رهیافت جامعه شناختی به نقش محوری مادر در نظام تربیتی حضرت امام(ره)
نوشته شهلا باقری
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت معلم
مقدمه:
در میان رشته های مختلف علوم انسانی که متکفّل بررسی شناخت ماهیت انسان هستند، تعلیم و تربیت از جایگاه ویژه ای برخوردار است. و از آنجا که نوع برداشت از ماهیت انسان به نظریات و قضاوتهای مختلف در خصوص روابط انسانی و اجتماعی می انجامد، در حوزه تعلیم و تربیت، روابط و عوامل تربیت انسانی، مد نظر قرار می گیرد.
موضوع تعلیم و تربیت «انسان» است و در تربیت انسانی، عوامل اجتماعی، فرهنگی، .... خاصی مؤثرند که در این میان نقش خانواده، حائز اهمیت فراوان است.
این مقاله سعی بر آن دارد که با استفاده از تکنیک تحلیل محتوی ، سخنان و پیام حضرت امام خمینی(رض) مورد بررسی قرار گرفته و نظام تربیتی مطلوب ایشان ترسیم گردیده و سپس با طرح نظریات جامعه شناسی در خصوص نقش خانواده و خصوصاً نقش مادر در تربیت انسانها، با ذکر مستنداتی از سخنان حضرت امام(ره)، تحلیل و بررسی بیشتری در این خصوص را بدست دهد. قبل از هر چیز، ابتدا لازم می نماید که در راستای تحلیل محتوای سخنان حضرت امام(ره) در خصوص خانواده، تعریف تربیت، موضوع تربیت و ابعاد تربیت مطلوب حضرت امام(ره) به بحث مختصری گذاشته شود.
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 158
نظام تربیتی مورد نظر حضرت امام(رض) متأثر از ویژگیهای انسان کامل است. انسان کاملی که مطلوب نظر دین مبین اسلام بوده و جلوه ای از تمام صفات حق الهی و جلوه گاه نور مقدس حق تعالی است. انسانی که عصارۀ همه موجودات و فشرده تمام عالم است. بنابراین خصوصیاتی انسانی، «تعریف تربیت» از دیدگاه حضرت امام(ره)، از قوه به فعل رسانیدن استعدادهای نهفته و متعال بشری، در جهت الهی شدن اوست و لذا نظام تربیتی مطلوب ایشان، نظامی جهت دار است و جهت آن راه مستقیم الهی است.
بعقیده آنحضرت، اساس عالم بر تربیت انسان است و تربیت انسان در رأس همه امور است. این مسئله خود، بیش از پیش، اهمیت تعلیم و تربیت را می نمایاند و اینکه تربیت در رأس همه امور بوده و اساس عالم بر تربیت انسان است.
پس ازمشخص گردیدن تعریف و موضوع تربیت از دیدگاه حضرت امام(ره)، نکته و مسئله بعدی، «ابعاد نظام تربیتی» مطلوب ایشان است. حضرت امام، تربیت بشری را بنابر ماهیت وجودی انسان دارای دو بعد مادی و معنوی می دانند. یعنی از آنجا که انسان، ماهیتاً ملاحظات مادی و معنوی دارد، تربیت او نیز با توجه به این دو بعد وجود انسانی صورت می گیرد و این به نوبه خود نکته مهم و قابل تأمّلی را مشخص می دارد و آن اینکه بر خلاف نظامهای تربیتی موجود که هیچگونه سنخیتی میان ویژگیهای انسانی انسان با ملاحظات تربیتی او وجود ندارد و علوم امروزی آنرا به حساب جدا بودن علم از ارزشهای انسانی طرح می نماید. نظام تربیتی مطلوب امام، دقیقاً در راستای ارزشهای وجود انسانی طرح و تنظیم گشته و این یکی از تفاوتهای بارز و اصولی نظریه های انسان شناسی غربی و نظامهای تربیتی وابسته بدان و نظام تربیتی مطلوب امام خمینی(ره) است.
نکته قابل ذکر دیگر آنستکه، مجری و کارگزار اصلی تعلیم و تربیت الهی، شخص «نبی» است. چراکه مأموریت وی به اذن الهی، اساساً در همین جهت تعیین گشته است و وی مأمور هدایت بشر و خروج وی از ظلمات به سوی نور است. و به عبارتی، انبیاء، مربیان بزرگ بشریت هستند و می خواهند «سیادت فطری» انسان را به «سیادت اجتماعی و عملی» تبدیل کنند. اوست که به شناخت، مهارت و نگرش مربوط به این رسالت مجهز است و گلهای فطرت انسانها را شکوفا می کند و طبیعتاً اساسی ترین چیزی که برای وی مکشوف است، جان و روان انسان است. زیرا نبی باید جان را بشناسد تا قادر به «جان پروری» باشد. فطرت بشری را آنگونه که
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 159
هست بشناسد تا پرورش دهندۀ خوبی برای دیگران باشد. نکته قابل توجه اینستکه، چگونگی راه تربیت، بستگی به معرفت مربی از انسان دارد و معلم یا مربی هر طور که به انسان بیندیشد، همان طور به تربیت او همّت خواهد کرد.
بعد از روشن شدن تعریف، موضوع و ابعاد تربیتی مطلوب نظر حضرت امام(رض)، اکنون به معرفی جایگاه خانواده در نظام تربیتی ایشان می پردازیم.
خانواده در نظام تربیتی امام خمینی (رض) جایگاه ویژه ای دارد. در راستای تفکر ایشان مبنی بر اهمیت فوق العاده تربیت انسان، خانواده بعنوان محملی جهت این تربیت و مهد پرورش فکر و اندیشه و اخلاق و تعالی روح انسانی، جایگاه خود را می یابد. خانواده، مبدأ بروز و ظهور عواطف انسانی و رکن عمده جامعه است. لکن در این بین و در بین نقشهای مختلف اعضای خانواده اعم از مادر، پدر و فرزندان، بزعم حضرت امام، این «مادر» است که سهم اصلی و اساسی را در تربیت کودک ایفاء می کند، تا بدانجا که هیچکس دیگر، حتی پدر، بپای او نمی رسد و حتی سایر کارگزاران تربیتی همانند معلم، استاد و ... بهنگام مقایسه با نقش مادر جنبه ثانویه پیدا می کنند. حضرت امام(ره) در این راستا می فرمایند:
«دامن مادر بزرگترین مدرسه ای است که بچه در آنجا تربیت می شود. آنچه که بچه از مادر می شنود غیر از آن چیزی که از معلم می شنود. بچه از مادر بهتر می شنود تا از معلم. در دامن مادر بهتر تربیت می شود تا در جوار پدر. تا در جوار معلم ...»
و یا
«... خانه های شما باید خانه تربیت اولاد باشد ... تربیت دینی تهذیب اخلاق. توجه به سرنوشت اینها در عهده پدران است و در عهده مادرها. مادرها بیشتر مسئول هستند و مادرها اشرف هستند. شرافت مادری از شرافت پدری بیشتر است. تأثیر مادر هم در روحیۀ اطفال از تأثیر پدر بیشتر است ...»
و یا
«... این مادر که بچه در دامن او بزرگ می شود، بزرگترین مسئولیت را دارد و شریفترین شغل را دارد شغل بچه داری. شریفترین شغل در عالم بزرگ کردن یک بچه است و تحویل دادن یک انسان است به جامعه. این همان بود که خدای تبارک و تعالی در طول تاریخ برایش انبیاء فرستاد. در طول تاریخ از آدم تا خاتم انبیاء آمدند انسان درست کنند ...»
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 160
همانطور که از سخنان گهربار امام خمینی(ره) مستفاد می گردد، شروع پرورش کودک و انسان از دامن مادر است و دامن مادر اولین مرکز و محل تربیت کودک است زیرا شدت نقش پذیری کودک از مادر و تزریق و الهام مادر بر کودک از دیگران بیشتر است و از اینرو بدلیل احاطۀ افعال و اقوال مادر به افعال و اقوال کودک، لازم است که مادران به مسئولیت خطیر خویش (که همان شغل انبیاء است) یعنی تربیت فرزندان در جهت صحیح و اسلامی بپردازند. این نقش اولیه و سازندۀ مادر در ساختار شخصیت فرزند است که باعث می شود: «مرد از دامن زن به معراج رود.» و یا زنان و مردان بزرگ و مؤثر در جامعه و تاریخ بوجود آیند و لذا زن، مربی جامعه می شود و اهمیت فوق العاده اش صرفاً به کانون خانوادگی منحصر نمی گردد:
«... زن انسان است. آنهم یک انسان بزرگ. زن مربی جامعه است. از دام زن انسانها پیدا می شوند. مرحله اول مرد و زن صحیح، از دامن زن است. مربی انسانها زن است. سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است ...»
نکته قابل ذکر دیگر، نسبت دادن نابسامانیها و مشکلات تربیتی جامعه، توسط حضرت امام ره) به جدا شدن فرزند از مادر و پیدایش عقده های ناشی از آن است. ایشان ریشه اکثر بزهکاریها و آسیبها و مفاسد اجتماعی را عدم درک محبت مادری و محروم بودن از آن می دانند. همچنانکه می فرمایند:
«... بچه هائی که از دامن مادر جدا شده اند و در پرورشگاهها رفتند ... محبت مادر ندیده اند. عقده پیدا می کنند. این عقده منشأ همه مفاسدی است که یا اکثر مفاسدی است که در بشر حاصل می شود. این جنگهائی که پیدا می شود ... این دزدیها ... این خیانتها ...»
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 161
جدول شمارۀ 1 ـ که حاصل تحلیل محتوای سخنان رهبر کبیر انقلاب اسلامی در مورد نقش زن در خانواده است و مقوله بندی و شاخص سازی نقشهای مختلف تربیتی، اجتماعی زن را نشان می دهد
|
مقوله معرف (شاخص) فراوانی مطلق فراوانی نسبی
|
|
نقش تعلیم،
تربیت و
تهذیب
کودکان
|
دامن مادر اولین و بهترین محل
تربیت کودک (انسان)
انسان سازی شغل مادر همانند
شغل انبیاء در تاریخ
تربیت فرزند شغل اصیل و شریف زنان
وظیفه زنان، تربیت و تهذیب فرزندان
(انسان)
سعادت و انحطاط جوامع در گرو نحوۀ
تربیت فرزندان بدست مادران
توجه ادیان (اسلام) به شرایط تربیت انسان از پیش از ازدواج تا آخرین مراحل زندگی
|
39
21
20
42
46
43
|
48 / 18
96 / 9
47 / 9
91 / 19
81 / 21
37 / 20
|
|
جمع
|
|
211
|
100
|
جامعه شناسی ـ خانواده و عوامل محیطی
خانواده و مسائل مرتبط بدان در مرکز مباحث جامعه شناسی قرار دارد. هر جامعه شناسی از دیدگاه و زاویه ای خاص به مطالعه آن پرداخته و اساساً برخورد جامعه شناسی با پدیده خانواده، بلحاظ بررسی روابط فرد و جامعه و مسئله اجتماعی شدن و فرهنگ پذیری بوده است. اجتماعی شدن، بعقیده جامعه شناسان، فرآیند یادگیری برای انسان بودن و انسان شدن است.
نظریه های اصلی جامعه شناسی که در سطح خرد برای توصیف و تشریح این فرآیند ارائه شده اند، همه از انواع نظریه های یادگیری هستند. بسیاری از مطالعات و فعالیتهای کنونی در اینمورد، ریشه های رفتارگرائی دارد و اصولاً تمام نظریه ها بر مکانیزم یادگیری تمرکز یافته است. بعضی دیگر از تحقیقات، از نظریه کنش متقابل سمبلیک پیروی نموده و به جنبه های
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 162
مختلف ایفاء نقش در یادگیری تأکید می نمایند. سومین دسته از نظریه هایی که در زمینه اجتماعی شدن ارائه گردیده است، به مراحل رشد در فرآیند اجتماعی شدن تأکید دارد. در این زمینه، روانشناس سوئیسی، ژان پیاژه و طرفدارانش به توجیه مراحل مختلف رشد پرداخته اند.
نظریه های یادگیری، بر پایه اصول و قوانین شرطی شدن و تقویت استوار است. افراد چیزهائی را یاد می گیرند که برای انجام آنها پاداش دریافت کرده باشند. هر چند که نظریه یادگیری در جریان شرطی شدن و تقویت با فرآیند فهم و تعقل در تعلیم و تربیت سازگاری نداشته و آنرا نادیده می گیرد، اما آنچه مسلم است و نتایج تحقیقات نیز تأیید می کند، مؤثر بودن پاداش و تنبیه در تثبیت یک رفتار یا ترک آن است و افراد آدمی نیز تحت تأثیر این دو عامل قرار دارند. و ما نیز از دریچه تأثیر ـ و نه بیشتر ـ به این نظریه نگاه می کنیم.
موضوعی که در ایجاد ارتباط بین نظریه یادگیری و اجتماعی شدن اهمیت دارد، مساله پاسخهای یاد گرفته نشده و یا (فراموشی و خاموشی) است. یکی از قواعد مهم فراموشی، اینستکه دریک سلسله از حوادث و رویدادها احتمال فراموشی واقعه نخستین، بسیار کمتر است. لذا باید کوشش نمود که کودکان در شرایط و موقعیتهای ویژه، به مناسبترین و مطلوبترین صورت ممکن با هر پدیده تازه ای آشنا شوند. نتایج مطالعات نشان می دهد که اگر فرد بهنگام یادگیری، از نظر عاطفی درگیر موقعیت و شرایط شود، رفتار یاد گرفته شده توسط وی به دشواری خاموش می شود و از آنجا که در یادگیریهای اولیه کودکی، عواطف همیشه همراه هستند، این یادگیریهای ابتدائی در مقابل تغییرات بعدی بسیار ثابت و مقاوم خواهند بود.
از اینجا می توان به فهم علمی سخنان امام(ره) در خصوص اهمیت نقش مادر در خانواده و تربیت فرزند پی برد. چرا که اولاً، دامن مادر، اولین محل پرورش انسانهاست و ثانیاً مادر موجودی عاطفی تر ازسایر اعضاء خانواده و منجمله پدر است و لذا کودک از نظر عاطفی در اولین برخورد تربیتی خویش درگیر موقعیت می شود و رفتارهای فرا گرفته شده از سوی مادر در یادگیریهای اولیۀ کودک بلحاظ همراه بودن با محبت و عاطفه مادری دیرتر و به دشواری خاموش و یا فراموش می شود.
یکی دیگر از انواع مهم و اساسی یادگیری الگوسازی و تقلید است. تقلید یکی از ویژگیهای اجتماعی شدن انسانها است. تقویت نیز معمولاً در یادگیری تقلیدی نقش مهمی ایفا
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 163
می نماید. باندورا و والترز نشان داده اند که کودکان احتمالاً رفتاری را تقلید می کنند که الگوی مورد مشاهده برای انجام آن رفتار، پاداش دریافت کرده باشد، مثلاً دیده می شود که مادر ابتدا غذا را می چشد و لبها را با صدا بهم می زند تا کودک را متقاعد سازد که غذا خوشمزه است و او با خوردن غذا، به علت خوشمزه بودن آن، پاداش می گیرد.
گفتار حضرت امام نیز در این خصوص چنین است:
«... بچه وقتی در دامن مادرش هست می بیند مادر اخلاق خوش دارد. اعمال صحیح دارد. گفتار خوش دارد. این بچه از همان جا اعمالش و گفتارش به تقلید از مادر که از همه تقلیدها بالاتر است و به تزریق مادر که از همه تزریقها مؤثرتر است، تربیت می شود ...»
در این راستا نتیجه یکی از مطالعات کلاسیک دربارۀ نقش تقلید در اجتماعی شدن نشان داده است که، واکنشهای بدون پرخاشگری والدین، نسبت به رفتار پرخاشگرانه کودکان، موجب کاهش رفتار پرخاشگری در آنها می شود و حال آنکه واکنشهای پرخاشگرانه و تنبیه والدین، رفتار پرخاشگرانه کودکان را افزایش می دهد. از آنجا که پدر و مادر، نیرومندتر از کودکان هستند، پرخاشگری آنان در کوتاه مدت مؤثر می افتد و در حقیقت به کودکانشان نشان می دهند که رفتار پرخاشگرانه در صورتی که نیرومند باشند، مؤثر بوده و می توان از آن استفاده کرد.
گفتار امام خمینی(ره) در این خصوص به گونه زیر است:
«... همۀ چشم و گوشش به فعل و قول شما هست (کودک). از شما دروغ نشنود بعد دروغگو درآید از کار. اگر این دید، مادر دروغ می گوید، بعد هم دید پدر دروغ می گوید. این دروغگو می شود. اگر دید مادر آدم صحیحی است، پدر آدم صحیحی است، این صحیح بار می آید ...»
طرفداران کنش متقابل سمبولیک نیز بدلیل تأکید بر رفتار ناشی از نقش، به چگونگی رشد توانائیهای کودکان برای ایفاء نقش توجه ویژه ای مبذول می دارند. این دانشمندان تأثیر ایفاء برخی از نقشها را در رشد کودکان مورد توجه قرار داده، در این زمینه عقایدی هماهنگ با نظریه پردازان یادگیری اجتماعی دارند. یعنی مانند آنها تقلید را بعنوان یک ویژگی مهم اجتماعی شدن کودک، در نظر می گیرند. بنابراین افرادی که بعنوان الگو انتخاب می شوند، مسئولیت مهمی را بر عهده خواهند داشت. زیرا اگر پدر، مادر، دوست یا معلم که الگوهای کودکان هستند، افرادی ضعیف باشند، کودکانی که نقش آنان را تقلید می نمایند نیز پدر، مادر، دوست یا معلم ضعیفی خواهند شد.
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 164
گفتار امام خمینی(ره) دراین خصوص چنین است:
«... مادر خوب بچه خوب تربیت می کند و خدای نخواسته اگر مادر منحرف باشد، بچه از همان توی دامن مادر منحرف بیرون می آید ...»
تالکوت پارسونز، جامعه شناس معروف، بر اهمیت همانندسازی یا تطابق در یادگیری و اجتماعی شدن تأکید دارد. در فرضیه او که بر اساس نظریه یادگیری اجتماعی استوار است، گفته شده که کودک با پدر و مادری که پرقدرت تر باشد، همانندسازی می کند. تحقیق دربارۀ فرضیه پارسونز نشان داده است که فرضیه وی، توصیف خوبی ر ادر مورد همانندسازی پسران و دختران در ایالات متحده آمریکا ارائه می دهد و می توان از مطالعه تجربی وی در جامعه امریکا، به مؤثر بودن همانندسازی در یادگیری و اجتماعی شدن پی برد و تحلیل علمی الگوسازی را از دیدگاه جامعه شناسان دریافت.
************
در نظام تربیتی حضرت امام(ره)، نقش زن در خانواده و اجتماع، جایگاه رفیع و والائی را بخود اختصاص داده است بطوریکه ایشان معتقدند، مادران نیز همچو انبیاء، شغل و وظیفه انسان سازی را بر عهده دارند و اساساً از دیدگاه ایشان، زن مربی و تعلیم دهنده جامعه است. لذا بنظر می رسد، به جهت تحقق هر چه بیشتر آرمانهای والای اسلامی و نظرات تربیتی حضرت امام(رض) در جامعه، می بایست هماهنگی و همسوئی بیشتر و انسجام یافته تری را میان نقشهای مختلف و پراهمیت زنان در عرصه خانواده و جامعه، برقرار نمود. بطوریکه انجام لازم و بایسته نقش انسان سازی زن در خانواده و نیز نقش مربیگری وی در جامعه و لزوم مشارکت فعالانه در امور اجتماعی، هیچیک تحت الشعاع عوامل و شرایطی قرار نگیرند و با برنامه ریزی و سیاستگذاری مناسب، منسجم و هماهنگ، امکان حضور فعالانه، هماهنگ و مؤثری را برای زنان در عرصه های مختلف اجتماعی و خانوادگی فراهم آورد. دراین راستا، بنظر نگارنده، در کنار سایر اقدامات، تجدیدنظر در بافت نظام اداری و شغلی، هماهنگی مورد نظر را در این حیطه، تحقق می بخشد.
- منابع و یادداشت ها -
کتابمجموعه مقالات کنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(س)صفحه 165