مبانی و اصول تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی(ره)

‏‏مبانی و اصول تعلیم و تربیت در آثار امام خمینی‏‏(س)‏‏ ‏

‏‏ حجت الاسلام محمدرضا مصطفی پور‏

‏‏بسم الله الرحمن الرحیم‏

‏‏مقدمه: ‏

‏‏قٰالَ عَلَّی عَلَیْهِ السَّلٰام: النّاسُ ثَلاثَةٌ: فَعٰالمٌ رَبّٰانِیٌ وَ مُتعلِّم علی سبیلِ نجاةٍ و هَمِجٌ رِعٰاعُ اَتبٰاعُ کُلِّ‏‎ ‎‏ناعِقٍ یَمیلُونَ مَعَ کُلِّ ریحٍ، لَمْ یَسْتَضیئوا بِنُورِ الْعِلْم وَ لَمْ یَلْجَاوُا اِلیٰ رُکْنٍ وثیقٍ‏‏. (نهج البلاغه عبده‏‎ ‎‏حکمت 147) ‏

‏‏در این حکمت علی ابن ابیطالب(ع) انسان ها را به سه دسته تقسیم می کند: ‏‏1 ـ عالم ربانی‏‎ ‎‏یعنی عارف متألهی که خود تربیت شده و دیگران را تربیت می کند 2 ـ متعلمی که در راه نجات‏‎ ‎‏است 3 ـ انسان های بی شخصیتی که جایگاهی در بین مردم ندارند و چون از نور علم بهره ای‏‎ ‎‏ندارند و به تکیه گاه محکمی پناه نبرده اند پیوسته در مسیرهای گوناگون حرکت می کنند.‏‏ ‏

‏‏امام خمینی سلام الله علیه بحق عالم ربانی بوده است، انسان الهی و ملکوتی که خود تربیت‏‎ ‎‏شده و در صدد تربیت و تکمیل دیگران بوده است. چون خود تربیت شده بود در طول عمر با‏‎ ‎‏ برکتش چه در حوزه و چه در سطح جامعه به تربیت دیگران همّت داشت، بطوریکه در سایه‏‎ ‎‏تعالیم تربیتی و آموزشهای اخلاقی او، نسلی تربیت شد که در دنیا شگفتی آفرید و جهان را در‏‎ ‎‏برابر این نسل متحیّر ساخت. امام خمینی مربی و الگویی بود که به بیان امیرالمؤمنین علی ابن‏‎ ‎‏ابیطالب(ع)‏‎[1]‎‏ ‏‏قبل از تعلیم دیگران به تعلیم خویشتن همت گماشت تا هم با سیره و روش‏‎ ‎‏عملی خود، و هم با گفتار خود، دیگران را تربیت کند، و در این راستا توفیق فوق العاده ای نصیبش‏‎ ‎‏شده است. ‏

‏
‏‎

‎‏

چون امام(س) از این امتیاز فوق العاده بهره مند بود، شایسته است دیدگاه وی در تعلیم و‏‎ ‎‏تربیت مورد توجه قرار گیرد تا بعنوان یک شاخص مورد بهره برداری واقع شود. ‏

‏‏قبل از هر چیز باید از دیدگاه حضرت(ره) درباره مبانی و اصول تعلیم و تربیت آگاهی‏‎ ‎‏حاصل شود. زیرا مبانی و اصول است که انسان را وادار می کند تا روش خاصی را در تربیت‏‎ ‎‏پایه ریزی کند و اهداف مورد نظر تحقق یابد. ‏

‏‏مبانی و اصولی که امام بر آن تکیه داشت چیزی جز مبانی و اصول اسلام نبود، و لذا‏‎ ‎‏مجموعه تعالیم او برگرفته از قرآن کریم و سنت و سیرۀ پیامبر(ص) و ائمه معصومین‏‎ ‎‏علیهم السلام بوده است. زیرا امام در اهداف تربیتی خود، همان اهداف تربیتی پیامبران را که‏‎ ‎‏لقاءالله باشد مورد توجه قرار می داد و دیدگاه ایشان در مورد انسان و جهان، همان دیدگاه وحی‏‎ ‎‏بوده است. ‏

