اصول و مبانی تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی

‏‏اصول و مبانی تعلیم و تربیت‏‏ ‏

‏‏ نوشته: عباس کوثری‏

‏‏مقدمه: ‏

‏‏در فرهنگ قرآن و معارف اصیل اسلامی، تعلیم و تربیت از منزلت و جایگاهی رفیع‏‎ ‎‏برخوردار است. گذشته ای به قدمت تکوین و آفرینش انسان دارد و از همه شکوهمندتر آنکه‏‎ ‎‏خالق یکتای هستی تعلیم و تربیت انسان را عهده دار شده است. و در قرآن کریم از خود به این‏‎ ‎‏صفت یاد کرده است آنان که میفرماید: ‏

‏‏و علم آدم الاسماء کلّها» ‏‎[1]‎‏ «واتقوا الله و یعلّمکم الله» ‏‎[2]‎‏ «الرحمن علّم‏‎ ‎‏القرآن» ‏‎[3]‎‏ «الّذی علّم بالقلم» ‏‎[4]‎‏ «علّمناه من لدنّا علما» ‏‎[5]‎‏ ‏

‏‏اصولاً یکی از جهات اعجاز قرآن جنبه های علمی آن است که علامه طباطبائی «ره» از آن به‏‎ ‎‏عنوان «تحدّی قرآن به علم» نام می برد‏‏ ‏‎[6]‎‏ ‏‏و از طرف دیگر مواردی که در آیات الهی از خداوند با‏‎ ‎‏کلمات ـ «‏‏ربّ»، «ربّنا»،‏‎[7]‎‏ «ربّکم»،‏‎[8]‎‏ «ربّک»،‏‎[9]‎‏ «ربّه»،‏‎[10]‎‏ «ربّها»،‏‎[11]‎‏ «ربّهم»،‏‎[12]‎‎ ‎‏ «ربّی»،‏‎[13]‎‏ «ربّهما»،‏‎[14]‎‏ «ربّکما»،‏‎[15]‎‏ ‏‏نام برده است بیانگر ربوبیّت ذات مقدس احدیّت می باشد‏‎ ‎‏بویژه کلمۀ «ربّکما» که با قرار گرفتن در ترکیب زیبای «‏‏فبای الاَ ربکما تکذّبان‏‏» (آنهم پس از بیان‏‎ ‎‏سمتی از نعمتها) جلوۀ دیگر از جمال ربوبی را در دل و فکر متجلّی می سازد. ‏

‏‏راغب می نویسد: ‏‏الربّّ فی الاصل الترّبیة و هو انشاء الشئی حالاً فحالاً الی حدّ التمام ... ‏‎ ‎‏الرباب السحاب سمّی بذالک لانّه یُربّ البنات‏‏: اصل ربّ تربیت است و آن عبارت از ایجاد‏‎ ‎‏شئی است تا به تدریج او را به مقصد کمال و تمام رهنمون سازد» و به ابرها «رباب» می گویند‏‎ ‎‏زیراموجب باروری گیاهان می گردد‏‎[16]‎‏ ‏‏و در مقابل اگرچه عدّه ای گفته اند ربّ از ریشه «ربب» ‏‎ ‎‏است برخلاف تربیت که از ریشه «رَبَو» گرفته شده است و لکن آنها نیز معتقدند که در واژۀ «ربّ» ‏‎ ‎‏تربیت اشراب شده است. ‏

‏
‏‎

با توجّه به همین جایگاه تعلیم و تربیت است که هدف از بعثت پیامبران تعلیم کتاب و‏‎ ‎‏حکمت و پرورش و تصفیه روح از ناخالصی ها معرفی شده است‏‎[17]‎‏ ‏‏و در کلمات رسول‏‎ ‎‏خاتم «ص» آمده است: «‏‏بالتعلیم اُرسلت‏‏» ‏‎[18]‎‏ ^«‏‏بُعثت لاتمم مکارم الاخلاق‏‏» ‏‎[19]‎‏ ‏‏که این خود‏‎ ‎‏بیانگر اینستکه اسلام در زمینه تعلیم و تربیت دارای مکتبی است مستقل با مبانی و اصولی‏‎ ‎‏مشخص و الهی، که با استفاده از آن نیازی به طلب کردن گوهر ماوراء صدف کون و مکان از‏‎ ‎‏گمشدگان لب دریا نخواهد بود چرا که خورشید وحی همچنان جاودانه می درخشد. ‏

‏‏قدسیان را نرسد تا که به ما فخر کنند قصّۀ علّم الاسماء بزبان است هنوز‏‎[20]‎‏ ‏

‏‏نوشتاری که در پیش روی دارید نظری است به اصول و مبانی تعلیم و تربیت و از آنجا که‏‎ ‎‏پیامبر و جانشینان گرامش نمونه اعلی و تجسّم قرآن هستند و خود تربیت شده وحی و‏‎ ‎‏دستورات الهی می باشند و مصداق: «‏‏ادبّنی ربّی و احسن تأدیبی‏‏» ‏‎[21]‎‏ ‏‏و خود نیز در صحنه‏‎ ‎‏تعلیم و تربیت از موفق ترین مربّیان بزرگ بوده اند در مقاله حاضر توجه ویژه به سنّت و سیرۀ آنها‏‎ ‎‏خواهیم داشت و سپس آن را در گفتار و سیره عملی تربیت شده مکتب اهل بیت، فرزانه دوران،‏‎ ‎‏امام خمینی به نظاره می نشینیم. ‏

‏‏با اعتراف به اینکه بضاعتی است مزجاة و نوشتاری است ناتمام. ‏

‏‏بشکنم این قلم و پاره کنم این دفتر نتوان شرح کنم جلوه والای تو را‏‎[22]‎‏ ‏

‏‏قبل از ورود در بحث لازم است توضیحی درباره مفهوم تعلیم و تربیت ارائه دهیم. ‏

‏‏مفهوم تعلیم و تربیت‏

‏‏در فلسفه، ادلّه فراوانی برای تجرّد نفس ذکر کرده اند از آن جمله اینکه در مادّه قابلیّت انطباق‏‎ ‎‏کبیر بر صغیر نیست و حال اینکه می بینیم در ذهن و نفس انسان صور کبیره آسمان ـ خورشید ـ ‏‎ ‎‏ستاره ـ دریاها منطبع می گردد. حال که چنین است، حامل این صور نمی تواند ماده باشد. زیرا‏‎ ‎‏ماده ذهن با این کوچکی گنجایش این صور را ندارد پس معلوم است نفس یا ذهن که حامل اینها‏‎ ‎‏هستند مجرّد هستند.‏‎[23]‎‏ ‏‏فعلاً این مقال درصدد توضیح و اشاره به تمامی ادله آن نیست. از‏‎ ‎‏طرف دیگر همانگونه که در اسفار‏‎[24]‎‏ ‏‏آمده است این موجود مجرّد با حرکت جوهری خویش‏‎ ‎‏همواره به سمت کمال حرکت می کند. ابتداء در مرحله عقل بالقوه و با سیر صعودی خویش به‏‎ ‎‏سمت عقل فعال شدن، سیر می کند امام خمینی می فرمایند: «به حسب براهینی که در فلسفه‏‎ ‎

‏‎

‏ثابت است ماوراء این طبیعت در انسان هست و انسان دارای یک عقل بالامکان مجرّد و بعد هم‏‎ ‎‏مجرّد تام خواهد شد» ‏‎[25]‎‏ ‏‏با توجّه به این جهت میتوان گفت مفهوم تعلیم و تربیت عبارت است‏‎ ‎‏از سیر دادن و رهنمون ساختن نفس از مرحله عقل بالقوّه به سمت مجرّد تام شدن» و یا به‏‎ ‎‏عبارت دیگر از آنجا که انسانها دارای فطرتی اصیل و خدائی هستند چنانکه قرآن می فرماید:‏‎ ‎‏ «‏‏فاقم وجهک للدین حنیفاً فطرةالله التی فطر الناس علیها‏‏» ‏‎[26]‎‏ ‏‏و در حدیث آمده است «‏‏کل‏‎ ‎‏مولود یولد علی الفطرة‏‏».‏‎[27]‎‏ ‏‏و کار انبیاء این مربّیان بزرگ بشریّت برگرداندن انسانها به فطرت‏‎ ‎‏خویش بوده است «‏‏لیستادوهم میثاق فطرته‏‏» ‏‎[28]‎‏ ‏

‏‏می توان گفت مفهوم تعلیم و تربیت عبارت از شکوفا نمودن فطرت و یا جلوگیری از آن‏‎ ‎‏می باشد. در این زمینه امام خمینی می فرماید: «انسان از اوّل اینطور نیست که فاسد به دنیا آمده‏‎ ‎‏باشد از اول با فطرت خوب به دنیا آمده، با فطرت صراط مستقیم، فطرت اسلام، فطرت توحید‏‎ ‎‏است، این تربیتهاست که یا همین فطرت را شکوفا می کند و یا جلوی شکوفائی فطرت را‏‎ ‎‏می گیرند» ‏‎[29]‎‏ ‏‏اگرچه برای مفهوم تعلیم و تربیت تعاریفی دیگر شده است چنانکه یکی از‏‎ ‎‏محققین می نویسند: «مفهوم تعلیم و تربیت در گذشته انتقال معلومات و مهارتها بود روی همین‏‎ ‎‏زمینه روش عمده تدریس، سخنرانی ـ یا مطالعه کتب درسی بود اما اگر تعلیم و تربیت را چنانچه‏‎ ‎‏ «جان دیوئی» معتقد است تجدیدنظر در تجربیّات و تشکیل مجدّد آنها بدانیم یا آن را عبارت از‏‎ ‎‏رشد قوه قضاوت صحیح یا هدایت رشد فرد تلقّی کنیم روش کار ما با آنچه در گذشته معمول‏‎ ‎‏بود کاملاً فرق خواهد داشت» ‏‎[30]‎‏ ‏‏امّا با توجه به مبانی قرآنی و فلسفی اسلام آن دو تعریف قبل‏‎ ‎‏را ترجیح می دهیم ‏

‏‏اصول و مبانی تعلیم و تربیت‏

‏‏الف ـ اصل خدامحوری یا اخلاص‏

‏‏نیّت مشخصّۀ شعاع دید و برد عملی انسان است. اعمال از نیّت رنگ می گیرد، و در همان‏‎ ‎‏محدوده اثر آفرین. در حدیث آمده است ‏‏لکل امریءً مانوی فمن کانت هجرته الی الله و رسوله‏‎ ‎‏فهجرته الی الله و رسوله و من کانت هجرته الی دنیا یصیبها او امرأة یتزوجها فهجرته الی‏‎ ‎‏ما هاجر الیه‏‏» ‏‎[31]‎‏ ‏‏علم و تربیت برای کسب مقامات دنیوی نتیجه جز حرکت در همین محدوده و‏‎ ‎‏جمعِ همّت و عزم برای رسیدن به آن نخواهد داشت. امام خمینی(ره) می فرمایند: «کسی که‏‎ ‎

‏
‏‎

دارای حبّ جاه و ریاست است و این حبّ ملکۀ نفسانیُه و شاکلۀ روح او شده است، غایت آمال‏‎ ‎‏او رسیدن به آن مطلوب است و افعال صادرۀ از او تابع آن غایت است و داعی و محرّک او همان‏‎ ‎‏مطلوب نفسانی است و اعمال او برای وصول به آن مطلوب از او صادر می گردد ... کسی که حبّ‏‎ ‎‏نفس و خودخواهی، ملکه و شاکلۀ نفس اوست، غایت مقصد و نهایت مطلوب او رسیدن به‏‎ ‎‏ملایمات نفسانیّه است و محرک و داعی او در اعمال همین غایت است».‏‎[32]‎‏ ‏

‏‏با این نگاه و جایگاه است که در آیات و روایات همراه علم، نیّت صادق و الهی مورد توجّهی‏‎ ‎‏ویژه و عنایتی تام قرار گرفته است. آغاز وحی الهی بر پیامبر خاتم(ص) با قرائت و خواندن آغاز‏‎ ‎‏می گردد و در همان حال آن را با اسم ربّ و ربوبیّت مطلقه ممهور و مرتبط می سازد و می فرماید‏‎ ‎‏ «‏‏اقرأ باسم ربک‏‏» ‏‎[33]‎

‏‏قرآن کریم محور تعلیم و تربیت انبیاء را، اخلاص و توجّه تامّ آنها به ربّ العالمین معرفی می کند‏‎ ‎‏و در سورۀ شعراء از قول حضرت نوح ـ هود ـ صالح ـ لوط ـ شعیب (علیهم السلام) جملۀ «‏‏و ما‏‎ ‎‏اسئلکم علیه من اجر ان اجری الا علی ربّ العالمین‏‏» ‏‎[34]‎‏ ‏‏را بیان می دارد و به پیامبر خاتم‏‎ ‎‏(صلی الله علیه و آله) دستور می دهد: «‏‏قل لا اسئلکم علیه اجراً ان هو الا ذکری للعالمین‏‏» ‏‎[35]‎‏ ‏‏و‏‎ ‎‏در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم «‏‏من تعلّم لله عزوجلّ و عمل لله و علّم لله دعی‏‎ ‎‏فی ملکوت السموات عظیما‏‏» ‏‎[36]‎‏ ‏‏و امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: ‏‏خذوا من العلم‏‎ ‎‏ما بدالکم و ایاکم ان تطلبوه لخصالٍ اربع: لتباهوا به العلماء، اوتماروا به‏‎ ‎‏السفهاء، اوتراء وابه فی المجالس، او تصرفوا وجوه الناس الیکم للترؤس‏‎[37]‎‏ ‏‏در همین رابطه امام خمینی(ره)‏‎ ‎‏می فرمایند: «ای عزیز، علاج کل العلاج، در این است که انسان که می خواهد علمش الهی باشد‏‎ ‎‏وارد هر علمی که شد مجاهده کند و با هر ریاضت و جدیّتی شده قصد خود را تخلیص کند.‏‎ ‎‏سرمایه نجات و سرچشمه فیوضات تخلیص نیّت و نیت خالص است ‏‏من اخلص لله اربعین‏‎ ‎‏صباحاً جرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه.‏‎[38]‎‏ ‏

‏‏در ضمیر ما نمی گنجد به غیر دوست کس‏  ‏هر دو عالم را به دشمن ده که ما را دوست بس‏‎[39]‎

‏‏ب ـ تقدم اصلاح خود بر اصلاح دیگران‏

‏‏اسوه ها و الگوها همواره نقشی اساسی در تحول انسانها داشته اند و این امری است که ریشه‏‎ ‎

‏
‏‎

‏در سرشت انسانها دارد و بدین جهت است که انسان همواره برای خود اسطوره ها و قهرمانانی را‏‎ ‎‏ترسیم کرده و صفات و رفتار آنها را سرمشق و الگوی خویش قرار می داده است امروزه در‏‎ ‎‏روانشناسی اصلی را به عنوان «محاکات» «مشابه شدن» مطرح می کنند که برخاسته از همین‏‎ ‎‏حالت روحی و نفسانی انسان می باشد. ‏

‏‏شهید مطهری می نویسند «مسئلۀ ارادت و شیفتگی به یک شخص معیّن، بالاترین و‏‎ ‎‏بزرگترین عامل است در تغییر دادن انسان و این اگر بجا بیفتد فوق العاده انسان را خوب می کند و‏‎ ‎‏اگر نابجا بیفتد آتشی است که دامن را آتش می زند» ‏‎[40]‎‏ ‏‏دراین راستاست که پیامبران این مربّیان‏‎ ‎‏بزرگ الهی از میان انسانها انتخاب می شدند تا نقش الگوئی و اسوۀ آنان مؤثرتر باشد قرآن کریم‏‎ ‎‏دربارۀ پیامبر اسلام میفرماید «‏‏لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة‏‏» ‏‎[41]‎‏ ‏‏مربّی و معلم نیز‏‎ ‎‏همین نقش را دارد. از این نظر هر چه در صفات نیک وارسته تر و مهذّب تر باشد تحوّل عمیق تری‏‎ ‎‏را در روح شاگرد ایجاد خواهد کرد، بدین جهت در قرآن و روایات عنایتی وافر بدین امر شده‏‎ ‎‏است. خداوند متعال در سورۀ صفّ می فرماید: «‏‏یا ایها الّذین آمنوا لم تقولون مالا تفعلون و کبر‏‎ ‎‏مقتاً عندالله ان تقولوا مالا تفعلون‏‏» ‏‎[42]‎‏ ‏‏و در حدیث نبوی(ص) آمده است «‏‏یا اباذر مثل الّذی‏‎ ‎‏یدعوا بغیر عمل کمثل الذی یرمی بغیروتر» ‏‎[43]‎‏ ‏‏و از امام صادق علیه السلام نقل سده است که‏‎ ‎‏فرمود:‏‏ «کونوا دعاة للناس بغیر السنتکم لیروا منکم الورع والاجتهاد و الصلاة و الخیر فان‏‎ ‎‏ذالک داعیه‏‏» ‏‎[44]‎‏ ‏‏که آنچه ذکر شد نمونه ای از روایات و کلماتی است که در این مورد از‏‎ ‎‏معصومین نقل شده است. در همین زمینه امام خمینی می فرمایند: «هر کس از خودش باید‏‎ ‎‏شروع کند و عقائد و اعمالش را تطبیق با اسلام بدهد و بعد از اینکه خودش را اصلاح کرد آنوقت‏‎ ‎‏دنبال این باشد که دیگران را اصلاح کند و خصوصاً شما که در دبیرستانها هستید و همه آنها که‏‎ ‎‏سر و کارشان با بچه ها نوباوگان جوانان هست» ‏‏⁴⁴ ‏‏و در قسمتی دیگر از بیاناتشان میفرمایند:‏‎ ‎‏ «هر اصلاحی نقطۀ اولش خود انسان است اگر چنانچه خود انسان تربیت نشود نمی تواند دیگران‏‎ ‎‏را تربیت کند» ‏‎[45]‎‏ ‏

‏‏آن کس که ندارد بسر کوی تو راه‏ ‏در زندگی بی ثمرش حاصل نیست‏‏ ‏‎[46]‎‏ ‏

‏
‏‎

ج ـ اعتماد به نفس‏

‏‏عقده حقارت و خود کم بینی از مهمترین موانع پیشرفت و تعالی انسان و جوامع بشری‏‎ ‎‏ی باشد در کتب روانشناسی عواملی از قبیل نام بد ـ نقص عضو ـ در بعد فردی، و شکست یک‏‎ ‎‏ملّت و قبیله، در بعد اجتماعی، برای پیدایش عقدۀ حقارت ذکر کرده اند و لکن عامل و سبب آن‏‎ ‎‏هر چه باشد مهبط و پایگاه اصلی آن روح انسانها می باشد در اینجاست که اسلام با تعالیم‏‎ ‎‏خویش و ایجاد انقلاب روحی، اعتماد به نفس را به انسانها ارزانی می دارد. قرآن کریم می فرماید:‏‎ ‎‏ «‏‏ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مائتین و ان یکن منکم مائة یغلبوا الفاً من الّذین کفروا‏‎ ‎‏بانّهم قوم لا یفقهون‏‏» ‏‎[47]‎‏ ‏‏قرآن از ادراکات علمی انسان با تعبیرات مختلفی یاد کرده است از قبیل‏‎ ‎‏عقل ـ علم ـ حکمت ـ درایه ـ شعور ـ عرفان ـ یقین ـ فکر ـ رأی ـ حفظ ـ شهادت ـ زعم‏‏ که در‏‎ ‎‏آیۀ مزبور با تکیه بر بعد دیگری از ادراکات انسان که فقه و فهم است، قدرت روحی و اعتماد به‏‎ ‎‏نفس برخاسته از آن را بیان می کند، چنانکه در آیۀ «‏‏وانتم الاعلون ان کنتم مؤمنین‏‏» ‏‎[48]‎‏ ‏‏با توجّه‏‎ ‎‏دادن به ایمان قلبی مؤمنین، آنان را از غنای روحی در مقابل دشمنان برخوردار می سازد و بر پایه‏‎ ‎‏همین مبنا است که رهبر و معلّم بزرگ مسلمانان از مدینه شهر کوچک آن روز به تمامی سران‏‎ ‎‏قدرتهای بزرگ ایران و روم و غیره نامه می نویسد و آنها را با عنوان من محمد رسول الله الی ... ‏‎ ‎‏دعوت به اسلام می کند‏‎[49]‎‏ ‏‏و اصولاً می توان یکی از فلسفه های انتظار فرج و فضیلت آن را‏‎ ‎‏همین ایجاد اعتماد به نفس در پیروان دین خدا به حساب آورد و برخاسته از همین فرهنگ الهی‏‎ ‎‏است که امام خمینی این معلم و مربّی موفّق برخلاف عرف سیاسی متداول و علیرغم‏‎ ‎‏خودباختگی کشورهای کوچک در مقابل قدرتهای بزرگ با پیامی فرهنگی، الهی، اساس و ریشه‏‎ ‎‏ایدئولوژی حاکم بر شرق را هدف قرار می دهند و پیش بینی قریب الوقوع شکستن استخوانهای‏‎ ‎‏فرهنگ حاکم الحادی را می نمایند.‏‎[50]‎‏ ‏

‏‏نتیجه آنکه معلم و مربّی باید الهام بخش این روحیه، در افراد تحت تعلیم خود بوده، که این‏‎ ‎‏خود اصل و مبنائی است اسلامی و قرآنی. امام خمینی می فرماید: «هیچ وقت اصلاً کلمۀ یاس‏‎ ‎‏را در ذهنتان وارد نکنید که این از جنود شیطان است یاس از جنود شیطان است» ‏‎[51]‎‏ ‏‏در سابق‏‎ ‎‏انگلستان و بعد از او آمریکا و سایر کشورهای قدرتمند دنبال این بودند که با تبلیغات دامنه دار‏‎ ‎‏خودشان، به ممالک ضعیف باور بیاورند که ناتوانند باور بیاورند که اینها نمی توانند هیچ کاری‏‎ ‎‏انجام دهند. اینها باید در صنعت، در نظام، در اداره کشور، دستشان به طرف قدرتهای بزرگ از‏‎ ‎

‏
‏‎

شرق و غرب دراز باشد‏‎[52]‎‏ ‏‏و در قسمت دیگری از بیاناتشان می فرمایند: شما متوقّع نباشید که‏‎ ‎‏همین امروز بتوانید طیاره درست کنید، میگ درست کنید، البّته الان نمی شود اما مأیوس نباشید‏‎ ‎‏از اینکه می توانیم درست کنیم، باید بیدار بشوید بروید دنبال اینکه آن صنایع پیشرفته را خودتان‏‎ ‎‏درست کنید» ‏‎[53]‎‏ ‏‏و اصلاً یکی از موانع اقدام به تشکیل حکومت اسلامی همین خودباختگی و‏‎ ‎‏عدم اعتماد به نفسی بود که در عده ایی از علماء پیدا شده بود که ما نمی توانیم حکومت را اداره‏‎ ‎‏کنیم که با پیشگامی امام امت این فکر و روحیه در حوزه ها درهم شکست. امام در بخش دیگری‏‎ ‎‏می فرمایند: «هر کاری را که انسان باورش اینستکه ضعیف است نسبت به آن کار، نمی تواند ان‏‎ ‎‏کار را انجام دهد».‏‎[54]‎‏ ‏

‏‏د ـ آیت بودن و نشانه شدن از طریق تعلیم و تربیت‏

‏‏از دیدگاه اسلام تمامی عالم مظهر و تجلّی ربّ است، مقصد نهائی الله است و صیرورت و‏‎ ‎‏رجوع اشیاء به سوی او ـ علم و تربیت امری است شریف، امّا نه علم برای علم و تربیت برای‏‎ ‎‏تربیت بلکه برای وصول به حقّ و آیت و نشانه شدن بسوی کمال مطلق. ‏

‏‏قرآن کریم در سوره حج پس از بیان مراحل خلقت انسان و شاداب شدن زمین به واسطۀ‏‎ ‎‏نزول باران می فرماید: «‏‏ذالک بان الله هوالحق و انه یحی الموتی و انه علی کل شی قدیر‏‏» ‏‎[55]‎‏ ‏‏و‏‎ ‎‏درسوره لقمان پس از بیان تغییرات شب و روز و تسخیر خورشید و ماه ـ با تکیه بر همان جمله‏‎ ‎‏ «‏‏ذالک بان الله هو الحقّ‏‏» ‏‎[56]‎‏ ‏‏آیت بودن آنان را بیان می کند و در سورۀ فاطر رابطۀ روشنی را از‏‎ ‎‏علم و طریق آن برای خشیت از خدا را بیان می کند و می فرماید: ‏‏و من الناس و الدواب و الانعام‏‎ ‎‏مختلفٌ الوانه کذالک انّما یخشی الله من عباده العلماء‏‏» ‏‎[57]‎‏ ‏‏و این نه امری است که مخصوص‏‎ ‎‏علم دین باشد بلکه تمامی علوم مربوط به پدیده ها در انواع مختلف آن در این نظام آیتی قرار‏‎ ‎‏می گیرند. ‏

‏‏در کتاب «اثبات وجود خدا» می بینیم که تعدادی از دانشمندان از همان بعد علمی و‏‎ ‎‏تخصّصی خویش این وصول به حق و علم مطلق را مطرح کرده اند و خود این جهت امری است‏‎ ‎‏فطری که همه درتکاپوی وصال به آن هستند بی آنکه بعضاً خود توجه داشته باشند امام خمینی‏‎ ‎‏می فرمایند: «هر انسانی بلکه هر موجودی بالفطرة عاشق کمال است و متنفر از نقص، شما اگر‏‎ ‎‏علم می جوئید چون کمال است می جوئید و از این جهت ممکن نیست که فطرت شما به هر علم‏‎ ‎

‏
‏‎

که دست یابد به آن قانع شود و اگر توجّه کند که مراتب بالاتری است در این علم، بالفطره آن را‏‎ ‎‏می جوید و می خواهد و از این علم که دارد به واسطه محدودیّت و نقصش متنفّر است و اگر‏‎ ‎‏قادری توجّه به قدرتش دارد این توجّه به کمال قدرت است نه نقص آن ... و اگر به قدم وجدان‏‎ ‎‏همین مقدار را درک کنی و بیابی ممکن نیست که به جز موجود مطلق به چیزی توجّه کنی و این‏‎ ‎‏گنجینۀ است که انسان را بی نیاز کند از غیر او و هر چه به او برسد از محبوب مطلق رسیده‏‎[58]‎‏ ‏‏و‏‎ ‎‏نیز می فرمایند: «میزان در علم آن است که آیت و علامت و نشانه باشد و خودی و خودیّت در آن‏‎ ‎‏نباشد و انانیّت در محل او محو و نابود شود».‏‎[59]‎‏ ‏

‏‏دیده ای نیست نبیند رخ زیبای تو را‏ ‏نیست گوشی که همی نشنود آوای تو را ‏

‏‏هیچ دستی نشود جز بَر خوان تو دراز‏  ‏کس نجوید بجهان جز اثر پای تو را‏‎[60]‎

‏‏دوری از سخت گیریهای بی مورد‏

‏‏انسان موجودی است با ابعاد گوناگون ـ ‏‏عقلی ـ هنری‏‏ ـ احساسی و تنوع طلب چنانچه یک‏‎ ‎‏بعدی از این ابعاد بدون توجه به جوانب دیگر مورد غفلت قرار بگیرد ممکن است اثری‏‎ ‎‏نامطلوب و معکوس در روحیۀ او داشته باشد و چه بسا سبب طغیان گری او شود. بدین جهت‏‎ ‎‏است که اسلام در نظام تعلیم و تربیت خود بدان اهتمام وافری داده است پیامبر گرامی اسلام‏‎ ‎‏ص» در برنامه های خود آن را به صورت یک اصل ذکر فرموده است که «‏‏ما انا من‏‎ ‎‏المتکلّفین‏‏».‏‎[61]‎

‏‏از قول یکی از نویسندگان معروف «جلال آل احمد» و علت جذب او در برهه ای از زمان به‏‎ ‎‏مکتبهای الحادی نوشته اند: «که پدری داشتیم که نسبت به مسائل مذهبی و انجام آن سختگیر‏‎ ‎‏بود و همین عامل نفرت من از مذهب گشت». البته این موج دوباره او را به ساحل افکند و با‏‎ ‎‏نوشتار «خسی در میقات» آغازگر دوباره راه معبود گشت امام در یکی از بیانات خود میفرمایند:‏‎ ‎‏ «مسائل ملایمت و جهت رحمت بیشتر از جهت خشونت تأثیر می کند من در زمان اختناق‏‎ ‎‏رضاخانی وقتی در مدرسه فیضیّه صحبت می کردم آنگاه که از جهنم و عذاب الهی بحث می کردم‏‎ ‎‏همه خشکشان می زد ولی وقتی از رحمت حرف می زدم، می دیدم که دلها نرم می شود و اشکها‏‎ ‎‏سرازیر می گردد و این تأثیر رحمت است، با ملایمت انسان بهتر می تواند مسائل را حلّ کند تا‏‎ ‎‏شدّت.‏‎[62]‎

‏
‏‎

‏آن سرو دل آرای من‏  ‏آن روح جان افزای من ‏

‏‏در سایه لطفش نشین‏  ‏کاین سایه دل آرا بود‏‎[63]‎‏ ‏

‏‏و ـ تکیه بر عقلانی بودن نظام تعلیم و تربیت‏

‏‏نفس انسان دارای قوا و مراتب مختلفی است برای ادراکات‏‎[64]‎‏ ‏‏نفس سه مرتبه ذکر کرده اند:‏‎ ‎‏1 ـ مرتبه حس ـ 2 ـ مرتبه خیال ـ 3 ـ مرتبه تعقّل و این نه به معنای تعدّد نفس است بلکه یک‏‎ ‎‏نفس است که دارای مراتب گوناگونی است. ‏

‏‏اسلام می خواهد که مردم به مرحله درک عقلانی برسند. علم به همراه عقل، و این مسأله ای‏‎ ‎‏است که در فرهنگ اسلامی از یکدیگر جدا شده است. قرآن کریم می فرماید: ‏‏و ما یعقلها الّا‏‎ ‎‏العالمون ‏‎[65]‎‏ ^ـ ‏‏و در کتب حدیثی دو باب خاصّ و جداگانه تحت عنوان «کتاب العلم» و کتاب‏‎ ‎‏العقل و الجهل ذکر شده است.‏‎[66]‎‏ ‏‏در تعریف که در تمایز آن دو می توان گفت که علم عبارت از‏‎ ‎‏فراگیری فرمولها است و عقل عبارت از تجزیه و تحلیل و تشخیص سره از ناسره و صواب از‏‎ ‎‏ناصواب می باشد قرآن در این زمینه می فرماید: ‏‏فبشر عبادالّذین یستمعون القول فیتبعون‏‎ ‎‏احسنة‏‏.‏‎[67]‎‏ ‏‏که از آیه شریفه استفاده می شود که انسان در نظام تعلیم و تربیت قرآن باید اهل‏‎ ‎‏تجزیه و تحلیل و صاحب استدلال جهت انتخاب احسن بوده باشد و اصولاً دعوت اسلامی نیز‏‎ ‎‏بر همین مبنا استوار می باشد و نیز می فرماید: ‏‏ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظة‏‎ ‎‏الحسنة‏‏.‏‎[68]‎‏ ‏

‏‏اگر بپذیریم که تعلیم و تربیت عبارت است از شکوفا نمودن فطرت از آنجا که انسانها فطرتاً‏‎ ‎‏به گونه ای است که امری را بدون دلیل نمی پذیرد. همّت و مبنای کاری معلم و مربّی باید احیای‏‎ ‎‏این قدرت استدلال و تجزیه در متعلم و متربّی باشد. امام خمینی در یکی از سخنانشان‏‎ ‎‏می فرمایند: «فطرت انسانی این طور است که مطلبی را همین طوری قبول نمی کند تا هر چه‏‎ ‎‏گفتند فوراً قبول کند این طور نیست بلکه اگر مطلبی به او تبلیغ کردند یا مطلبی را گفتند این دلیل‏‎ ‎‏می خواهد که به چه دلیل شما یک همچو مطلبی را مثلاً می گوئید».‏‏ ‏‎[69]‎‏ ‏

‏‏ز ـ گزینش علوم و تربیتهای سازنده‏

‏‏عمرها اندک و دانشها و علوم فراوان است. بدین جهت باید به یادگیری علومی همّت گمارد‏‎ ‎

‏‎

که از گردنه های سخت و موانع فرا راه انسان، او را عبور دهد و به فرمودۀ امام: «انسان عاقل پس‏‎ ‎‏از آنکه فهمید که با این عمرهای کوتاه و وقت کم و موانع و حوادث بسیار نمی تواند جامع جمیع‏‎ ‎‏علوم و حائز همه فضائل شود باید فکر کند که در علوم کدام یک به حال او نافعتر است و خود را‏‎ ‎‏به آن مشغول کند و تکمیل آن نماید‏‎[70]‎‏ ‏‏با این نگاه و دیدگاه است که اسلام تعلیم علومی مثل ـ ‏‎ ‎‏سحر ـ قیافه شناسی ـ شعبده و تنجیم را حرام فرموده است آورده اند که پیامبر اسلام(ص) جمعی‏‎ ‎‏را مشاهده می کنند که به گرد فردی حلقه زده اند که آشنای به «انساب» و برخوردار از علم «نسّابه» ‏‎ ‎‏است پیامبر فرمود: این دانشی است که جاهل آن ضرر نخواهد دید و دانای آن از نفعی بهره مند‏‎ ‎‏نخواهد شد‏‏ ‏‎[71]‎‏ ‏‏امام خمینی می فرمایند: پس کلّیۀ علوم تقسیم شوند به سه قسمت: یکی آنکه‏‎ ‎‏نافع به حال انسان است به حسب احوال نشآت دیگر که غایت خلقت وصول به آن است، و این‏‎ ‎‏قسمت همان است که جناب ختمی مرتبت علم دانسته و آن را به سه قسمت تقسیم فرمودند و‏‎ ‎‏دیگر آنکه ضرر می رساند به حال انسان و او را از وظائف لازمۀ خود منصرف می کند و این قسم‏‎ ‎‏از علوم مذمومه است که نباید انسان پیرامون آنها گردد مثل علم سحر و شعبده و کیمیا و امثال‏‎ ‎‏آن ـ سوّم، آنکه ضرر و نفعی ندارد.‏‎[72]‎

‏‏ح ـ ایجاد حکومت تعلیمی و تربیتی ‏

‏‏یکی از اهداف و اصول زندگی انبیاء حاکمیّت دادن به تعلیم و تربیت الهی در قالب تشکیل‏‎ ‎‏حکومت بوده است زیرا روشن است که، تا هنگامیکه دولتی ضدّ اخلاق و ستمگر بر مردم و‏‎ ‎‏سرنوشت آنان حکومت کند تعلیم و تربیت مقصد کمالی خویش را باز نخواهد یافت. بدین‏‎ ‎‏جهت بخش عمدۀ زندگی آنان را مبارزه با عیّاشهای فاسدالاخلاق «مترفین» و مستکبرینی که به‏‎ ‎‏هلاکت حرث و نسل چشم دوخته اند، تشکیل می داده است. مرحوم نراقی در این زمینه‏‎ ‎‏می نویسند: ‏‏المناط کل المناط فی تحصیل الکمالات و اخراج النفوس من الجهالات، هو عدالة‏‎ ‎‏السلطان، و اعتناءهُ باعلاء الکلمة و سعیه فی ترویج احکام الدین و الملّة و لذا ورد فی الآثار: (ان‏‎ ‎‏السلطان اذا کان عادلاً کان شریکاً فی ثواب کل طاعة تصدر عن کل رعیّة، و ان کان جائراً کان‏‎ ‎‏سهیماً فی معاصیهم‏‏) همانطور که ملاحظه می کنید نامبرده عدالت سلطان را اصل اساسی، در‏‎ ‎‏تحصیل کمالات معرفی می کند و در چند سطر بعد در سرّ و حکمت آن می نویسند: چه بسا‏‎ ‎‏یکساعت عدالت بتمامی شهرها و نواحی گسترش پیدا کند و آثارش تا دورترین زمانها باقی بماند.‏‎[73]‎

‏
‏‎

بی جهت نیست که امام می فرماید: «هیچ رژیمی مثل حکومت اسلامی نمی تواند انسان را و‏‎ ‎‏ملتهای انسانی را آنطوری که باید اداره کند و تربیت» ‏‎[74]‎‏ ‏‏و با همین اصل بود که با طرح «ولایت‏‎ ‎‏فقیه ـ فلسفه عملی احکام و فقه ـ حضور تعلیم و تربیت اسلامی را در جوامع بشری متجلّی‏‎ ‎‏ساخت و در این راه از هیچ کوششی دریغ نورزیدند. ‏

‏‏سلام و صلوات خداوند بر معلم و مربّی فرزانه امام خمینی(ره) در آن روز که به عزم‏‎ ‎‏تحصیل و تهذیب به حوزه علمیّه راه یافت و آن هنگام که بر مسند تعلیم و تربیتِ وارستگانی‏‎ ‎‏چونان شهید مطهری تکیه زد و آن زمان که با اعلام جمهوری اسلامی، در صحنۀ سیاست‏‎ ‎‏جهانی، جلوۀ علی وار یافت و امید آنکه این یادگار گرانبها تا ظهور دولت یار و حکومت بقیةالله‏‎ ‎‏فی الارضین ادامه یافته و مقدّمۀ مبارک بر حکومت جهانی اسلام بگردد که صبح نزدیک است و‏‎ ‎‏سپیده در راه «‏‏الیس الصبح بفریب‏‏». ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏‏‏منابع و یادداشت ها‏

‏‏ ‏‏‎

• . بقره 31 ـ ترجمه: خداوند به آدم تعلیم تمامی اسماء داد.
• . بقره 282 ـ ترجمه: تقوای خدا پیشه کنید خداوند شما را تعلیم می دهد.
• . سورةالرحمن 1 ـ 2 ـ خدای بخشنده که تعلیم داد قرآن را .
• . سورة العلق، 4 ـ خدا تعلیم داد با قلم
• . کهف 65 ـ از نزد خود به او دانشی را تعلیم دادیم.
• . المیزان ج 1، ص 62، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان طبع پنجم
• . به عنوان نمونه : بقره آیات 127 ـ 128 ـ 201 ـ 250.
• . یونس 3 ـ 32.
• . قیامت30، انسان 24.
• . بقره، 37 ـ 112.
• . آل عمران، 37.
• . بقره 5 ـ 26.
• . هود 63 ـ 88 ـ 90.
• . اعراف 22 ـ 189.
• . طه 49 ـ الرحمن 13 ـ 16 .
• . مفردات راغب ص 184.
• . الجمعه 2.
• . بحار ج 2، ص 206.
• . میزان الحکمة، ص 149، ج 3
• . محرم راز، ص 39.
• . میزان الحکمة، ج 1 ص 78 به نقل از نورالثقلین، ج 5 ص 392، ترجمه : پروردگارم مرا ادب نمود پس نیکو ساخت تأدیم را .
• . محرم راز، ص 29.
• . با استفاده از نهایة الحکمة بحث وجود ذهنی و اتحاد عاقل و معقول و اسفار ج 8 الباب السادس ص 260 «لازم به توضیح است که ملاصدرا هشت دلیل بر تجرد نفس ذکر می کند و همین طور چهل حدیث از امام خمینی، ص 198 ادلّۀ بر تجرد نفس ذکر می کنند .
• . اسفار، ج 8 ص 12، تحت عنوان حکمة مشرقیة و ص 345 فصل سوم
• . . ر.ک:صحیفه امام ، ج 4 ص 187-189.
• . روم، 30، ترجمه : روی خود را به سوی دین حنیف متوجه کن آن دینی که خداوند فطرت مردم را بر آن نهاده است.
• . اصول کافی، ج 2 ص 10 «من منشورات المکتبة الاسلامیه»
• . نهج البلاغه فیض الاسلام، ص 33 خطبه اوّل، ترجمه: خداوند پیامبران را یکی پس از دیگری فرستاد تا پیمان فطرت را از آنها بخواهند.
• . . ر.ک:صحیفه امام ، ج 14 ص 33-35.
• . تعلیم اصول فلسفه تعلیم و تربیت، ص 31.
• . محجة البیضاء ج 4 ص 336، «تک جلدی» ترجمه: کسیکه هجرتش بسوی خدا و پیامبر باشد هجرتی خدایی و پیامبری دارد و کسیکه هجرتش به سوی دنیا یا رسیدن به همسری باشد هجرتش ا زهمان ارزش برخوردار خواهد بود.
• . چهل حدیث ص 330.
• . سورة العلق 1.
• . شعراء 180، 164، 145، 127 و 109
• . انعام، 90
• . بحار ج 2 ص 206
• . بحار ج 2 ص 31ـ ترجمه: بپرهیزید از علمی که بدان خواسته باشید به دانشمندان فخر و باسفهاء جدال نمائید یا ریاء در مجالس کنید و یا اینکه توجه مردم را برای ریاست کردن جلب کنید.
• . چهل حدیث، ص 394
• . چهل حدیث، ص 333
• . تعلیم و تربیت در اسلام «شهید مطهری»، ص 390.
• . احزاب، 21.
• . سورة الصف، 3 ـ 2.
• . الحیاة ص 113، ج 1
• . الحیاة ج 1، ص 113
• . ر.ک: صحیفه امام ، ج 15ص 491
• . نقطه عطف، ص 81.
• . انفال، 65.
• . آل عمران، 139.
• . مکاتیب الرسول، ج 1ص 105 و 90.
• . نامۀ امام به گورباچف ـ نقل مضمون.
• . . ر.ک: صحیفه امام ، ج 15ص 101-103.
• . . ر.ک: صحیفه امام ، ج 14، ص 306-307.
• . . ر.ک: صحیفه امام ، ج 13، ص 535-537.
• . . ر.ک: صحیفه امام ، ج 14، ص 306-307.
• . حج، 6
• . لقمان، 30
• . فاطر
• . نقل از جزوه اصول و مبانی تعلیم و تربیت، ص 635
• . چهل حدیث، ص 393
• . محرم راز
• . سوره ص، 86
• . . ر.ک: صحیفه امام ، ج 18ص 202-203.
• . محرم راز، ص 67
• . اصول فلسفه و روش رئالیسم، ص 54
• . عنکبوت 43
• . رجوع شود به اصول کافی
• . زمر 18
• . نحل، 125
• . . ر.ک: صحیفه امام ،ج 4، ص 316-317
• . چهل حدیث، ص 396
• . الحیاة ج 1، ص 64
• . چهل حدیث، ص 396
• . جامع السعادات، ج 1، ص 86
• . . ر.ک: صحیفه امام ، ج 8، ص 411-412