تعلیم و تربیت از نظر امام خمینی

‏‏تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی(س)‏‏ و مقایسه آن با نظر دیگر دانشمندان‏

‏‏ نوشته: محمدی مقدم‏

‏‏مرکز تربیت معلم شهید بهشتی (مشهد) ‏

‏‏مقدمه: ‏

‏‏حمد و سپاس خداوند را سزا است که جملۀ کائنات را به زیور وجود آراست و از آن میان‏‎ ‎‏باس کرامت را به مصداق (‏‏وَ لَقَدْ کَرّمَنَا بَنی آدم‏‏)‏‎[1]‎‏ ‏‏بر پیکر انسان پوشاند و او را به مصداق آیه‏‎ ‎‏کریمه (‏‏اِنّا عَرَضنٰا الامانَة‏‏َ)‏‎[2]‎‏ ‏‏حامل بار امانتِ خِرَد و افاضۀ استعداد درک معرفت خود فرمود و‏‎ ‎‏برای هدایت و ارشادش به دلیل برهان فطرت پیامبران را برانگیخت. ‏

‏‏درود و رحمت حق به روان پاک همۀ سفیران الهی که بدون تقاضای هیچ اجر و مزدی تمامی‏‎ ‎‏توان خود را در جهت راهنمائی انسانها به کار بستند. به ویژه خاتِم رسولان که پایمردی را به دلیل‏‎ ‎‏(‏‏رَحْمَةَ لِلْعالَمین‏‏ ‏‏بودن‏‏)،‏‎[3]‎‏ ‏‏تابدان حد رساند که «‏‏طٰه مٰا اَنزَلْنا علیک القُرآنَ لِتَشْقٰی‏‏» ‏‎[4]‎‏ ‏‏درباره اش‏‎ ‎‏نزول یافت «با این وصف» لبان مبارکش به «‏‏شَیَّبَتْنی سُوَرةُ هُود‏‏» ‏‎[5]‎‏ ‏‏مترنّم بود. ‏

‏‏سلام بی حد و حصر خداوند بر اوصیاء بزرگوارش که حافظان دین و پاسداران شریعت‏‎ ‎‏محمّدی بوده و هستند خاصّه ولی الله الاعظم حضرت ولی عصر اَرواحُنا وَ اَرْواحُ الْعالمَینَ‏‎ ‎‏لِتُرابِ مَقدَمِهِ الشّرَیفِ فَداه که «‏‏بِیُمْنِهِ رُزِقَ الوَراء وَ بوُجودِهِ ثَبَتَت الارُضُ وَ السّماء‏‏» ‏‎[6]‎‏ ‏‏است. ‏

‏‏رحمت خداوند بر علماء و فقهای بزرگواری که با وقوع غیبت کبری و نصّ توقیع شریف بر‏‎ ‎‏عدم نصب نائب خاص. پرچم بر جای مانده (عَلیّ بن محمّد سَیمُری ـ سَمَری) را مردانه بر دوش‏‎ ‎‏کشیدند و وظیفۀ نیابتِ عامّۀ خود را در راه حفظ کیان اسلام به بهترین وجه به انجام رسانده و‏‎ ‎‏می رسانند و در این راه زندان تبعید و توهین را به جان خریدند. ‏

‏
‏‎

‎

‏بعضی از آن بزرگواران همچون شهید اوّل و دوم و ... به فیض شهادت نائل آمدند تا مگر دین‏‎ ‎‏خدا و سنّت رسول(ص) زنده بماند و بدین سبب بود که افتخار بزرگ (‏‏لَولٰاهُم لَانَدرَسَتْ آثارُ‏‎ ‎‏النُبّوِة‏‏) را نصیب و بهرۀ خود ساختند. به ویژه حضرت امام خمینی که با انقلاب شکوهمندِ خود‏‎ ‎‏در میان بیدارگران اقالیم قبله بارزترین چهره درخشان زمان و شاخصترین مدافع شریعت در عصر‏‎ ‎‏حاضر گردید و چون تُنْد تُندری غرید و مانند پتکی گران بر فرق ستمگران و منحرفان فرود آمد.‏‎ ‎‏صاعقه وار خرمن جان پلیدشان را سوزانید و هیبت مستکبران را از دلها زدود، و روحی نو در‏‎ ‎‏کالبد بی رمق دیانت دمید. زیرا بر اثر تبلیغات سوء چند ده سالۀ استعمارگران به نهایت ضعفِ‏‎ ‎‏کاربردِ خود رسیده بود. ‏

‏‏دشمنان قسم خوردۀ اسلام چپاول گران شرق و غرب که (به منظور غارت منابع ملی‏‎ ‎‏مسلمانها) بر نابودی دین کمر خصومت بسته بودند ارزشهای والای اسلامی انسانی را منزوی و‏‎ ‎‏ارزشهای کاذب و دروغین را در زندگی مردم وارد کرده بذر بی خبری غفلت و پوچ گرائی را در‏‎ ‎‏زمین دلها افشانده فرهنگ جامعه را آلوده به فساد و انحراف نموده بودند. ‏

‏‏پیر مُرادِ ما شمع کم فروغ دیانت را فروغی نو بخشید تعلیم و تربیت را بر طرحی نو بنیاد نهاد‏‎ ‎‏نه از آن گونه دستورالعملها که در کُتُب تعلیم و تربیت نویسند و قواعد و قوانین آن را به اصلها و‏‎ ‎‏فصلها و بخشها تنظیم نمایند (درسش هَمْ کتبی بود و هم عملی) پس نمی توان میان آنچه آن‏‎ ‎‏بزرگ خلق کرد و آفرید، با آنچه اندیشمندان و متفکران نویسند و ارائه می کنند مقایسه ای‏‎ ‎‏درانداخت، آنچنان که موضوع و خواست این مقال است. ‏

‏‏زیرا فرق است میان آن که مُربّی رفتار خود را بر قواعد نوشتاریِ اندیشمندان تطبیق نماید و‏‎ ‎‏سیر حرکت خود را بر دستورالعملهای مکتوب و مدوّن نظم و نَسَقْ بخشد با مربّیی که ملاک‏‎ ‎‏گفتار و کردارش وحی و سنّت رسول(ص) و هدفش ابلاغ کلمۀ حق باشد پس ‏

‏‏میان ماه من با ماه گردون‏  ‏تفاوت از زمین تا آسمان است‏

‏‏چنان که در تعریف مُربّی گفته اند ‏

‏‏اگر مربیِ شایسته و لایق آن باشد که بتواند افراد تحت تربیت خود را به تجدید نظر در گفتار و‏‎ ‎‏رفتارهای ناهنجارش وابدارد تعریف خوبی برای مُربّی باشد هر قدر شعاع عملی تربیت مُربّی‏‎ ‎‏گسترده تر باشد قدر و منزلت مُربّی فراتر و والاتر خواهد بود. مُربّی یک کلاس مُربّی یک مدرسه‏‎ ‎‏مُربّی یک جامعه، مُربّی یک امت بزرگ ... قدر و منزلتی متفاوت دارند. ‏

‏
‏‎

‎‏

آری تحوّل شگرفی که بوسیلۀ مُربّی بزرگ قرن «حضرت امام» نخست در جامعه ما پدید آمد‏‎ ‎‏و سپس دامن این موج پرهَیمنه از مرزهای جغرافیائی عبور کرد و پیروان آئین محمّدی صَلّی الله‏‎ ‎‏عَلَیْه وَ آلهِ را فرا گرفت، قابل مقایسه با نظرات اندیشمندان تعلیم و تربیت نیست و ماهیتاً فرق‏‎ ‎‏می کند. کوشش ما در این مقال بیان همین فرق است و معتقدیم که همین فرق ماهوی‏‎ ‎‏کاربُردی ترین ویژگی تعلیم و تربیت اسلامی است. ‏

‏‏هنر امام(س) را نباید (بت شکنیِ مستکبران دانست، بلکه مهمترین هنر امام قالب شکنی‏‎ ‎‏سنّتها و جایگزینی ارزشهای والای اعتقادی به جای ارزشهای کاذب تحمیلی و در یک کلام‏‎ ‎‏زدودن غبارهای حَجیم طاغوتی از چهرۀ اسلام ناب محمدی بود. ‏

‏‏ما با خواست خداوند بر آنیم تا فرق ماهوی تعلیم و تربیت اسلامی را از گفتار و کلام امام با‏‎ ‎‏تعلیم و تربیت از نگاه دانشمندان روشن نمائیم. ‏

‏‏تعلیم و تربیت از نظر معنای لغوی و حوزۀ کاربردی با هم متفاوتند دامنه تربیت از دامنه‏‎ ‎‏تعلیم به مراتب گسترده تر است. زیرا تربیت در مورد موجودات غیر شعورمند هم به کار می رود‏‎ ‎‏مانند تربیت گلها، درختها و ... ‏

‏‏این واژه از ریشه (رَبَبَ) ربّ گرفته شده است و به معنای تربیت کردن تا رسیدنِ به رشد بکار‏‎ ‎‏می رود و به همین معنا در قرآن کریم ربّ کل شیی آمده است. ‏

‏‏1 ـ ‏‏قُلْ اَغَیرَاللهِ اِبْغی رِبّاَ وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْی،‏‎[7]‎‏ 2 ـ اَلله لٰااِلَهَ اِلّا هُوَ ربّ العِرْشِ العَظیم‏‎[8]‎‏ ‏

‏‏3 ـ ‏‏قُلْ مَنْ رِبّ السَمٰواتِ وَ الأرضِ قُلَ اللهُ‏‎[9]‎‏ ‏

‏‏راغب در مفردات می گوید (ربّ) در اصل به معنای تربیت است و بر فاعل به طور استعاره‏‎ ‎‏گفته می شود. ربّ بر خداوند بطور مطلق و بر غیر خداوند «مقیّد» بکار می رود. ‏

‏‏اگر بر غیر خداوند بکار رود اغلب به معنای تربیت کننده نیست مانند: رب الدارورب الضیعة. در‏‎ ‎‏قرآن آمده است که: ‏‏وَ قالَ لِلّذی ظَنّ اَنّهُ ناجٍ مِنْهُمٰا اُذْکُرنی عِنْدَ رَبکَ‏‏ ‏‎[10]‎‏ ‏

‏‏رب به معنای مربی از اسماء الحسنی است و مقام ربوبیت خداوند را روشن می کند یعنی آنگاه‏‎ ‎‏که در وصف خداوند گفته شود (رِبَّ الْعٰالَمینَ) مراد تربیت کردن و پرورش دادن تمام موجودات‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏با توضیح فوق روشن شد که تربیت فراگیرتر از تعلیم است که به ندرت در مورد غیر انسان به‏‎ ‎‏کار می رود. ‏

‏
‏‎

‎

‏تعلیم و تربیت از این جهت اشتراک دارند که از معنای تعلیم متعلّم و فراگیر و از معنای مُربّی‏‎ ‎‏ «متربّی» تربیت پذیر استفاده می شود عقدالواسط میان معلّم و متعّلم (علم) است وَ عقد الواسطِ‏‎ ‎‏میان مُربّی و متربّی (تربیت) می باشد. ‏

‏‏در بحث تعلیم و تربیت آنچه که در خور کمال اهمیّت است روشن شدن چند امر است: ‏

‏‏ ـ معلم و مربی چه کسانی هستند؟ و یا چه کسانی می توانند باشند؟ ‏

‏‏ ـ تعلیم و تربیت از کجا آغاز و به کجا ختم می شود؟ ‏

‏‏ ـ در چه زمینه هائی تعلیم و تربیت مؤثر و ثمربخش است؟ ‏

‏‏ ـ هدف از تعلیم و تربیت چیست؟ و ...؟ ‏

‏‏اینها امهات مسائلی است که باید دربارۀ آنها به تحقیق پرداخته شود اما قبل از بررسی مسائل‏‎ ‎‏فوق شناخت انسان که موضوع علم تعلیم و تربیت است ضروری می نماید. ما می خواهیم انسان‏‎ ‎‏را تعلیم و تربیت نمائیم آیا بدرستی انسان را می شناسیم؟ و می دانیم کمال سعادت انسان در‏‎ ‎‏چیست؟ یا تنها خداوند که خالق و آفریدگار اوست او را می شناسد و راه رسیدن به سعادت و‏‎ ‎‏کمال او را ترسیم می کند. ‏

‏‏عدم توفیق چندان معلمان و مربیان بشر در راهنمائی انسان به این نکته ظریف برمی گردد که‏‎ ‎‏چون موضوع تعلیم و تربیت (انسان) را دقیقاً نمی شناسند تلاش خیرخواهانه آنها ثمربخشی‏‎ ‎‏فراوانی نداشته است. ‏

‏‏انسان چیست؟ یا کیست؟ ‏

‏‏برخی از دانشمندان شناخت انسان را غیر ممکن دانسته اند و کتاب (انسان موجودی‏‎ ‎‏ناشناخته) را تألیف کرده اند.‏‎[11]‎

‏‏بعضی از فلاسفه معتقدند که انسان ابتداً وجود دارد و بعد ماهیت خود را می سازد (ژان پل‏‎ ‎‏سارتر) ‏

‏‏بعضی دیگر می گویند «انسان موجودی است که حد و ماهیّتی ندارد» پویا است در یک حد معین‏‎ ‎‏متوقّف نمی شود در این پویندگی حق انتخاب و گزینش هم دارد، این پویندگی در جهت کمال تا‏‎ ‎‏بی نهایت، و در جهت فساد و سقوط تا بینهایت پیش می رود. ‏

‏‏هر برنامه ای که ارائه شود باید متوجّه پویندگی انتخابگرانه انسان باشد و سمت گیری در جهت‏‎ ‎‏کمال صورت گیرد. ‏

‏
‏‎

‎‏

نظریّه سوم از رهنمودهای قرآن استفاده شده است. ‏

‏‏صعود در جهت کمال ‏

‏‏وصول به درجۀ مُحبّ خدا شدن که ‏‏اِنَّ اللهَ یُحِبُّ التَوّابینَ وَ یُحّبُ المُتَطهّرینَ وَالذّینَ‏‎[12]‎‏ آمَنُوا‏‎ ‎‏اَشّدُ حُباً لِلهِ‏‎[13]‎‏ ‏‏و ... ‏

‏‏سقوط در منجلاب فساد‏

‏‏اِنْ هُمْ کَالأنعامِ بَلْهُمْ اَضّلُ،‏‎[14]‎‏ ثُمََّ قَسَتْ قُلُوبکُمْ مِنْ بَعدِ ذالِکَ فَهِیَ کَالحِجارَة بَلْ اَشّدُ‏‎ ‎‏قَسْوَةً،‏‎[15]‎‏ مَثَلُهُ کَمَثَلِ الکَلْبِ انِ تَحِملْ عَلَیهِم یَلْهَثْ وَ اِنْ تَتْرکُهُمْ یَلهَثْ‏‎[16]‎‏ و ... ‏

‏‏پس انسان موجودی است که تا بینهایت در جهت کمال و تا بینهایت در جهت فساد می تواند‏‎ ‎‏پیش برود بدین لحاظ نیازمند معلّم و مُربّی لایق است تا او را در جهت کمال رهنمون گردد. ‏

‏‏آیا تعلیم و تربیت زمان به خصوصی دارد؟ برخی بر این گمان رفته اند و برای تعلیم و تربیت‏‎ ‎‏زمان معلوم داشته اند!! . پس از تولد تا آغاز رفتن به مدرسه را زمان تربیتِ محض، «دورۀ دانشگاه‏‎ ‎‏به بعد را سن تعلیم خالص، و دوران ابتدائی و متوسطه را زمان مشترک تعلیم و تربیت برآورد‏‎ ‎‏نموده اند. و در دو دائرۀ متقاطع نشان داده اند. ‏

‏‏از پایین به بالا محاسبه می شود. ‏

‏‏نظریه همین زمانبندی برای تعلیم و تربیت است که گفته اند: ‏

‏‏ «ارزش زمان برای کودک و پدر و مادرش یکسان نیست» یک روز در کودکی و در یک سالگی‏‎ ‎‏طولانی تر از یک روز در سی سالگی است. و شاید شش برابر بیشتر حوادث فیزیولوژیکی و‏‎ ‎‏روانی را شامل است «بنابراین نباید دوران پر مایه کودکی را بی حاصل گذاشت».‏‎[17]‎

‏‏دانشمندان مطابق شناختی که از انسان داشته اند تعریفهای مختلفی برای تعلیم و تربیت‏‎ ‎‏آورده اند از جمله‏

‏‏1 ـ انتقال معلومات و مهارتها ‏

‏‏2 ـ تشکیل عادات و صفات معینی در فرد ‏

‏‏این تعریف جامع نیست زیرا عادات و صفات مُعیّن در فرد تمام جنبه های هدایتی را شامل‏‎ ‎‏نمی شود. ‏

‏‏3 ـ به فعلیّت رساندن قوا و استعدادها ‏

‏‏4 ـ آماده کردن فرد برای زندگی کردن در اجتماع معیّن‏

‏
‏‎

‎‏

5 ـ ایجاد محیط مساعد برای ارضاء رغبتهای فرد ‏

‏‏در این تعریف جامعه فدای رغبتهای فرد می شود. در صورتی که باید فرد مفید به حال جامعه‏‎ ‎‏باشد. ‏

‏‏6 ـ رها ساختن فرد‏‏ از آداب و قیود اجتماعی و فراهم کردن وضع طبیعی برایش این‏‎ ‎‏تعریف با تعریف پنجم چندان فرقی ندارد زیرا فکری به حال جامعه نشده است. ‏

‏‏7 ـ رشد قوه قضاوت صحیح‏

‏‏این تا حدودی صحیح است زیرا اگر انسان به رشد کافی برای قضاوت برسد بسیاری از‏‎ ‎‏رفتارهای نادرست خود را اصلاح می کند. ‏

‏‏8 ـ راهنمائی جنبه های مختلف رشد شخصیت فرد‏

‏‏این تعریف تا حدودی تعریف خوبی است در تمامی تعریفهای فوق یا توجه به حال جمع،‏‎ ‎‏و یا به حال فرد نشده است. در اینجا لازم می نماید که به تفکّرات تربیتی برخی از دانشمندان‏‎ ‎‏اشاره ای گذرا داشته باشیم. ‏

‏‏دانشمندان برحسب بینشهای فرهنگی و تربیتی خود تربیت را تعریف و برای بهبود زندگی‏‎ ‎‏بشر، رهنمودهائی داده اند از جمله: ‏

‏‏1 ـ کانت آلمانی‏‏ (1804 ـ 1721) زمینۀ ذهنی کانت حاکی از یک تربیت زاهدمنشانه است وی‏‎ ‎‏آرمانهای تربیتی را مبنی بر ایمان ترویج می کرد. ‏

‏‏کانت نیّت نیک را در فلسفه و تربیت مورد تأکید قرار می داد. تربیت در نظر کانت مهمترین امر بود‏‎ ‎‏و می گفت «ما از راه تربیت آدم می شویم» وی تمدّن را لازمه تربیت می شمارد. ‏

‏‏تربیت در نظر کانت بهبود مداوم است و یک هنر عالی است توفیق در این هدف عالی، کار افراد‏‎ ‎‏کافی نیست بلکه کار جمیع نژاد بشر، لازم است.‏‎[18]‎

‏‏2 ـ پستالوژی «‏‏به عقیده پستالوژی بدون پرورش دل» تربیت ما در هر حال کامل نیست به گفتۀ‏‎ ‎‏وی «خدا مقیاس تمام تربیتها است» بزرگترین نیاز بشر معرفت خدا است، بنابراین تربیت‏‎ ‎‏نمی تواند از تعلیمات اخلاقی جدا باشد.‏‎[19]‎

‏‏3 ـ هربارت‏‏ (1841 ـ 1776) ‏

‏‏به عقیده هربارت تربیت یعنی رشد منش افراد وی مرکز مهمی برای تربیت معلم تاسیس کرد‏‎ ‎‏که در آن همین آرمان مورد تأکید قرار می گرفت.‏‎[20]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏

4 ـ فردریک فروبل (1852 ـ 1782) ‏

‏‏به نظر فروبل تربیت عبارت است از راهنمایی بشر بسوی وجودی متفکر عاقل خودآگاه پاک‏‎ ‎‏و بی آلایش. ‏

‏‏تربیت باید بشر را راهبری و راهنمائی کند به سوی وجودی که مربوط به خودش و در خودش‏‎ ‎‏موجود است به سوی آشتی با طبیعت و به سوی یگانگی با خدا. بنابراین تربیت باید او را به‏‎ ‎‏سوی شناسائی خدا و طبیعت راهنمائی کند و همچنین به سوی زندگی پاک و منزهی رهبری‏‎ ‎‏نماید.‏‎[21]‎

‏‏5 ـ فیخته (1814 ـ 1765) ‏‎Fichte‎‏ ‏

‏‏تربیت به نظر فیخته دارای سه هدف اصلی است: ‏

‏‏الف ـ رغبتهای زیبا شناسی را پرورش دهد و موجد آگاهی باشد. ‏

‏‏ب ـ طبیعت اخلاقی را برانگیزد و دانش مربوط به حسّ وظیفه شناسی را پرورش دهد. ‏

‏‏ج ـ «مُشعر بر ارتباط با خدا باشد» زیرا بشر آفریدۀ روحانی است. ‏

‏‏6 ـ هگل «فردریک هگل» (1831 ـ 1770) ‏

‏‏تربیت در نظر هگل فرایندی است که بوسیلۀ آن آزادی بدست می آید. هگل معتقد است که‏‎ ‎‏دولت باید بر تمام فعالیتهای تربیتی نظارت کند. او که متفکری عمیق بود از برنامۀ فاشیستی کلاً‏‎ ‎‏طرفداری می کرد.‏‎[22]‎

‏‏فلاسفه ای که نام بردیم آلمانی و هر یک مطابق برداشتهای فلسفی خود از انسان و جهان‏‎ ‎‏درباره تربیت سخن گفته اند فلاسفه شکاک و لاادریون نیز تفکرات خود را در این مورد تعریف‏‎ ‎‏ارائه کرده اند از جمله: ‏

‏‏7 ـ هیوم ـ ‏‎Hume‎‏ کُنت ‏‎Cont‎‏ و اسپنسر هر کدام تربیت را به نوعی تعریف کرده اند. ‏

‏‏اسپنسر می گوید «روی پای خود ایستادن اساس تربیت است» پس تربیت توانا ساختن انسان‏‎ ‎‏برای زیستن است. دانشمندان آزاداندیش دیگر، تربیت را معنای وسیعی برای همگان دانسته و از‏‎ ‎‏هر نوع دگماتیستی بیزاراند. ‏

‏‏8 ـ لئو تولستوی ‏‎Tolstory‎‏ ـ ‏‎Loo‎‏ عقیده داشت که تربیت دارای یک معنای روحانی است «تنها‏‎ ‎‏دانستن آرمان نیست» بلکه باید دانائی را با روش انتقادی به کار بست «او معتقد است که تنها‏‎ ‎‏شخصی می تواند زندگی را تغییر دهد که آزادانه رشد کرده باشد» و مجهز به اطلاعات علمی‏‎ ‎‏باشد مقام فرد باید محفوظ باشد. ‏

‏
‏‎

‎

‏به نظر او دوست داشتن بشر و دوست داشتن خدا آغاز و انجام حکمت بود.‏‎[23]‎‏ ‏

‏‏10 ـ نیکلای بردیاف (1874 ـ 1948) ‏‏هموطن تولستوی روسی، فکری نظیر او داشت و تربیت‏‎ ‎‏را به معنای رشد فکری تعبیر و تفسیر می کرد. ‏

‏‏11 ـ گاندی به سال 1869‏‏ در پور بندر به دنیا آمد وی خواهان تربیت محدود مذهبی نبود بلکه‏‎ ‎‏بیشتر طرفدار تربیت اخلاقی بود. ‏

‏‏تربیت برحسب نظر گاندی هم پیشرفت بشریت را ممکن می سازد و هم موجب کندی آن‏‎ ‎‏می شود. در صورتی که تربیت نیروی تحلیلی ما را پرورش دهد ممکن است نتیجه های منفی به‏‎ ‎‏بار آورد. دانشمندی تنها کافی نیست چیزی که اهمیّت دارد رشد حالت روحی ما است که به‏‎ ‎‏وسیله آن اندیشه ها جان می گیرند و جزئی از اندیشه زندگی روزانه ما می شوند. به نظر وی‏‎ ‎‏معنای نهائی تربیت و مذهب یکی است هدف هر دو، معرفت واقعی خدا و جهان است.‏‎[24]‎

‏‏12 ـ تامس جفرسون (1743 ـ 1826) ‏

‏‏جفرسون آمریکائی می گوید مقصود من از تربیت معنای وسیع آنست نه تربیت ناچیز کسانی که‏‎ ‎‏خود را دانشمند می خوانند به نظر وی تربیت بهترین ضامن دموکراسی است. ‏

‏‏13 ـ هوراس مان (1796 ـ 1859) ‏

‏‏این دانشمند هم مانند جفرسون به تربیت پذیری فرد اعتقاد داشت او فلسفه تربیتی خود را که‏‎ ‎‏مبنی بر پنج عقیده است چنین شرح می داد. تربیت باید برای دارا و ندار همگانی باشد. تربیت‏‎ ‎‏مجانی باشد. تربیت باید در دست دولت باشد نه در دست کلیسا. تربیت برای معلمان باشد.‏‎ ‎‏تربیت باید شامل مرد و زن هر دو باشد. ‏

‏‏14 ـ دیوئی ‏

‏‏دیوئی روش علمی را به عنوان بزرگترین کامیابی بشر مورد تأکید قرار می داد. به نظر دیوئی عمل‏‎ ‎‏آگاهانه جزئی از فرایند تربیتی است. نظام تربیتی نیاز به تغییر ارزشها دارد.‏‎[25]‎

‏‏جان دیوئی‏‏ کتابهای مهمی در تربیت نوشته است و اهمّ آنها عبارتند از: ‏

‏‏الف ـ هنر و تربیت، ب ـ دموکراسی و تربیت، ج ـ تجربه در تربیت، ما چگونه فکر می کنیم؟،‏‎ ‎‏د ـ اصول اخلاقی در تربیت، هـ ـ عقیده تربیتی. ‏

‏‏به نظر دیوئی تربیت فرایندی پایان ناپذیر است. آیا هیچ هدف نهایی وجود دارد؟ پاسخ دیوئی در‏‎ ‎‏این باره منفی است. ‏

‏
‏‎

‎‏

به گفته وی ما به جای ساختمانهای مجلل، بر معلمان بزرگ تکیه می کنیم. ‏

‏‏تعلیم و تربیت از دوران بسیار قدیم آغاز گردید و مبنای آن سنّتها و روشهای زندگی مردمان‏‎ ‎‏بود. افلاطون عقیده داشت که «تربیت خوب آنست که روح و بدن را از همۀ زیبائی و کمالی که‏‎ ‎‏قابلیت قبولش را دارند بهره دهد». ‏

‏‏تامس هنری هاکسی «تربیت را عبارت از آموزش مغز آدمی می دانست». ‏

‏‏پس از رنسانس علمی در اروپا شیوه های تعلیم و تعلّم دگرگون شد، به همان نسبت که مردم‏‎ ‎‏از دیانت دور می شدند تعلیم و تربیت جنبۀ مادی به خود گرفت. فرانسس بیکن می گفت ما علم‏‎ ‎‏را علم نمی شناسیم مگر این که ما را بر طبیعت چیره کند.‏‎[26]‎

‏‏تعلیم و تربیتی که بوسیله حکومتهای استعماری عرضه می شد برای پرورش جوانان به‏‎ ‎‏منظور خدمت به کشورهایشان طرح ریزی نشده بود بلکه برعکس تلقین و تحمیل ارزشهای‏‎ ‎‏جامعه استعمارگر و تربیت جوانان برای خدمت به دولت استعماری انگیزه اصلی این طرحها‏‎ ‎‏بود.‏‎[27]‎

‏‏هدف تعلیم و تربیت انگلیسی در هند در قرن نوزدهم به وجود آوردن طبقه ای با خون و رنگ‏‎ ‎‏هندی ولی با سلیقه و عقاید و اخلاق و طرز فکر انگلیسی.‏‎[28]‎‏ ‏