‏‏بر این اساس اگر ما از مبانی و اصول تعلیم و تربیت از نظر امام سخن می گوییم در واقع با‏‎ ‎‏مبانی و اصول تربیت از نظر وحی و اسلام آشنا می شویم و آنچه مورد توجه وحی است،‏‎ ‎‏هدایت است. انبیاء برای هدایت مبعوث شدند، ائمه در جهت هدایت بشر تلاش می کردند، قرآن‏‎ ‎‏برای هدایت بشر نازل شده است. ‏

‏‏امام(ره) معتقد است تنها مربیانی که در طول تاریخ بشر در هدایت انسانها موفق شدند،‏‎ ‎‏انبیاء بودند. و لذا در جایی از فلسفه خود بعنوان تقریری از اسفار فرمودند: «با اینکه قرآن برای‏‎ ‎‏هدایت است کسی نتوانست تفسیری بنویسد که زمینه ساز هدایت بشر باشد. کتاب اخلاقی‏‎ ‎‏ننوشته است که بتواند هادی انسان باشد». بر این اساس خود تلاش داشت تا این هدایت را تحقق‏‎ ‎‏ببخشد، که خود در این بعد موفق بوده و امروز مستضعفین جهان راه نجات خود را در تعالیم‏‎ ‎‏هدایتی او می دانند و مستکبرین جهان تعالیم هدایتی او را بزرگترین خطر برای خود تلقی‏‎ ‎‏می کنند. ‏

‏‏1 ـ مفهوم تربیت‏

‏‏با این مقدمه حال به اصول و مبانی تعلیم و تربیت از دیدگاه امام می پردازیم. قبل از هر چیز‏‎ ‎‏باید مفهوم تربیت را از دیدگاه امام بیان کنیم، چنانکه گفته شد امام تربیت را هدایت می داند و‏‎ ‎‏وسیله ای برای خارج شدن انسان از قوه به فعل و شکوفا کردن فطرت و استعدادهای نهفته انسان،‏‎ ‎‏چنانکه می فرماید «این تربیت هاست که فطرت را شکوفا می کند» ‏‎[2]‎‏ ‏‏پس مفهوم تربیت، شکوفا‏‎ ‎‏شدن استعدادها و فطرت انسانی است. ‏

‏
‏‎

‎‏

اهمیت تربیت از نظر امام(ره) ‏

‏‏تربیت از نظر امام از اهمیت فوق العاده برخوردار بوده است و لذا پیوسته آن را با توجه به آثار‏‎ ‎‏آن گوشزد می کردند و فقدان آن را به خطر بزرگ تعبیر می نمودند. و می فرمودند: «از خطر مغول‏‎ ‎‏هم بالاتر است» ‏‎[3]‎‏ ‏‏و «انبیائی که از طرف خدای تبارک و تعالی آمده اند برای همین تربیت بشر و‏‎ ‎‏برای انسان سازی آمده اند، تمام کتب انبیاء خصوصاً کتاب مقدس قرآن کریم کوشش دارند باینکه‏‎ ‎‏انسان را تربیت کنند، برای اینکه با تربیت انسان، عالم اصلاح می شود. آنقدر که انسان غیر تربیت‏‎ ‎‏شده برای جوامع مضرّ است هیچ شیطانی و هیچ حیوانی و هیچ موجودی آن قدر مضرّ نیست و‏‎ ‎‏آنقدر که انسان تربیت شده برای جوامع مفید است هیچ ملائکه ای و هیچ موجودی آن قدر مفید‏‎ ‎‏نیست، اساس عالم بر تربیت انسان است، انسان عصاره همه موجودات است و فشرده تمام عالم‏‎ ‎‏است و انبیاء آمده اند، برای اینکه این عصاره بالقوه را بالفعل کنند و انسان یک موجود الهی‏‎ ‎‏بشود» ‏‎[4]‎‏ ^«‏‏انسان اگر درست بشود همه چیز عالم درست می شود» ‏‎[5]‎‏ ‏

‏‏ «علم و دانش اگر در کنار آن تربیت نباشد مضرّ است تربیت کنید مهم تربیت است، علم تنها‏‎ ‎‏فایده ندارد. علم تنها مضر است» ‏‎[6]‎‏ ‏

‏‏ «مسامحه و سهل انگاری در تعلیم و تربیت خیانت به اسلام و جمهوری اسلامی و استقلال‏‎ ‎‏فرهنگی یک ملت و کشور می باشد و باید از آن احتراز کرد» ‏‎[7]‎

‏‏تربیت از نظر امام بقدری اهمیت دارد که می فرمایند: «در صورتیکه امر دائر باشد بین علم و‏‎ ‎‏تربیت و اینکه کدام را رها کنیم؟ باید علم رها شود». ‏

‏‏ «اگر چنانچه ما فرض می کردیم که بشر مهذّب بود و عالم نبود، دنیا با آرامش خاطر زندگی‏‎ ‎‏می کرد، البته از اینکه علم ندارد عقب مانده است و دچار نقیصه بزرگ، ولی روی هم رفته اگر امر‏‎ ‎‏دایر بین این دو باشد یعنی اگر یکی آمد دیگری نباشد، اگر علم آمد تهذیب نباشد و اگر تهذیب‏‎ ‎‏هم آمد علم نباشد اگر این بشر مهذّب باشد آزار به کسی نمی رساند. مردم را برادر خود می داند اگر‏‎ ‎‏همچو معنایی به همه شئونی که تهذیب نفس داشت، بود علم هم هیچ نبود، مردم در آسایش‏‎ ‎‏بودند».‏‎[8]‎

‏‏امام(ره) در مقام بیان اهمیت تربیت در مراکز آموزش عالی و دانشگاهها فرمودند: «چون‏‎ ‎‏دانشگاه خوب یک ملت را سعادتمند می کند و دانشگاه غیراسلامی، دانشگاه بد یک ملت را به‏‎ ‎‏عقب می زند» ‏‎[9]‎

‏
‏‎

‎‏ 

«باید دانشگاهها را مرکز تربیت قرار دهید. علاوه بر دانش، تربیت لازم است، اگر یک‏‎ ‎‏دانشمندی تربیت نداشته باشد مضرّ است».‏‎[10]‎‏ ‏

‏‏ «و لذا هر چه از خوبیها و بدیها برای یک ملتی تحقق پیدا می کند، وابستگی و استقلال، در‏‎ ‎‏قید و بند بودن و اختناق یا آزادی تابع تربیتهای دانشگاهی است».‏‎[11]‎‏ ‏

‏‏ «دانشگاه در رأس امور است و تقدیرات یک کشوری، بسته به وجود آنهاست باید جدیت‏‎ ‎‏کنند که روی خودشان را از غرب و شرق برگردانند».‏‎[12]‎

‏‏بعد از بیان مفهوم تربیت و اهمیت آن از دیدگاه امام حال به مبانی و اصول تعلیم و تربیت‏‎ ‎‏می پردازیم. ‏

‏‏مقصود از مبانی، انسان با ویژگیهای اوست که بعنوان موضوع تربیت مورد بررسی قرار‏‎ ‎‏می گیرد و مقصود از اصول، قواعد عامه ای است که می توان آن را به منزله دستورالعمل کلی‏‎ ‎‏ملاحظه کرد و در برنامه ریزیهای تربیتی از آن به عنوان راهنمای عمل بهره برداری نمود، بنابراین‏‎ ‎‏بحث ما در دو بخش مبانی و اصول تنظیم می شود. ‏

‏‏مبانی تعلیم و تربیت ‏

‏‏1 ـ ویژگیهای ذاتی انسان‏

‏‏انسان از ویژگیهایی برخوردار است که سایر جانداران آن ویژگیها را ندارند، انسان موجود‏‎ ‎‏عجیبی است زیرا «از مختصات انسان که حق تعالی او را با جمیع اوصاف و صفات مقدس‏‎ ‎‏خودش ایجاد کرده است، همه چیز در او هست، اعجوبه ای است که از او یک موجود الهی‏‎ ‎‏ملکوتی مثل پیامبر اکرم(ص) و سایر پیامبران ساخته می شود و یک موجود جهنمی شیطانی،‏‎ ‎‏.. کارهایی که از انسان صادر می شود، حسن و قبح و صلاح و فسادش به جهات روحی انسان‏‎ ‎‏بستگی دارد».‏‎[13]‎

‏‏انسانیت انسان به روح اوست‏

‏‏انسان موجودی که مرکب از روح و بدن است ولی انسانیت او به روح اوست «این معنی را‏‎ ‎‏باید بدانیم که انسان به روح است انسان به بصیرت قلبی انسان است. و این آلات ظاهری، آلاتی‏‎ ‎‏است که وسیله است و اینها از بین رفتنی است، آنکه باقی می ماند روح انسان است و آنچه در‏‎ ‎‏انسان سعادت ایجاد می کند بصیرت انسان است».‏‎[14]‎

‏
‏‎

‎

‏ویژگی معنوی و مادی انسان‏

‏‏انسان از دو جنبه دنیایی و مادی و معنوی برخوردار است و حیات صحیح انسان را جنبه‏‎ ‎‏معنوی او تأمین می کند. اگرچه باید بهر دو جنبه توجه کرد «انسانها در جنبه های معنوی یک نحو‏‎ ‎‏تعلیمات دارند و در جنبه های ظاهری و مادی یک نحو دیگر، و اگر این دو با هم جمع شوند یک‏‎ ‎‏انسان تمام بوجود خواهد آمد».‏‎[15]‎

‏‏ «انسان مثل سایر حیوانات نیست که همان حیات طبیعی و حیوانی باشد بلکه انسان یک‏‎ ‎‏طور خلق شده است که علاوه بر حیات طبیعی حیات مابعد الطبیعه هم دارد، و آن حیات‏‎ ‎‏مابعدالطبیعه، حیات صحیح انسان است».‏‎[16]‎

‏‏یگانگی روح و جسم‏

‏‏گرچه انسان مرکب است از روح و جسم ولی این طور نیست که این دو با هم مغایر و مباین‏‎ ‎‏باشند بلکه با هم وحدت دارند «روح باطن جسم است و جسم ظل روح است. جسم، ظاهر روح‏‎ ‎‏است. اینها با هم یکی هستند، از هم جدایی ندارند. همانطوریکه جسم انسان و روح انسان‏‎ ‎‏وحدت دارند، باید طبیعت جسمی و طبیعت روحی وحدت داشته باشند» ‏‎[17]‎‏ ‏‏و لذا تربیت‏‎ ‎‏انسان هم باید ناظر بهر دو جهت باشد تا انسان الهی شود، از حواس برای کسب فضیلت و الهی‏‎ ‎‏شدن استفاده کند «انسان این طور خلق شده است که به تمام اموری که در خارج هست ... با‏‎ ‎‏روزنه هایی که خداوند در او قرار داده با آن اتصال برقرار کند، چشم دیدنیها را، گوش شنیدنیها را‏‎ ‎‏و همینطور، و عقل مافوق طبیعت را انسان یک موجودی است که رابطه با تمام موجودات‏‎ ‎‏خارجی دارد و به واسطه قدرتی که خدا باو داده است با آنها اتصال برقرار کند و از همین روزنه ها‏‎ ‎‏می تواند کسب فضیلت کند ... از این راهها فضایل و چیزهایی که مصالح برای یک جامعه هست‏‎ ‎‏و برای خودش، ادراک کند».‏‎[18]‎

‏‏برخورداری از فطرت نورانی و الهی ‏

‏‏از جمله ویژگیهای انسان برخورداری او از فطرت پاک و الهی است همه انسانها بر فطرت‏‎ ‎‏خوب و پاک و الهی خلق می شوند و هیچ انسانی در اصل خلقت فاسد نیست، انسان در صورتی‏‎ ‎‏در مسیر فطرت و خیر گام برمی دارد که تربیت او هماهنگ با فطرت او باشد در غیر این صورت‏‎ ‎‏در مسیر انحطاط و تباهی قرار می گیرد «فطرت همه بر نورانیت است، فطرت شما، فطرت ‏‎ ‎

‏‎

‎

‏نورانی است، فطرت توحید است» «همه انسانها به فطرت صحیح موجود می شوند، لکن بعد،‏‎ ‎‏در محیطها، در تربیتها عوض می شوند» «این جوانها از ابتداء خوبند مربیها ضایع می کنند انسان‏‎ ‎‏را، والا اول، بچه ای که متولد می شود به فطرت انسانیت و به فطرت خوب تولد پیدا می کند‏‎ ‎‏بعدش مربیها هستند که آن را به فساد می کشانند» «انسان از اول این طور نیست که فاسد به دنیا‏‎ ‎‏آمده باشد. از اول با فطرت خوب بدنیا آمده با فطرت الهی به دنیا آمده، که همان فطرت انسانیت، فطرت‏‎ ‎‏صراط مستقیم، فطرت اسلام، فطرت توحید است، این تربیتهاست که یا این‏‎ ‎‏فطرت را شکوفا می کند و یا جلوی شکوفایی فطرت را می گیرد».‏‎[19]‎‏ ‏

‏‏ «اگر چنانچه هواهای نفسانی بگذارد، انسان به حسب فطرت، الهی است، فطرت، فطرت الله‏‎ ‎‏است همه توجه دارند به او. لکن این توجه دنیا که توجه ثانوی و اعوجاجی است جلوگیری‏‎ ‎‏می کند از آن مسائلی که باید باشد».‏‎[20]‎

‏‏تربیت هماهنگ با فطرت ‏

‏‏بلحاظ اینکه انسان با فطرت الهی خلق شده است، تربیت صحیح باید با فطرت هماهنگ‏‎ ‎‏باشد و انسان را درجهت خیر و سعادت قرار دهد. در غیر اینصورت انسان از فطرت خود‏‎ ‎‏منحرف می شود و در جهت انحطاط و تباهی حرکت می کند. تربیت هماهنگ با فطرت آنستکه‏‎ ‎‏که هم به دنیا توجه کند و هم به آخرت، البته دنیا را به عنوان وسیله عبور بداند، زیرا دنیا با این که‏‎ ‎‏در اصل وجود خود خیر است اما بدلیل ناپایدار بودن نباید تمام مساعی تربیتی در جهت تأمین‏‎ ‎‏آن باشد. ‏

‏‏در واقع تربیت هماهنگ با فطرت بوسیله خداوند انجام می شود و لذا برای اینکه تربیت‏‎ ‎‏انسان هماهنگ با فطرت او باشد خداوند انبیاء را مبعوث کرده تا راه را بما نشان دهند و ما را به‏‎ ‎‏انجام اعمال صالح دعوت کرده است. ‏

‏‏ «دنیا دار حیات حیوانی است. از این جهت مردم محتاج شده اند به این که در پیدا کردن راه‏‎ ‎‏صحیح از طریق وحی با این ها گزارش داده شود و خدای تبارک و تعالی هم منت بر مردم گذاشت‏‎ ‎‏و انبیاء را مبعوث فرمود تا اینکه راه را به اینها نشان بدهند. تمام تعلیمات انبیاء برای مقصد‏‎ ‎‏نشان دادن راهی است که انسان ناچار از این راه باید عبور کند. ناچار انسان از این عالم طبیعت به‏‎ ‎‏یک عالم دیگری عبور می کند، اگر سر خود باشد یک حیوانی است که از این عالم به عالم دیگر‏‎ ‎‏می رود و اگر چنانچه به راه انبیاء برود انسانیتش کامل می شود و هر چه بیشتر اطاعت کند بیشتر‏‎ ‎

‏‎

‎‏

انسانیتش رشد می کند. تمام کوشش انبیاء برای این بوده است که انسان را بسازند. تعدیل کنند،‏‎ ‎‏انسان طبیعی را مبدل کنند به یک انسان الهی، در همین عالم که هست باید این جور باشد نظر‏‎ ‎‏انبیاء به این عالم با نظر اشخاص دیگر فرق دارد، آنها می خواهند این عالم را الهی بکنند، یعنی به‏‎ ‎‏هر چه نگاه می کنند آثار الهیت در آن ملاحظه کنند» ‏‎[21]‎‏ ^«‏‏با آمدن انبیاء خدا بر ما انعام کرده که ما‏‎ ‎‏را هدایت کند باین راهی که راه الله است و موجب این می شود که تمام عالم به سعادت برسند و‏‎ ‎‏با آرامش و تربیت صحیح در این عالم زندگی کنند ... براهی که انبیاء و اولیاء پیش پای بشر‏‎ ‎‏گذاشته اند این راه خداست و ما همه باید از این راه حرکت کنیم، کسانی که دعوت بر غیر این راه‏‎ ‎‏می کنند طاغوتند و کسانی که مردم را بر خلاف مسیر طبیعی خودشان و مسیری که فطرت آنها‏‎ ‎‏متوجه باوست راهنمایی می کنند، ضلالت است و شما معلمین و دانشجویان از همین راهی که‏‎ ‎‏انبیاء تعیین کرده اند راه را طی کنید، همین راه خداست» ‏‎[22]‎‏ ‏

‏‏اعمالی که مربی انسان را به آن دعوت می کند باید عمل صالح بوده و با طبیعت و فطرت‏‎ ‎‏انسان سازگار و هماهنگ باشد «اعمال صالحه آنهایی است که سازش داشته باشد با نفس انسان،‏‎ ‎‏نفس انسان سعادتمند خلق شده است، یعنی استعداد سعادت در آن هست و فطرت انسان‏‎ ‎‏فطرت سعید است، عمل صالح آن است که با این فطرت سازش داشته باشد صالح یعنی سازش.‏‎ ‎‏عمل نا صالح آن است که با فطرت انسان سازش نداشته باشد» ‏‎[23]‎‏ ‏‏بلحاظ اینکه انسان بر فطرت‏‎ ‎‏خوب و سالم و الهی خلق شد، محیط تعلیم و تربیت باید بگونه ای باشد که این فطرت را شکوفا‏‎ ‎‏کند «این کودکان از اولی که وارد می شوند در محیط تعلیم یک نفوس سالم ساده و بی آلایش و‏‎ ‎‏قابلیت تربیت دارند هر تربیتی و هر چیزی که القاء می شود قبول کنند. و اینها از اول که وارد‏‎ ‎‏کودکستانی می شوند، اماناتی هستند الهی به دست آنهایی که در کودکستان آنها را تعلیم می دهد‏‎ ‎‏و همین امانات از آنجا منتقل می شوند به جاهایی دیگر و بدست معلمین دیگر تا برسد به‏‎ ‎‏آنجایی که رشد کردند و بزرگ شدند و وارد شدند در مراتب عالیه و دانشگاهها اگر چنانچه این‏‎ ‎‏اطفال را ز اول یک نحو تربیت بکنند که در آن انحراف نباشد، تربیت های مناسب انسان باشد،‏‎ ‎‏مناسب با فطرت پاک انسانها باشد و در دوران دبیرستان و دانشگاه هم تربیت آنها انسانی باشد و‏‎ ‎‏موافق با فطرت انسان، اینها بعد که تحویل جامعه داده می شوند و مقدرات جامعه قهراً بدست‏‎ ‎‏اینها سپرده می شود بالمآل یک کشور را نورانی و انسانی می کنند و کشور را به فطرت الله تربیت‏‎ ‎‏می کنند و کشور را به جلو می برند».‏‎[24]‎

‏
‏‎

‎

‏بی نهایت طلبی انسان (کمال طلبی انسان) ‏

‏‏از ویژگیهای انسان نامتناهی بودن مطلوب اوست «انسان در باطن خودش و فطرت خودش‏‎ ‎‏تناهی ندارد، آمالش غیرمتناهی است، وقوف نمی کند آمال انسان» ‏‎[25]‎‏ ^«‏‏در فطرت بشر طلب‏‎ ‎‏قدرت مطلق است نه قدرت محدود، طلب کمال مطلق است نه کمال محدود، علم مطلق را‏‎ ‎‏می خواهد، قدرت مطلقه را می خواهد و چون قدرت مطلقه در غیر حق تعالی تحقق ندارد، بشر‏‎ ‎‏به فطرت حق را می خواهد» ‏‎[26]‎‏ ^«‏‏انسان حیوانی است در هر چیز نامحدود، اگر این نامحدودی در‏‎ ‎‏ظرف حیوانیت صرف شد یک حیوان نامحدود است، یک حیوانی که با سایر حیوانات فرق‏‎ ‎‏دارد. حیوانات دیگر شهواتشان محدود است، آمالشان محدود است این انسان نامحدود است،‏‎ ‎‏اگر بدنبال همین حال حیوانیت باشد» ‏‎[27]‎‏ ‏‏چون انسان در خواستهای خود بدنبال نامحدود‏‎ ‎‏می رود و دنیا محدود است و انسان در دنیا به مطلوب خود نمی رسد خداوند انبیاء را مبعوث‏‎ ‎‏کرد تا او را در جهت تأمین خواسته اش به ماوراء این عالم توجه دهند «انسان اگر به همین طبیعت‏‎ ‎‏بود و بیشتر از این چیزی نبود دیگر احتیاج به اینکه چیزی از عالم غیب برای انسان فرستاده شود‏‎ ‎‏تا انسان را تربیت بکند، تربیت آن ورق را بکند، نبود لکن چون انسان مجرد از این عالم طبیعت‏‎ ‎‏یک حقیقت است. تربیت آن ورق را که ورق معنوی انسان باشد باید کسی تربیت بکند که علم‏‎ ‎‏حقیقی به آن طرف داشته باشد و بتواند به روابطی که مابین انسان و آن طرف طبیعت است علم‏‎ ‎‏پیدا کند و چون این روابط بر بشر مخفی است و خداوند که خالق همه چیز است این روابط را‏‎ ‎‏می داند به انسانهایی که کمالات معنویه پیدا کردند وحی می کند تا این ورق را در مردم تربیت‏‎ ‎‏کنند».‏‏ ‏‎[28]‎

‏‏بدین نحو تعلیم و تربیت انسان زمانی تربیت حقیقی و واقعی است که انسان را در جهت‏‎ ‎‏کمال واقعی سوق دهد نه کمال اعتباری و پنداری و آن چه که انسان را به این کمال سوق می دهد‏‎ ‎‏تعلیم و آموزش جهت دار و تربیت در جهت تحقق فضائل اخلاقی و اجتناب از رذایل اخلاقی‏‎ ‎‏است. تا بدین وسیله به کمال مطلق برسد. «انسان با تربیت به منتهی مسیری که رسیدن به کمال‏‎ ‎‏مطلق است نائل می شود و اگر به کمال مطلق رسید این طمأنینه برایش حاصل می شود و‏‎ ‎‏اطمینان قلوب به رسیدن به خداست» ‏‎[29]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏ویژگی شناختی انسان‏

‏‏از جمله ویژگیهای انسان قدرت شناخت و معرفت است انسان بدلیل داشتن قدرت تفکر و‏‎ ‎‏شناخت و تعقل، توان شناخت حقایق را دارد و می تواند جهان و انسان را بشناسد گرچه در آغاز‏‎ ‎‏خلقت فاقد هر گونه شناخت و آگاهی است ولی هم استعداد شناخت را دارد و هم خداوند ابزار‏‎ ‎‏شناخت را به انسان عنایت فرمود تا به ابعاد هستی آگاهی پیدا کند اما انسان در شناخت محدود‏‎ ‎‏است و توان شناخت همه آنچه را که هست ندارد و یا اگر توان داشته باشد فقط ظواهر را‏‎ ‎‏می شناسد «تمام برداشتهایی و دیدهایی که در انسانهاست محدود است از خود انسان به طوری‏‎ ‎‏که هست نمی توانند برداشت کنند، محدود نمی تواند غیر محدود را در حیطه بیاورد و اگر عالم را‏‎ ‎‏بشناسد در یک سطح محدود است» ