‎ ‎‏ابرها و ریزش باران و رعدها و برق ها و ایجاد شب و روز فرماید: ‏‏یقلب الله اللیل و النهار ـ ان‏‎ ‎‏فی ذالک لعبرة لاولی الابصار‏‎[23]‎‏ ‏‏و آیات دیگری هم در این زمینه وجود دارند که در آن از‏‎ ‎‏قدرت نمائی خدا، از عنایات او برای انتباه و هشیاری مردم سخن می گویند.‏‎[24]‎‏ ‏

‏‏عبرت آموزی در روایات‏

‏‏چه بسیارند و روایات و احادیثی که در آنها سخن از عبرت آموزی و یا توصیه بآن است، ما‏‎ ‎‏را توان بررسی همه آنها نیست، در این بحث فقط به دو سه مورد آن اشاره می کنیم: ‏

‏‏در خطابی از خدای متعال به حضرت عیسی(ع) آمده است: ‏‏یاعیسی اعقل و تفکر، و انظر‏‎ ‎‏فی نواحی الارض کیف کان عاقبة الظالمین‏‎[25]‎‏ ‏‏ای عیسی خوب تعقل و تفکر کن، به اطراف‏‎ ‎‏زمین نظرانداز و ببین عاقبت و فرجام ستمکاران چگونه بوده است. ‏

‏‏علی(ع) فرمود: ‏‏فاتعظو اعباالله بالعبرالنوافع ـ و اعتبروا بآلایات السواطع‏‎[26]‎‏ ‏‏بندگان خدا از‏‎ ‎‏عبرتهای سودمند موعظه بپذیرید و از آیات درخشان خدا عبرت بگیرید. و هم او در عبارتی‏‎ ‎‏دیگر فرمود: ‏‏و اعتبر بما مضی من الدنیا ما بقی منها فان بعضا یشبه بعضا و آخرها لاعق باولها و‏‎ ‎‏کلها حائل مفارق‏‎[27]‎‏ ‏‏از گذشته دنیا برای آنچه که از دنیا باقی مانده است عبرت بیاموز، زیرا‏‎ ‎‏پاره ای از دنیا به بخشی دیگر از آن شباهت دارد و پایان دنیا به آغاز آن وصل است و همه پیکره‏‎ ‎‏آن از هم گسستنی و جدا شدنی است. ‏

‏‏عبرت از چه خبر؟ ‏

‏‏اینکه عبرت از چه چیز باشد؟ و یا در تربیت انسانها آنان را به چه چیز توجه دهیم؟ با استفاده‏‎ ‎‏از اسناد اسلامی نکاتی را متذکر خواهیم شد: ‏

‏‏1 ـ از اعمال قدرت توسط خدا: ‏

‏‏خداوند مقلب و محول است. طبقه پائین مردم را بالا می برد و طبقه بالا را پائین می آورد.‏‎ ‎‏امام(ره) از عالمی بنام مرحوم شیخ عباس تهرانی یاد می کند که می خواست در زمان رضا خان از‏‎ ‎‏اراک به تهران بیاید و راننده ای او را سوار نکرد و گفت ما عهد کرده ایم دو گروه را سوار نکنیم:‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

روحانیون و فواحش را.‏‎[28]‎‏ ‏‏و قدرت خدا را بنگر که در فاصله زمانی معین و محدودی چه کرد و‏‎ ‎‏آیا این عبرت آموز نیست؟ ‏

‏‏و یا امام نمونه دیگری را از جنگجویان اسلام نقل می کند که شعارشان این بود اگر بکشیم‏‎ ‎‏بهشت و اگر کشته شویم هم بهشت است. آنان شهادت را برای خود فوز می دانستند و این حالت‏‎ ‎‏در ملت ما هم پیدا شده است. این تحول بدست چه کسی است؟ جز خدا؟ مگر امکان دارد بشری‏‎ ‎‏این کارها را بکند.‏‎[29]‎‏ ‏‏آری بواقع باید گفت: ‏‏یقلب الله اللیل و النهار ـ ان فی ذلک لعبره.‏‎[30]‎‏ ‏

‏‏2 ـ از حوادث تاریخی: ‏

‏‏قرآن ما را به سیر تاریخی تشویق می کند و می گوید‏‏ قل سیروا فی الارض ثم انظروا کیف کان‏‎ ‎‏عاقبه المکذبین.‏‎[31]‎‏ ‏‏امام هم در بیانات خود به تاریخ زیاد تکیه می کنند، در بیانی فرموده بودند:‏‎ ‎‏عبرت بگیرید از این حوادث تاریخ، تاریخ معلم انسان است.‏‎[32]‎‏ ‏‏ما باید از این مسائل تاریخی‏‎ ‎‏عبرت بگیریم‏‎[33]‎‏ ‏‏تاریخ باید سرمشق باشد.‏‎[34]‎‏ ‏

‏‏3 ـ در تحولات دنیا: ‏

‏‏دگرگونی دنیا و عدم ثبات آن از آیاتی است که خدای در این سرای باقی گذارده، از اسرار نهفته‏‎ ‎‏در دل طبیعت، از تحولاتی که در جهان وجود دارند، همه و همه برای ما درس است. امام(ره) در‏‎ ‎‏سخنی فرمودند: تعلیم بگیرید از این حوادثی که در دنیا واقع می شود‏‎[35]‎‏^. ‏‏در بحثی دیگر از‏‎ ‎‏قضیه کشف حجاب و خواستاری سرکوبی دین توسط زور مداران گذشته سخن گفته و متذکر‏‎ ‎‏می شود ما باید از اینها عبرت بگیریم‏‎[36]‎

‏‏4 ـ از احوال امم: ‏

‏‏ملاحظه حیات اقوام و اهم گذشته و صلاح و خطای آنان در مواردی بسیار برای ما درس‏‎ ‎‏ آموز است امام امیرالمومنین(ع) در نامه اش به امام مجتبی فرماید: ‏‏و اعلم یابنی و ان احب ما‏‎ ‎‏انت آخذ به الی من وصیتی ..... و الاخذ بما مضی علیه الاولون من آبائک و الصالحون من اهل‏‎ ‎‏بیتک‏‎[37]‎‏ ^ـ ‏‏فرزندم محبوب ترین امری را که دوست می دارم از وصیت من برگیری عبرت آموزی‏‎ ‎‏از چیزی است که گذشتگان از اجداد، و صالحان خانواده ات بر آن بوده اند ... ‏

‏
‏‎

‎‏

امام در نامه ای خطاب به فرزندشان بعنوان مصداقی از احوال امم فرمایند: آنچه ملاحظه‏‎ ‎‏کرده ام ... به این نتیجه رسیده ام که قشره های قدرتمندی و ثروتمند رنجهای درونی روانی و‏‎ ‎‏روحی شان از سایر اقشار بیشتر و آمال و آرزوهای زیادی که به آن نرسیده اند بسیار رنج آورتر و‏‎ ‎‏جگرخراش تر است‏‎[38]‎‏ ‏‏و این یک درس عبرت است. ‏

‏‏هم چنین بنظر امام باید از زندگی پیامبر، امامان، خلفا عبرت گرفت که: چه جور زندگی‏‎ ‎‏می کردند و چه جور پیشبرد کردند، اینطور یک مشت جمعیتی که هیچ چیز نداشتند چطور زد‏‎ ‎‏امپراطوری را از بین بردند‏‏ ‏‎[39]‎

‏‏5 ـ از مرگ ها: ‏

‏‏همه می میرند، احدی جز ذات خدا باقی و برقرار نیست. امام حسین(ع) در شب عاشور‏‎ ‎‏خطاب به خواهرش زینب فرمود: ‏‏ان اهل الارض یموتون و اهل السموات لایبقون، کلی‏‎ ‎‏شی هالک الا وجه ربک‏‎[40]‎‏^. ‏‏مطمئن باش اهل زمین می میرند، و اهل آسمانها باقی نمی مانند،‏‎ ‎‏همه پدیده ها سیری به سوی هلاک دارند، جز ذات پروردگارت. ‏

‏‏آری، مرگ دیگران برای ما درس عبرت است و روزی می رسد که خود ما هم می میریم. امام‏‎ ‎‏ره) در سخنی فرمودند: فکر این مطلب را کنید که قضیه نزدیک شدن به مرگ است و هیچ هم‏‎ ‎‏سند به شما نداده است که 120 سال عمر بکنند ... باید در این مطالب تأمل کنید ‏‎[41]‎‏ ‏‏باید از این‏‎ ‎‏حادثه عبرت گرفت. ‏

‏‏6 ـ از افتادن قدرتمندان: ‏

‏‏قدرتمندان هم نمی مانند، چه آنها که برحقند و چه آنان که ناحقند علی(ع) پس از ضربه‏‎ ‎‏خوردن خطاب به فرزندان فرمود (‏‏انا بالامس صاحبکم‏‏). من دیروز در کنار شما و همدم شما‏‎ ‎‏بودم (‏‏و انا الیوم عبرة لکم‏‏) و امروز با این بستری بودن خود مایه عبرت شمایم ‏‏(و‏‎ ‎‏غدا مفارقکم)‏‎[42]‎‏ ‏‏و فردا نیز از شما جدا می شوم و به سرای ابدی می شتابم. ‏

‏‏7 ـ از اختلافات و تفرقه ها: ‏

‏‏ملاحظه اختلافات و تفرقه ها در بین مردم و سران دولت ها خود از عوامل عبرت آموز است. امام‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

(ره) در بیانی فرمودند: دشمنان ما وقتی سلطه پیدا کردند ... تفرقه انداختند و این موجب شد که‏‎ ‎‏مسلمین و اسلام ضعیف شدند، مستعمرین بر ما غلبه کردند، ما باید از این امور عبرت‏‎ ‎‏بگیریم‏‎[43]‎

‏‏8 ـ از سقوط مقامات: ‏

‏‏صاحبان مقام همه گاه در سر پست و موقعیت خود نیستند. آنکس که در پست است از‏‎ ‎‏شکست و سقوط صاحبان پست درس عبرت گیرد و دست به تجاوز و تعدی دراز نکند. امام در‏‎ ‎‏سخنی خطاب به مسؤولان فرمود:‏‎[44]‎‏ ‏‏شما هر مقامی هم پیدا بکنید از مقام رضاخان و‏‎ ‎‏محمدرضاخان هم بیشتر می شود؟ عبرت بگیرید از این حوادث تاریخ. ‏

‏‏نتیجه گیری: ‏

‏‏چه بسیارند اموری که مایه اعتبارند و مردم از آن غافلند. ‏‏ما اکثر العبر و اعقل الاعتبار‏‏ ‏‎[45]‎‏^.‏^‎ ‎‏گذشت زمان، فرازها و نشیب ها، سقوط و صعودها، مصیبت ها و رنج ها، همه و همه درس هائی‏‎ ‎‏عبرت آموز برای بشرند. بفرموده امام(ره) کر و فر دنیا و نشیب و فراز آن به سرعت می گذرد و‏‎ ‎‏همه زیر چرخهای زمان خرد می شویم.‏‎[46]‎‏ ‏‏مهم این است از گذران آن درس ها بیاموزیم. تا ‏‎ ‎‏یندمان آباد باشد. ‏

‏‏احادیث و روایات، آیات قرآن، واعظان و ناصحان، بزرگان و خیرخواهان، همه و همه به‏‎ ‎‏عبرت آموزی، موعظه پذیری، برحذر بودن از خطرات و عوارض توصیه دارند و برای آگاهی از‏‎ ‎‏اهمیت آن تنها کافی است به خطبه قاصعه امام امیرالمومنین(ع) بویژه از اواسط آن مراجعه‏‎ ‎‏شود‏‏ ‏‎[47]‎

‏‏چگونه و از چه طرقی عبرت بیاموزیم؟ ‏

‏‏اینکه از چه راه و طریقی عبرت بیاموزیم پاسخ این است که در این زمینه از سه طریق عمده‏‎ ‎‏میتوان نام برد. ‏

‏‏1 ـ از راه دیدن: ‏

‏‏شاید مهمترین و موثرترین طریق همین راه و روش باشد. به تماشای واقعه ای نشستن و‏‎ ‎‏بررسی عینی امور جداً درس آموز است. امام(ره) در بیانات خود می فرمایند: یک قدری مطالعه‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

کنید ... مشاهده کنید و کارهای اینها (شاه و اطرافیان) را ببینید ـ و ببینید که چرا ملت از آنها جدا‏‎ ‎‏بود چرا کارشکنی می کرد.‏‎[48]‎‏ ‏

‏‏2 ـ شنیدن: ‏

‏‏شنیدن سخنان واعظان و ناصحان، استماع سرگذشت نیکان و بدان می تواند برای درسی و‏‎ ‎‏عبرتی باشد. در داستان زندگی امام امیرالمومنین(ع) آمده است که گاهی به نزد ابن عباس‏‎ ‎‏می رفت و می فرمود عظنی (مرا موعظه کن)‏‎[49]‎‏ ‏‏زیرا بهنگامی که گوش ها به حقایق آشنا شوند‏‎ ‎‏خود می توانند زمینه ساز حرکت و رشد باشند. ‏

‏‏3 ـ اندیشیدن: ‏

‏‏تفکر در آثار خدای جهان، گذران امور، سرگذشت اقوام و ملل خود می تواند سازنده و هشیار‏‎ ‎‏دهنده باشد. امام(ره) مسئوولان جامعه، ارگانهای دولتی و مسؤولان جامعه، ارگانهای دولتی و‏‎ ‎‏مسئوولانی را که در رأس امور بودند هشدار می داد که برای عبرت آموزی مطالعه و تفکر کنند.‏‎[50]‎‎ ‎

‏‏حتی در امر عبرت آموزی از مرگ می فرمود: ممکن است انسان 25 ساله بمیرد، ممکن است‏‎ ‎‏50 ساله بمیرد، 60 ساله بمیرد هیچ سندی ندارد ... باید فکر کنید باید در این مطالب تأمل‏‎ ‎‏کنید.‏‎[51]‎‏ ‏‏گاهی هشدارهائی دراین قبیل داشت: در روایات ما فرموده اند که پیروان علی(ع) اهل‏‎ ‎‏عادتند، باید ببینیم ما پیرو هستیم یا نیستیم؟ ما به وظایف مان ... عمل می کنیم یا نمی کنیم‏‎[52]‎‏ ‏‏و‏‎ ‎‏عرض تفکر در این مسائل بود. ‏

‏‏عبرت آموزی برای چه کسانی؟ ‏

‏‏چه کسانی می توانند و یا باید عبرت بیاموزند؟ از نظر ما هر کسی قادر به عبرت آموزی و به‏‎ ‎‏عبارتی عریان تر لایق عبرت آموزی نیست. امام امیرالمومنین(ع) فرمود: ‏‏و ما کل ذی قلب‏‎ ‎‏بلبیب، و لا کل ذی سمع بسمیع، و لا کل ذی ناظر ببصیر‏‎[53]‎‏ ‏‏عبرت برای کسانی است که: ‏

‏‏ ـ چشم باز گشاده ای داشته باشند ‏‏عبرة لاولی الابصار‏‏.‏‎[54]‎

‏‏ ـ صاحب عقل ناب و خالص باشند ‏‏عبرة لاولی الالباب‏‏. ‏‎[55]‎

‏‏ ـ دلی بیدار و در خشیت داشته باشند ‏‏لعبرة لمن یخشی‏‏.‏‎[56]‎‏ ‏

‏‏امام(ره) در بیانات خود بیش از هر کس مسئولان کشور را مورد خطاب قرار داده و‏‎ ‎‏می کوشیدند آنها را به عبرت آموزی وا دارند. در بیانی فرمودند: دولت های هر این معانی (سقوط‏‎ ‎‏دولت قوی عثمانی) و از این امر تاریخی عبرت بگیرند و اختلافات خودشان را حل کنند.‏‎[57]‎‎ ‎

‏‎

‎‏

درسهای امام در عبرت آموزی ‏

‏‏ ـ در خاتمه بد نیست از سخنان امام در روش عبرت آموزی چند عبارت کوتاه را برای درس ‏‎ ‎‏موزی خود ذکر کنیم: ‏

‏‏ ـ ما باید از تاریخ درس عبرت بگیریم که تاریخ معلم ماست ... ‏‎[58]‎‏ ‏

‏‏ ـ آنچه را که عمل می کنیم به صورت مناسب در منشأ دیگر وارد می شوند و به ما خواهد‏‎ ‎‏رسید.‏‎[59]‎

‏‏ ـ آنقدر که ظالم از ظلمش ضرر می برد. مظلوم از ظالم ضرر نمی برد.‏‎[60]‎

‏‏ ـ اگر با مردم خوب رفتار کنید برای خودتان خوب است و اگر بد رفتار کنید به ضرر‏‎ ‎‏شماست. ‏‎[61]‎

‏‏ ـ هر جا که قوت ایمان در کار باشد نصر و پیروزی است. ‏

‏‏ ـ هر وقت تلاش برای رسیدن به آمال دنیایی باشد پیروزی از آدمی فراری است.‏‎[62]‎

‏‏ ـ اگر مسلمانان جهان جمع شوند هیچ قدرتی را توان معارضه با آنها نیست.‏‎[63]‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏منابع و پی نوشتها‏

‏‏ ‏‏‎

‎

• . فرهنگ معین
• . فرهنگ دهخدا
• . المنجد
• . فرهنگ معین
• . مفردات قرآن
• . مصباح المنیر
• . تفسیر مجمع البیان
• . قاموس قرآن
• .
• . تخف العقول
• . نهج البلاغه / حکمت 208 /
• .
• . سخنرانی شماره 658 / 15 / 9 / 59 /
• . سخنرانی شماره 239 – 29 / 2 / 58 / شماره 9 – 23 / 7 / 43
• . سخنرانی شماره 239 – 29 / 2 / 58 / شماره 9 – 23 / 7 / 43
• . نهج البلاغه
• . غرر الحکم ص 678
• . آیه 2 سوره حشر قرآن کریم
• . حکم 237 – 26 / 4 / 63
• . حکم 237 – 26 / 4 / 63
• . آیه 25 سوره نازعات
• . قرآن کریم / آیه 111 سوره یوسف / آیه 13 آل عمران آیه 2
• . قرآن کریم / آیه 111 سوره یوسف / آیه 13 آل عمران آیه 2
• . قرآن کریم / آیه 111 سوره یوسف / آیه 13 آل عمران آیه 2
• . اعلام الدین / ص 233
• . نهج البلاغة / خطبه 85
• . طرائف الحکم
• . سخنرانی شماره 653 ـ 14 / 8 / 59 / شماره 239 ـ 29 / 2 / 58
• . سخنرانی شماره 653 ـ 14 / 8 / 59 / شماره 239 ـ 29 / 2 / 58
• . قرآن کریم / سوره نور آیه 44 / سوره انعام آیه 11
• . قرآن کریم / سوره نور آیه 44 / سوره انعام آیه 11
• . سخنرانی 734 ـ 1 / 4 / 60 ـ 28 / 8 / 59 / شماره 181 ـ 1 / 2 / 58 / شماره 734 ـ   / 4 / 60
• . سخنرانی 734 ـ 1 / 4 / 60 ـ 28 / 8 / 59 / شماره 181 ـ 1 / 2 / 58 / شماره 734 ـ   / 4 / 60
• . سخنرانی 734 ـ 1 / 4 / 60 ـ 28 / 8 / 59 / شماره 181 ـ 1 / 2 / 58 / شماره 734 ـ   / 4 / 60
• . سخنرانی 734 ـ 1 / 4 / 60 ـ 28 / 8 / 59 / شماره 181 ـ 1 / 2 / 58 / شماره 734 ـ   / 4 / 60
• . سخنرانی 653 / 14 / 8 / 59
• . نهج البلاغه / نامه 69
• . حکم 237 / 26 / 4 / 63
• . سخنرانی / 239 ـ 29 / 2 / 58
• . تاریخ عاشورا / آیتی
• . سخنرانی شماره 9 / 23 / 7 / 43
• . نهج البلاغه / خطبه 149
• . سخنرانی شماره 181 ـ 1 / 2 / 58 / 734 ـ 1 / 4 / 60
• . سخنرانی شماره 181 ـ 1 / 2 / 58 / 734 ـ 1 / 4 / 60
• . نهج البلاغه / کلمات قصار، 289
• . حکم 237 ـ 26 / 4 / 63
• . نهج البلاغه / خطبه 192
• . 15 / 9 / 59
• . تربیت اسلامی / روش نصیحت
• . سخنرانی 658 ـ 15 / 9 / 59 / 9 ـ 23 / 7 / 43 / 945 ـ 23 / 3 / 63
• . سخنرانی 658 ـ 15 / 9 / 59 / 9 ـ 23 / 7 / 43 / 945 ـ 23 / 3 / 63
• . سخنرانی 658 ـ 15 / 9 / 59 / 9 ـ 23 / 7 / 43 / 945 ـ 23 / 3 / 63
• .
• .
• .
• .
• . سخنرانی / 1 / 2 / 58 ـ 1 / 4 / 60
• . سخنرانی / 1 / 2 / 58 ـ 1 / 4 / 60
• . حکم 237 ـ 26 / 4 / 63
• . سخنرانی / 28 / 8 / 59 / شماره 657
• . سخنرانی 1 / 2 / 58
• . سخنرانی 1 / 2 / 58
• . سخنرانی 1 / 2 / 58