‏‏متأسفانه این نوع نگرش در تمامی ممالک اسلامی رسوخ یافته بود «کشورهای اسلامی هم‏‎ ‎‏وضع و حال بهتری از هند نداشتند. بعضی از مسلمانها همچون علی عبدالرزّاق کوشید تا دین و‏‎ ‎‏دولت را از هم جدا سازد او فلسفه اساسی خود را در کتابی به نام (اسلام و نظام حکومت)‏‎ ‎‏تشریح کرد و بیان داشت که قرآن اتحاد دین و دولت را دستور می دهد و اسلام اساساً یک آرمان‏‎ ‎‏روحانی است «به نظر او حکومت روحانیان مانع پیشرفت مادی و اجتماعی بوده است.‏‎[29]‎

‏‏تأثیر فرهنگ غربی در افکار مسلمانها چنان بود که قبل از انقلاب شکوهمند اسلامی داشتن‏‎ ‎‏دیانت اسلامی موجب سرافکندگی به حساب می آمد، تا چه رسد به این که دربارۀ تعلیم و‏‎ ‎‏تربیت آن سخنی به میان آورد. ‏

‏‏در صورتی که تعلیم و تربیت اسلامی عبارت است از تشکیل جامعه ای منطبق با نظام الهی‏‎ ‎‏ «اعتقاد به خدای یگانه» نیل به شیوه ای زندگی که عشق به دنیا با زهد و ریاضت تلفیق می یابد و‏‎ ‎‏تکمیل فضایل معنوی و اخلاقی را سامان می بخشد. ‏

‏‏دانشمندان خداپرست «درباره تعلیم و تربیت سخن فراوان گفته و نوشته اند» اما فرایند کلام‏‎ ‎‏امام طراوات دیگری دارد. ‏

‏
‏‎

‎

‏البته دانشمندان «مطابق شناختی که از انسان داشته اند تعریفهائی برای تعلیم و تربیت ارائه‏‎ ‎‏داده اند و برخلاف همه تلاش و کوششهائی که به عمل آمده و کتابهائی که در این زمینه نگارش‏‎ ‎‏یافته «انسان امروزه انسانی تربیت یافته نیست!! زیرا اصل و اساس تعلیم و تربیت که (تزکیه‏‎ ‎‏نفسانی) است در تعلیم و تربیت منظور نشده است. ‏

‏‏انتقال مهارت و دانش «یا شکوفا کردن استعدادها و یا به رشد رساندن افراد» چنان که در‏‎ ‎‏تعریفهای قبل آمده بود مشکل انسانها را برطرف نمی کند. ‏

‏‏خیلی پیشتر از این ایام (ویکتور هوگو) گفته بود: (گشودن یک مدرسه باعث از میان رفتن یا‏‎ ‎‏تعطیل کردن یک زندان است) ولی امروزه پس از گذشت حدود یک قرن درمی یابیم که این سخن‏‎ ‎‏جای امّا دارد. از آن بابت که مدارس روز بروز متعددتر می شوند و دائماً در طریق توسعه و‏‎ ‎‏تکمیل اند ولی به موازات آن به تعداد زندانها نیز افزوده شده است. ‏

‏‏مدارس می تواند وسیله هائی برای بستن در زندانها گردند به شرطی که براساس و ملاک و‏‎ ‎‏میزانی ارزیابی شده افتتاح شوند که در مسیر خدمت به انسانها و رفع موانع و مشکلاتی که در‏‎ ‎‏سر راه تکامل انسانی است در آن پیاده و اجرا گردد «هدفی الهی و انسانی را تعقیب کند» روشها و‏‎ ‎‏برنامه ها سازنده و خدائی باشد. ‏

‏‏اما با تأسّف باید اذعان کرد که در سطحی وسیع مواجه با افرادی هستیم که ناسازگاراند،‏‎ ‎‏بداخلاق اند، مرتکب جرم و گناه می شوند، به سازشهای نامشروع تن در می دهند، برای حفظ‏‎ ‎‏موقعیت کنونی خود هدف را نادیده می گیرند، رفتارشان ضداجتماعی است، معاشرت شان‏‎ ‎‏براساس ضوابط مقبول مذهب نیست، به قول و فعل شان نمی توان اعتماد کردو ...!! ‏

‏‏درباره چنین وضعی می توان از عوامل بسیاری یاد کرد که اهم آنها عبارت اند از: ‏

‏‏1 ـ تربیت غلط، خواه در خانواده، خواه در اجتماع و یا مدرسه. ‏

‏‏2 ـ اعمال روشهای نامطلوب، توسط مربیان در مواجه با مسائل و مشکلات تربیتی. ‏

‏‏3 ـ وجود آشفتگی در برنامه وسائل ارتباط جمعی. ‏

‏‏4 ـ وجود دست اندرکاران عاملان فساد که از طریق افساد نسل، سعی دارند خود را به آب و‏‎ ‎‏نان و نوائی ولو نامشروع برسانند. ‏

‏‏5 ـ وجود پاره ای فرهنگهای مفسده انگیز «تخدیری» وارداتی که ارزیابی شده نیستند. ‏

‏‏6 ـ وجود فلسفه ها و مکتبهائی که جدول ارزشهای اخلاقی و انسانی و الهی گذشته را واژگون‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

کرده و افراد را به جهتهای نامطلوب سوق می دهند. ‏

‏‏7 ـ ضعف مکتبی و ایدئولوژیکی مردم که خود موجبات عدم پایبندی به ضوابط انسانی‏‎ ‎‏الهی را فراهم می کند. ‏

‏‏8 ـ آزادیهای بی بند و بار، که ناشی از بی توجّهی مسئولان و یا عدم کارآیی قانون است. ‏

‏‏9 ـ آزادی عقیده به حدّی که افراد مجاز می شوند جنبه های انکار خدائی را در جامعه علنی‏‎ ‎‏نمایند. ‏

‏‏10 ـ پشت پا زدن به اصولی که اجتماع پذیرفته است. ‏

‏‏11 ـ بدآموزیهای وحشت انگیز خانواده ها مدارس، روزنامه ها، مجلات، سینماها، رادیوها،‏‎ ‎‏تلویزیونها، پوسترها و صدها عامل دیگر از این قبیل. ‏

‏‏البته باید اعتراف و اذعان کرد که نسل امروزه نسلی ستمدیده و مستضعف است از این بابت‏‎ ‎‏که: ‏

‏‏الف ـ مواجه با محرومیت ها و نابسامانیهائی که از پیش، پایه ریزی شده و او را در پدید آوردن‏‎ ‎‏آن دخالتی و شرکتی نبوده است. ‏

‏‏ب ـ رگبار تبلیغات گوناگون تحت عنوان پیشرفت، ترقی، تمدن، مدرنیسم او را از هر حیث‏‎ ‎‏تحت محاصره قرار داده و نمی گذارند که در ورای این چهارچوب نظری بیندازد و بیندیشد. ‏

‏‏ج ـ مربیان و مسئولان اجتماع از «پدر و مادر»، «معلم و مدرسه»، برنامه ریزان و مبلّغان‏‎ ‎‏آن چنان که باید برای سازندگی و یا رفع استضعاف او قیام نکرده اند. ‏

‏‏د ـ صاحبان مکاتب و اندیشه ها، پیش از آن که به فکر خیرخواهی و رفاه مردم باشند در فکر‏‎ ‎‏معرفی خود بوده اند و تحت عنوان خدمت به مردم به خدمت اربابان زر و زور قرار گرفته اند و ... ‏‎ ‎‏با چنین وضعی که برای نسل موجود تصویر کردیم آیا واقعاً این نسل مستضعف نیست. ‏

‏‏نویسندگان کتب تعلیم و تربیت تلاش فراوانی کرده و دستورات سازنده زیادی ارائه‏‎ ‎‏نموده اند، اما چندان کارساز واقع نشده است. ‏

‏‏دلیل عدم کارآئی، نبود ایمان قوی تزکیه نفسانی است. دانشمندان زیادی به این حقیقت اقرار‏‎ ‎‏کرده و در نوشته های خود متذکّر این واقعیت شده اند به عنوان مثال: ‏

‏‏1 ـ کترکارل وقتی اجتماع از هم می پاشد، بسط علم و ادبیات و هنر و فلسفه چه سودی دارد.‏‎[30]‎

‏‏2 ـ ... دبستانها و دبیرستانها و دانشکده ها نتوانسته اند مردان و زنانی تربیت کنند که به خوبی از‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

عهده رهبری صحیح زندگی برآیند تمدن غرب به سوی انحطاط گرائید زیرا نه مدرسه و نه‏‎ ‎‏خانواده موفق به تهیه و تربیت مردمی واقعاً متمدن نشده است.‏‎[31]‎

‏‏3 ـ ویلیام جیمز می گوید: ایمان یکی از قوائی است که بشر به مدد آن زندگی می کند و فقدان‏‎ ‎‏کامل آن در حکم سقوط بشر است.‏‎[32]‎

‏‏و باز ویلیام جیمز می گوید: عقل و علم و تربیت در مقابل سیل بنیان کن غرایز تاب مقاومت‏‎ ‎‏ندارند و نمی توانند آن را از تجاوز باز دارند. مطالعه یک کتاب حقوق، شور و شوق برنمی انگیزد‏‎ ‎‏.. یک مفهوم انتزاعی محرک نمی شود، مگر وقتی که با یک عامل عقیدتی همراه باشد.‏‎[33]‎‏ ‏

‏‏باتوجه به اقرار دانشمندان، تعلیم و تربیت، بدون ایمان قوی و تزکیۀ نفسانی هرگز کارساز‏‎ ‎‏نبوده و نیست. تأکید امام(س) بر ایمان و تزکیه پیش از تعلیم و تربیت اشاره به همین حقیقت‏‎ ‎‏انکارناپذیر است. امام در جهت اهمیّت تزکیه از جهت کاربردی حتّی عقیده به توحید را هم مؤثّر‏‎ ‎‏نمی دانند. ‏

‏‏ما برای اثبات این مهم و فرق گذاری میان دیدگاههای آن بزرگ مرد تاریخ با دیگر نظرات ذیلاً‏‎ ‎‏فرازهائی را می آوریم و قضاوت را بر عهده خوانندگان می گذاریم. ‏

‏‏1 ـ ... اگر علم تنها، بی تقوا باشد ولو علم توحید باشد ولو علم ادیان باشد در آن عالم ارزش‏‎ ‎‏ندارد.‏‎[34]‎

‏‏2 ـ ... صنعت ماعدای ایمان فساد می آورد. علم ماعدای ایمان فساد می آورد «‏‏اذافَسَد العٰالَمُ‏‎ ‎‏فسد العالم» ‏‏هر چه علم بیشتر شد، فسادش هم بیشتر شده است ....‏‎[35]‎

‏‏3 ـ ... آن جنبه تعلیماتی اگرچه بسیار اهمیت دارد، لکن اگر پهلوی او پرورش روحی نباشد،‏‎ ‎‏مضر به حال بشر است.‏‎[36]‎

‏‏از نظر امام(ره) تزکیه پایه و اساس تعلیم کتاب (قرآن) و حکمت است. آنجا که می فرمایند: ‏

‏‏4 ـ ... تا تزکیه نباشد تعلیم کتاب و حکمت میسور نیست. باید تزکیه شود نفوس از همه‏‎ ‎‏آلودگیها که بزرگترین آلودگی عبارت است از آلودگی نفس انسان و هواهای نفسانیه که دارد،‏‎ ‎‏مادامی که انسان در حجاب خود هست نمی تواند این قرآن را که نور است و به حسب فرمایش‏‎ ‎‏خود قرآن نور است ... نمی توانند ادراک کنند.‏‎[37]‎

‏‏5 ـ ... یکی از انگیزه ها این است که تعلیم بشود کتاب بعد از تزکیه، و تعلیم بشود حکمت بعد‏‎ ‎‏از تزکیه. از دیدگاه امام(ره) اوّلین گام در جهت تعلیم و تربیت صحیح تزکیه است مانند نمودار‏‎ ‎‏زیر. ‏

‏
‏‎

‎

‏‎تزکیه تهذیبنفس‎‎حکمت سیاستعلم صنعتعلم دیانت ...تربیت و ...‎

‏‏ ‏

‏‏فرایند حرکت و تکامل انسان از پایین به بالا نخست تزکیه نفس دوری از هوای نفسانی از‏‎ ‎‏حجاب منیّت درآمدن عجب خودپسندی را کنار گذاشتن از غرور تکبّر دوری جستن و رذائل را‏‎ ‎‏بدور ریختن است و آنگاه در پی تحصیل علم و آموزش حکمت رفتن، محال است که بدون‏‎ ‎‏خودسازی انسان به جائی برسد و یا مفید به حال جامعه واقع شود. ‏

‏‏از نظر امام(ره) علمی مفید فائده است که جهت دار باشد «علم مطلق» صرف دانستن را بدون‏‎ ‎‏رعایت جهت مطلوب مضر می دانند. ‏

‏‏1 ـ ... اگر ملت ما علم را «آن علم جهت دار را یاد بگیرند، تربیت بشوند، ... در پهلوی علم هم‏‎ ‎‏تربیت باشد، تربیتی دینی، تربیت الهی، تربیت انسانی و هم علم. اگر این دو حربه در دست شما‏‎ ‎‏باشد، کسی نمی تواند به شما تعدّی کند. کسی نمی تواند استبداد را برگرداند.‏‎[38]‎

‏‏از این بیان امام چنین استفاده می شود که علم به همان معنائی که دانشمندان بدان توصیه دارند‏‎ ‎‏جلوی تهاجم بیگانگان را نمی گیرد. ‏

‏‏دانشی که در ظرف مزکّی یعنی انسان تزکیه شده قرار گیرد اثربخش است و می تواند از فسادها و‏‎ ‎‏انحرافات پیشگیری به عمل آورد به همین دلیل است که می فرمایند: ‏

‏‏2 ـ ... تزکیه نفس اهمیّتش بیشتر از مسأله تعلیم کتاب و حکمت است، مقدّمه از برای این‏‎ ‎‏است که کتاب و حکمت در نفس انسان واقع بشود، اگر تزکیه بشود انسان، تربیت بشود به‏‎ ‎‏تربیتهائی که انبیاء علیهم السلام برای بشر هدیه آوردند، بعد از تزکیه کتاب و حکمت هم در او به‏‎ ‎‏معنای حقیقی خودش در نفس انسان نقش می بندد و انسان به کمال مطلوب می رسد ... ‏‎[39]‎

‏‏امام(ره) تمامی اختلافات، منهای اختلاف بین حق و باطل را از عدم تزکیه نفس می داند. در این‏‎ ‎‏جهت فرق نمی کند که اختلاف درون مرزی یا برون مرزی باشد. ‏

‏‏‎

‎

‏3 ـ ... این نقصهائی که در اطراف کشورمان و همین طور در اطراف جهان هست ... تمام‏‎ ‎‏اختلافاتی که پیدا می شود برای این است که ما تربیت نشدیم و ما تزکیه نشدیم ....‏‎[40]‎‏ ‏

‏‏با وجودی که امام(ره) به علم و تخصّص اهمیّت به سزائی می دادند، فَیضیّه و دانشگاه را سنبل‏‎ ‎‏دین و دنیای مردم معرفی می کردند با این وصف از نظر تعلیم و تربیت اولویّت را برای هر دو‏‎ ‎‏قشر به تهذیب نفس و تزکیه می دادند. ‏

‏‏4 ـ در بسیاری از سخنرانیها و تذکرات و توصیه ها فرموده اند: ... خطر دانشگاه از خطر بمب‏‎ ‎‏خوشه ای بالاتر است، چنانچه خطر حوزه های علمیه از خطر دانشگاه بالاتر است ....‏‎[41]‎‏ ‏

‏‏5 ـ ... وقتی معمّم «مُلّا» مهذب نباشد، فسادش از همه کس بیشتر است. در بعضی روایات‏‎ ‎‏هست که در جهنم بعضیها، اهل جهنم از تعفّن بعضی روحانیین در عذاب هستند ... تا اصلاح‏‎ ‎‏نکنید خودتان را تهذیب نکنید. شما نمی توانید دیگران را تهذیب کنید.‏‎[42]‎

‏‏6 ـ ... دنیا را دانشگاه به فساد کشانده است و دنیا را دانشگاه می تواند به اصلاح بکشاند ... این‏‎ ‎‏همه مصیبتهائی که در دنیا پیدا شده است از همان متفکرین و متخصصین دانشگاه ها بوده این دو‏‎ ‎‏مرکز که مرکز علم است هم می تواند مرکز تمام گرفتاریهای بشر باشد و هم می تواند مرکز‏‎ ‎‏ترقیات.‏‎[43]‎‏ ‏‏با توجه به این که امام خود عارفی والامقام و زاهدی وارستۀ از دنیا و دوری جوینده‏‎ ‎‏از هواهای نفسانی بود، نیک می دانست که لغزشگاه های انسانی از چه اموری نشأت می گیرد، در‏‎ ‎‏تعلیم و تربیت دقیقاً همان امور را نشانه رفته و آلودگی نفسانی را مایه خلاف و تباهی معرفی‏‎ ‎‏نموده و با عنایت به آیات کریمه. ‏

‏‏1 ـ قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَکیّها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّیٰها‏‎[44]‎‏ ‏

‏‏2 ـ قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزکّی وَ ذَکَر اْسَم رِبِّه فَصَلّیُٰ‏‎[45]‎‏ ‏

‏‏3 ـ وَ یزکّیهِمْ و یُعلِمُهُم الکِتابَ و الحِکمةَ‏‎[46]‎‏ ‏

‏‏می فرمایند ... هر چه بر سر بشر می آید از علم بدون تهذیب است‏‏ ‏‎[47]‎

‏‏بالاترین گرفتاری حب نفس است‏‏ ‏‎[48]‎‏ ‏‏انگیزه بعثت نزول وحی است و نزول قرآن است، و انگیزه‏‎ ‎‏تلاوت قرآن بر بشر این است که تزکیه پیدا بکنند و نفوس مصفا بشوند از این ظُلماتی که در‏‎ ‎‏آنها موجود است‏‏ ‏‎[49]‎

‏‏این مضامین دقیقا‍ً از روایات و سنت گرفته شده است چنانکه می فرمایند: ‏

‏‏‎

‎‏

امام جواد(ع) ‏‏مَنْ اَطاعَ هَواهُ اعَطیٰ عَدُوّهُ مُناهُ‏‏ ‏‎[50]‎‏ ‏

‏‏رسول خدا(ص) ‏‏خَیُرکُمْ مَنْ اَعانَهُ اللهُ عَلیٰ نَفْسِهِ فَمَلکهٰا‏‏ ‏‎[51]‎

‏‏امام کاظم(ع) ‏‏یا هشامُ لَیْسَ مِنّا مَنْ لَُمْ یُحاسِبْ نَفْسُه فی کُلِ یَوْمٍ‏‎[52]‎‏ ‏

‏‏امیرالمؤمنین(ع) ‏‏اقَویٰ النّاسِ اعَظَمُهُمْ سُلطٰاناً عَلیٰ نَفْسِه‏‎[53]‎

‏‏فرصتی در حد این مقال نیست که فرمایشات امام(ره) با آیات و روایات انطباق داده شود و‏‎ ‎‏منبع برداشتها از کتاب و سنت در باب تعلیم و تربیت، مشخصاً تبیین گردد. ‏

‏‏ویژگیهای تعلیم و تربیت اسلامی اموری است که ذیلاً به آنها اشاره می کنیم. ‏

‏‏1 ـ جهانی و جاودانگی است‏

‏‏وَ مٰا اَرْسَلنٰاکَ اِلّا کافّةً لِلنّاسِ‏‎[54]‎‏ ‏ ‏ ‏‏وَ مٰا اَرْسَلنٰاکَ اِلّا رَحْمَةً لِلْعٰالَمینَ‏‎[55]‎

‏‏تعلیم و تربیت اسلامی محدود به جامعه خاص نژاد خاص و زبان خاص نیست، برخلاف تعلیم‏‎ ‎‏و تربیتهای ناسیونالیستی که افراد را به هدفهای خاصی تربیت می کنند.‏‎[56]‎

‏‏2 ـ مشخصه دوم تعلیم و تربیت اسلامی (آزادگی ـ حریت) است. آزادگی با آزادی به مفهوم‏‎ ‎‏بی بند و باری که در کشور ما در زمان طاغوت برحسب تبعیت از الگوهای خارجی و استعماری‏‎ ‎‏هر روز در حال افزایش بود فرق دارد. ‏

‏‏حر بودن «یعنی جز برای خدا اظهار بندگی نکردن» تسلیم تقلیدهای کورکورانه نشدن دقیقاً به‏‎ ‎‏همان معنا که امیرالمومنین فرموده است. ‏

‏‏لٰا تَکَنْ عَبْدَ غَیْرِکَ لَقَدْ جَعَلَک اللهُ حُراً‏‏. ‏

‏‏کسانی که تعلیم و تربیت قبل از انقلاب را به یاد می آورند به خوبی واقف هستند که‏‎ ‎‏ «دانشگاههای کشور دبیرستانها» وسائل ارتباط جمعی به چه سمتی حرکت می کردند. ‏

‏‏برنامه ریزان، هنرمندان، فیلم سازان و ... در تدارک چه نوع تعلیم و تربیتی بودند، تعلیم و تربیتهای‏‎ ‎‏کلیشه ای دستوری و در نتیجه ترس، تسلیم، خودباختگی، ذلت، پستی، بی بند و باری و ... ‏

‏‏امام(ره) این گونه تعلیمها را نادرست دانست و این نوع تربیتها را ناروا معرفی کرد روح‏‎ ‎‏آزادگی از شرق و غرب را در کالبد تعلیم و تربیت دمید و چنین اظهار داشت: ‏

‏‏ ... آنها که گمان می کنند که مدارس باید علم در آن باشد و دیگر کاری به این مسائل نداریم، باید‏‎ ‎‏متخصص باشند. ساده اندیشند ... ساده اندیشی است که انسان گمان کند که یک معلمی که‏‎ ‎‏انحراف دارد معلمی که یا طرف شرق است و یا طرف غرب، یا تربیت شرقی دارد یا تربیتی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

غربی، آن را ما معلم قرار بدهیم ... ساده اندیشی است که ما جوانهای خودمان را به دست معلمی‏‎ ‎‏بدهیم که به طرف شرق می رود و بچّه های ما را شرقی کند و یا به طرف غرب می رود و بچّه های‏‎ ‎‏ما را غربی کند. ساده اندیشی است که ما گمان کنیم که فقط تخصص میزان است و علم میزان‏‎ ‎‏است، علم الهی هم میزان نیست، علم توحید هم میزان نیست، علم فقه هم میزان نیست، هیچ‏‎ ‎‏علمی میزان نیست، آن علمی میزان است و آن علمی برای بشر سعادت است که تربیت در او‏‎ ‎‏باشد.‏‎[57]‎

‏‏سیستم و نظام گذشته از نظر تربیتی به ناحق افراد را: ‏

‏‏ ـ بسوی دولت سوق می داد، در ذهن ها چنان وارد کرده بود که دولت معصوم از خطا است و‏‎ ‎‏در برابر تصمیمات او اقداماتش نباید ایستاد. ‏

‏‏ ـ بی بند و باری را ترویج می کرد تا سر مردم را به امور تخدیری گرم کند و نتوانند به کارهای‏‎ ‎‏حساس تر بیندیشند. ‏

‏‏ ـ جنبه تفکر آزاد را از مردم سلب کرده بود تا نتوانند درباره خود و آینده خود، فکر کنند. ‏

‏‏ ـ و بالاخره با سیاست مزوّرانه، با ظاهری فریبنده و باطنی مایوس کننده، سرنسل را به‏‎ ‎‏آزادیهای بی بند و بار به مدرک، به آب و نان حاصل از آن گرم می کرد تا ملاحظات اساسی‏‎ ‎‏فیمابین نتواند آنان را به مقاومت و قیام بکشاند. ‏

‏‏امام(ره) دخالت در سیاست را از عناصر مهم تربیتی خود قرار داد و فرمود: ‏

‏‏ .... اسلام را همچو بد معرفی کرده اند به ما که ما هم باورمان آمده است که اسلام را به‏‎ ‎‏سیاست چه کار سیاست مال قیصر و محراب مال آخوند، محراب را هم نمی گذارند مال ما باشد.‏‎ ‎‏اسلام دین سیاست است، حکومت دارد، شما بخشنامه حضرت امیر و کتاب حضرت امیر، به‏‎ ‎‏مالک اشتر را بخوانید ببینید چیست. دستورهای پیغمبر و دستورهای امام علیه السلام در جنگها‏‎ ‎‏و در سیاست ببینید چی دارد.‏‎[58]‎‏ ... ما داریم می گوییم: آقا شما می خواهیم حاکم خودتان‏‎ ‎‏باشید، مستقل باشید، آن وقت آن آقا ... مقابل ما می ایستد. مقاومتشان یعنی ما می خواهیم نوکر‏‎ ‎‏باشیم.‏‎[59]‎

‏‏درباره دوری جستن از تبلیغات مسموم و خطرناک استکبار می فرماید: ‏

‏‏ ... باید کوشش کرد و پرده از تبلیغات مسموم چند صد سالۀ اجانب برداشت، شما نسل جوان‏‎ ‎‏موّظف هستید غرب زده ها را از خواب بیدار کنید و فجایع حکومتهای ضد انسانی آنها و اعمال‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏آنها را برملا نمائید و طرز حکومت اسلام را که مع الأسف بسیار عمر کوتاهی داشت و در همان‏‎ ‎‏چند صباح راه و روش اسلام در ولایت و والی روشن کرد، به جوامع عموماً و به فرزندان اسلام‏‎ ‎‏خصوصاً گوشزد کنید و صفوف خود را فشرده تر نمائید ... ‏‎[60]‎

‏‏از نظر امام(ره) رهائی یافتن از دام مستکبران و به آزادی سیاسی رسیدن، جز به آزادی‏‎ ‎‏اسلامی یعنی (حُر) شدن میسور نیست. تا انسانها به بندگی خدا نرسند، و از طاغوت تبری‏‎ ‎‏نجویند، تعلیم و تربیت اسلامی را به مفهوم واقعی به کار نبندند نجاتی برایشان نیست. تحلیل‏‎ ‎‏فرمایش امام نیاز به یک تحلیل اجمالی دارد. ‏

‏‏انسان برحسب طبیعت و فطرت خود، دارای سه مبدأ ادراک است (حس ـ عقل ـ خیال)‏‎ ‎‏نخستین قوه و نیروئی که در انسان از مرحله قوه و استعداد به فعلیت می رسد قوۀ حس است این‏‎ ‎‏قوه بلافاصله بعد از بدنیا آمدن بروز می کند. ‏

‏‏انسان برحسب قوه حس به دنیا روی آورده و بدان آرام می گیرد، دراین عرصه هر چه بیشتر و‏‎ ‎‏بهتر به شهوات و تمایلات نفسانی روی می آورد و به زیست حیوانی ادامه می دهد. ‏

‏‏پس از گذشت مرحله اول، عقل عملی در او پدید می آید و قوه تخیل در وی به ثمر می رسد‏‎ ‎‏در این مرحله انسان می کوشد که خیرات مظنونه را تخیل نماید، و رفتار خود را بر انجام طاعات‏‎ ‎‏و اجتناب از بدیها و زشتیها متمرکز سازد، و از مقام و منزلت اخروی برخوردار گردد. زیرا معاد‏‎ ‎‏هر انسانی به اندازه همّت اوست. ‏

‏‏با گذشت از مرحله عقل عملی، اگر توفیق خداوندی یار گردد و مدد عقل نظری خویش را با‏‎ ‎‏معارف الهی تجهیز و تحکیم کند، به کلیت عالم هستی احاطه می یابد و به نوعی ادراک نائل‏‎ ‎‏می گردد که از شائبۀ تغیّر و تجدّد و یا گمان و حدس منزّه است. ‏

‏‏مردم برحسب طی مدارج کمال به سه گروه تقسیم می شوند. (اصحاب مشئمه) (اصحاب‏‎ ‎‏میمنه) و سابقون. مبدأ اعمال گروه اول قوه محرکه حیوانی است که (قُوّه شوقیّه نام دارد) تلاش‏‎ ‎‏در جهت امور حیوانی و شهوات و تمایلات از طریق خواب استراحت و اعمال جنسی و ... و یا‏‎ ‎‏خشم گرفتن بر دیگران و انتقام از آنها است. (مبدأ اعمال) ‏

‏‏گروه دوم، عقل عملی است که با وساطت ادراکات جزئی باطنی مانند تخیل و امثال آن عمل‏‎ ‎‏می کند. هدف این قوه دست یازیدن به اعمال نیک و سعادات مقبوله و کارهای پسندیده است.‏‎ ‎‏اما گروه سوم، درکی فراتر از گروه دوم دارند، جز به خداوند به چیزی نمی اندیشند. از خداوند جز‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

خدا را نمی خواهند. به این دسته اهل الله یا سابقون می گویند در تعلیم و تربیت اسلامی، جسم و‏‎ ‎‏عقل و قلب به یک نسبت مورد توجه هستند. و هیچ یک نباید قربانی دیگری شود. ‏

‏‏تمام در پی تربیت جسم بودن و یا رهبانیت پیشه کردن و به عزلت رفتن، هردو قسمت‏‎ ‎‏مردود است. ‏

‏‏آن چه مردم دنیا امروز گرفتار آن هستند و از آن بابت دچار خسارتهای غیرقابل جبرانی‏‎ ‎‏شده اند و باید گفت دنیا را به فساد کشیده اند. پرداختن به امور حسی و تجربی، تجملات زندگی‏‎ ‎‏و فراموشی یاد آخرت است. ‏

‏‏و عده اندکی هم به آخرت چسبیده اند و آخرت را جدای از دنیا تصور کرده اند و دنیا را به اهل‏‎ ‎‏دنیا واگذار نموده اند. ‏

‏‏از دیدگاه امام(ره) هر دو نظریه اشتباه است. آخرت از دنیا و دین از سیاست جدا نیست، البته‏‎ ‎‏دیانت اساس همه چیز است، تهذیب نفس، تزکیه را مایه رسیدن به دنیا و آخرت می دانند، برای‏‎ ‎‏جلوگیری از مفاسد، هیچ وسیله ای را کارآمدتر از تقوای الهی نمی دانند موعظه، نصایح دلسوزانه‏‎ ‎‏را بدون تزکیه مؤثر و مفید برآورد نمی کنند، همان چیزی که هیچ دانشمند علم التربیه ای بدان‏‎ ‎‏نپرداخته است. ‏

‏‏در همین راستا است که امام(ره) مباحث ذیل را در تعلیم و تربیت به تفصیل مطرح می فرمایند. ‏

‏‏ ـ تعلیم و تربیت امری است مستمر و پی گیر. ‏

‏‏ ـ تزکیه بر تعلیم و تربیت مقدم است. ‏

‏‏ ـ تربیت با سیاست پیوستگی دارد. ‏

‏‏ ـ تربیت با سنن الهی در رابطه است. ‏

‏‏ ـ آموزش باید جهت دار باشد. ‏

‏‏ ـ تربیت با زمان رابطه دارد (باید در تربیت عنصر زمان را در نظر گرفت) ‏

‏‏امام(س) به نکات منفیی که در نظام طاغوتی برای تسلط بیگانگان تبلیغ می شد اشاره کرده‏‎ ‎‏و آنها را به جامعه مرتباً تذکر می داد و بدین سان موانع تعلیم و تربیت صحیح اسلامی را برطرف‏‎ ‎‏می فرمود: ترجیحاً موارد زیر را بیشتر متذکر گردیده، مردم را برحذر می داشت. و معتقد بود که‏‎ ‎‏نظام غیراسلامی گذشته برای پیشرفت کارهایش روشهای استعماری را بکار می گرفت از جملۀ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏ 

ـ توسعه مراکز فساد و فحشاء‏

‏‏ ـ استفاده از اساتید غرب زده ‏

‏‏ ـ ایجاد عداوت بین دانشگاهیان ‏

‏‏ ـ منحرف ساختن جوانان از ارزشها ‏

‏‏ ـ سوءاستفاده از وسائل ارتباط جمعی‏

‏‏ ـ منحرف ساختن مراکز آموزشی‏

‏‏ ـ تبلیغات سوء‏

‏‏ ـ سرگرم کردن مردم به ظواهر‏

‏‏ ـ مرعوب ساختن مردم ‏

‏‏ ـ آموزشهای جهت دار برای استفاده های نامشروع‏

‏‏ ـ ..................... ‏

‏‏ما برای هر یک از موارد فوق به عنوان نمونه کلامی از فرمایشات امام(ره) را می آوریم. ‏

‏‏درباره مراکز فحشاء‏

‏‏ ... این مراکزی که برای عیش و عشرت جوانها اینها تهیه کردند و این مغازه های زیادی که‏‎ ‎‏برای فروش عروسکها و فرآورده های خارجی بوجود آوردند و این دکانهای مشروب فروشی،‏‎ ‎‏اینها روی طبع خودش واقع نشد. اینها روی برنامه ای بود ... در دانشگاه جوانها را از بین ببرند ... ‏‎ ‎‏بی تفاوتشان کنند و راجع به کشورشان بی تفاوت باشند ... عشرتکده باشد، سینکای موافق میل‏‎ ‎‏و شهوات جوانها باشد، دیگر این مملکت هر چه بر آن بگذرد گذشته است..‏‎[61]‎

‏‏درباره اساتید غرب زده ‏

‏‏ ... اینهائی که در دانشگاه ها هستند بعضیهاشان البته پنجاه سال است که از غرب به مغزهای‏‎ ‎‏آنها بیماری تزریق شده و تربیت شدند اینها به همان تربیتهای غربی و آنها اینها را هم آماده‏‎ ‎‏کردند، برای اینکه جوانهای ما را آنطوری که می خواهند بار بیاورند.‏‎[62]‎

‏‏ایجاد عداوت بین دانشگاهیان‏

‏‏ ... جوّی به وجود آورده بودند که با هم شاید دشمن بودند، نه دانشگاهی تحمّل روحانی‏‎ ‎‏را داشت و نه روحانی تحمّل دانشگاهی را. اساس هم این بود که این دو قشری که با اتحادشان تمام‏‎ ‎‏ملت متحد می شوند، از هم جدا نگهدارند و با هم مخالفشان کنند تا ملت اتحاد پیدا نکند.‏‎[63]‎

‏
‏‎

‎‏

منحرف ساختن جوانها از ارزشها ‏

‏‏ ... همین معنائی که برای روحانیون نقشه کشیده بودند، برای جوانهای غیرروحانی، چه‏‎ ‎‏دانشگاهی چه سایر جوانها با طرزهای دیگری نقشه کشیدند تا آنها در میدان سیاست حاضر‏‎ ‎‏نباشند و در اموری که کشور احتیاج به او دارد دخالت نکنند.‏‎[64]‎‏ ‏

‏‏سوءاستفاده از وسائل ارتباط جمعی‏

‏‏ .... شما می دانید که از اولی که این صدا و سیما در ایران وجود پیدا کرد، آنچه که شاید گفت از‏‎ ‎‏همه چیزها بیشتر صدمه وارد کرد هم به حیثیّت این ملت و هم در وابسته کردن این ملت به‏‎ ‎‏قدرتهای بزرگ این دستگاهها بود.‏‎[65]‎

‏‏منحرف ساختن مراکز آموزشی‏

‏‏ ... آموزش و پرورش لفظی بوده است که «وزارت آموزش و پرورش»، «نه آموزش» آموزش‏‎ ‎‏بوده و نه پرورش، آموزش این بوده است که جوانهای ما را گرایش غربی و شرقی می دادند و‏‎ ‎‏پرورش همین بوده است، که لاابالی بار می آورده اند.‏‎[66]‎

‏‏درباره تبلیغات سو‏

‏‏ ... همین جوانها در زمانی که طاغوت بود به هر جا که می رفتند فساد را می دیدند، مجله‏‎ ‎‏می خریدند پر از فساد و پر از فحشا بود، روزنامه می خریدند پر از تبلیغات، ضدانسانی و‏‎ ‎‏اسلامی بود. هر جای مملکت می رفتند، مراکز فساد پخش بود ... نگذاشتند که تربیت صحیح در‏‎ ‎‏این ملت تحقق پیدا بکند.‏‎[67]‎

‏‏سرگرم کردن مردم به ظواهر‏

‏‏ ... خوب آنها از خدا می خواستند که مردم غافل بشوند و سیاست را بدهند دست حکومت و‏‎ ‎‏به دست ظلمه، دست آمریکا، دست شوروی، دست امثال اینها ... و گفتند شما کار به سیاست‏‎ ‎‏نداشته باشید، حکومت مال ما، شما هم بروید در مسجدهایتان بایستید نماز بخوانید، چکار‏‎ ‎‏دارید به این کارها ... ‏‎[68]‎

‏‏مرعوب ساختن مردم‏

‏‏ ... قوای انتظامی را و بالاتر قوای ساواک را در مقابل ملت قرار داده بودند برای ایجاد رعب‏‎ ‎‏ مردم وقتی که این لباس را می دیدند به وحشت می افتادند، وقتی اسم ساواک را می شنیدند‏‎ ‎‏وحشت می کردند ... ‏‎[69]‎‏ ‏

‏‏ ‏‏‎

‎

‏آموزش در جهت منافع مستکبران ‏

‏‏ ... آنها در صدد بودند که به تدریج بطور کلی موفق بشوند که هر چه از دانشگاه بیرون بیاید‏‎ ‎‏قبله او شرق یا غرب باشد ... ‏‎[70]‎

‏‏دانشمندان علوم تربیتی معتقدند که هر گاه مسئولان جامعه به فکر جامعه نباشند، و راه و‏‎ ‎‏رسم شان غلط و ناصواب باشد، نباید انتظار اصلاح افراد را داشت. ‏

‏‏رژیم با حیله گری ها و اعمال غرض ها، معلمان را که به حقیقت سازندگان واقعی جامعه هستند‏‎ ‎‏تحقیر و سرکوب می کرد. بدیهی است، هنگامی که معلم خود در معرض استثمار فکری باشد و‏‎ ‎‏مجبور به رژه رفتن در برابر طاغوت و طاغوتیان، چگونه می تواند افرادی آزاد، و نیک اندیشی‏‎ ‎‏تربیت کند. ‏

‏‏رژیم کوشیده بود، کسانی را بر کار بگمارد که به هر ساز برقصند، عامل نظرات و مجری‏‎ ‎‏فرمانهایش باشند، مسائل و مشکلاتشان را براساس قوانین طاغوت حمل کنند، و همه دشواریها‏‎ ‎‏را با آچار غربی یا شرقی رفع کنند. ‏

‏‏محتوای تربیت، تنها برای آن بود که سر دانش آموزان را گرم کنند. روش تربیتی، چه در جنبۀ‏‎ ‎‏ُآموزش چه در جنبۀ پرورش روشی خسته کننده، ویران گر، موجد روح، سکوت و سکون‏‏ بود.‏‎ ‎

‏‏شاخص های تعلیم و تربیت از نظر امام(س) همان شاخص های تعلیم و تربیت اسلامی به‏‎ ‎‏معنای واقعی کلمه است و به شرح زیر: ‏

‏‏1 ـ عمومی و جهانی بودن تعلیم و تربیت؛ ‏

‏‏2 ـ آزادی و آزادگی به معنای حر بودن انسانها؛ ‏

‏‏3 ـ تزکیه مقدم بر تعلیم و حکمت است؛ ‏

‏‏4 ـ وارستگی، بی آلایشی، ورع، تقوا و ... ؛ ‏

‏‏امروزه آنچه در نظام تعلیم و تربیت بدان اهمیّت داده می شود، در جهت سازندگی فرد است.‏‎ ‎‏اما فرد چه هدفی را دنبال می کند؟ باتوجه به نقشه های استعمارگران و ایجاد بازارهای مصرفی‏‎ ‎‏برای کالاهای تولیدی، تجمّل، زرق و برق زندگی مادی، به هر بهائی که تمام شود!! ! فرد، در‏‎ ‎‏همسوئی با مستکبران حرکت می کند، تربیتهای غیرالهی چنین اقتضائی دارد!! ! پیش از انقلاب‏‎ ‎‏این چنین بود. ‏

‏‏متأسّفانه افسون خنّاسان کارگر افتاده بود، و تربیتها در جهت استثمارگران انجام می شد. ‏

‏
‏‎

‎

‏امام(ره) با هیمنه ای الهی و با روحی بزرگ و تربیتی الهی فریاد برآورد به عالِم‏‏ْ‏‏ و عامی‏‎ ‎‏دانشگاهی و روحانی نهیب دوری از وسواس سودجویان و شیاطین و طاغوتیان را برآورد و‏‎ ‎‏تعلیم و تربیتهای از یاد رفته را متذکر شد. ‏

‏‏روح بیداری و هشیاری را در جامعه دمید. حال بر ما است که سخنان گرفته شدۀ از قرآن و‏‎ ‎‏سنت آن بزرگ مرد تاریخ را به گوش جان بشنویم و به کار بندیم. ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏‏‏منابع و یادداشت ها ‏

‏‎ ‎‏‎

‎

• . قرآن کریم، سوره اسری، آیه70.
• . قرآن کریم، سوره احزاب، آیه 72.
• . و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین، انبیاء آیه 107.
• . قرآن کریم، سوره طه، آیه 2 ـ 1.
• . تفسیر مجمع البیان، ج 3 ص 199.
• . عن ابی حمزه قال قلت لابی عبدالله(ع) لتبقی الارض بغیر امام؟ فقال لو بقیت الارض بغیر امام لساخت، کتاب غیبت نعمانی ص 138
• . قرآن کریم، سوره انعام، آیه 164، سوره نمل آیه 26، سوره رعد 16، سوره یوسف 42
• . قرآن کریم، سوره انعام، آیه 164، سوره نمل آیه 26، سوره رعد 16، سوره یوسف 42
• . قرآن کریم، سوره انعام، آیه 164، سوره نمل آیه 26، سوره رعد 16، سوره یوسف 42
• . قرآن کریم، سوره انعام، آیه 164، سوره نمل آیه 26، سوره رعد 16، سوره یوسف 42
• . انسان موجودی ناشناخته، الکسیس کارل
• . قرآن کریم، سوره بقره 222 ـ 165، سوره فرقان 44، سوره بقره 74، سوره اعراف 176.
• . قرآن کریم، سوره بقره 222 ـ 165، سوره فرقان 44، سوره بقره 74، سوره اعراف 176.
• . قرآن کریم، سوره بقره 222 ـ 165، سوره فرقان 44، سوره بقره 74، سوره اعراف 176.
• . قرآن کریم، سوره بقره 222 ـ 165، سوره فرقان 44، سوره بقره 74، سوره اعراف 176.
• . قرآن کریم، سوره بقره 222 ـ 165، سوره فرقان 44، سوره بقره 74، سوره اعراف 176.
• . راه زندگی ص 118.
• . تاریخ فلسفه تربیتی، فردریک مایر، ترجمه علی اصغر فیاض، ص 344.
• . همان منبع، صفحات 355 ـ 356.
• . همان منبع، صفحات 355 ـ 356.
• . همان منبع، صفحات 355 ـ 356.
• . تاریخ فلسفه تربیتی، ص 341 ـ 342 ـ 343.
• . تاریخ فلسفه تربیتی، ص 341 ـ 342 ـ 343.
• . تاریخ فلسفه تربیتی، ص 341 ـ 342 ـ 343.
• . تاریخ فلسفه تربیتی، ص 341 ـ 342 ـ 343.
• . انتقال به تعلیم و تربیت اسلامی، ص 185
• . آموختن برای زیستن، ص82 ـ 83
• . آموختن برای زیستن، ص82 ـ 83
• . تاریخ فلسفه تربیتی، ص 431
• . راه زندگی، ص 170 ـ 155 .
• . راه زندگی، ص 170 ـ 155 .
• . راه زندگی، ص 170 ـ 155 .
• . راه زندگی، ص 170 ـ 155 .
• . . ر.ک:صحیفه امام ، ج 14 ص 168-169.
• . همان .
• . همان .
• . همان .
• . . ر.ک:صحیفه امام ، ج13 ص 504-507.
• . همان .
• . سخنرانی شماره 231 .
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 13ص 413 ـ 420 .
• . همان .
• . سخنرانی شماره 852 .
• . قرآن کریم، سوره شمس آیه 10 ـ 9، سوره اعلی آیه 15 ـ 14، سوره جمعه آیه 2.
• . قرآن کریم، سوره شمس آیه 10 ـ 9، سوره اعلی آیه 15 ـ 14، سوره جمعه آیه 2.
• . قرآن کریم، سوره شمس آیه 10 ـ 9، سوره اعلی آیه 15 ـ 14، سوره جمعه آیه 2.
• . سخنرانی هیجده فروردین 66، سخنرانی 27 اسفند 69، سخنرانی 28  اردیبهشت ماه 69.
• . سخنرانی هیجده فروردین 66، سخنرانی 27 اسفند 69، سخنرانی 28  اردیبهشت ماه 69.
• . سخنرانی هیجده فروردین 66، سخنرانی 27 اسفند 69، سخنرانی 28  اردیبهشت ماه 69.
• . بحارالانوار، ج 78 ص 364.
• . تنبیه الخواطر، ص 362.
• . بحارالانوار، ج 78 ص 311.
• . غررالحکم
• . قرآن کریم، سوره سباء آیه 28، سوره نساء آیه 107.
• . قرآن کریم، سوره سباء آیه 28، سوره نساء آیه 107.
• . تعلیم و تربیت صهیونیستی، تألیف عادل توفیق عطار.
• .  ر.ک:صحیفه امام ، ج 13 ص510، ج 6 ص 33-34، ج 4 ص 237-238، ج 13 ص 146.
• . همان.
• . همان.
• . همان
• .  ر.ک:صحیفه امام ، ج 13 ص 100-102، ج 7 ص 331-333، ج 12 ص 329-331، ج 13 ص 188-191.
• . همان.
• . همان.
• . همان.
• . سخنرانی شماره 735.
• . ر.ک:صحیفه امام ، ج 13 ص 247-249، ج 12 ص 464-465، ج 13 ص 432-433، ج 7 ص 430-431، ج 14 ص 426-427.
• . همان.
• . همان.
• . همان.
• . همان.سایر منابع 71 ـ اصول تعلیم زبان و ادبیات، حسین رزمجو 72 ـ زندگی و پرورش کودک، ژان پیاژ 73 ـ گفتارهائی درباره تربیت فرزندان، آس ماکارنکو، ترجمه ابو تراب باقرزاده 74 ـ اندیشه و عمل سیاسی مسلمین، دکتر کلیم صدیقی 75 ـ کتاب تعلیم و تربیت، دکتر قائمی 76 ـ روانشناسی غزالی (علم النفس) 77 ـ مسائل تربیتی اسلام، محمدباقر حجتی 78 ـ دین و علم، برتراند راسل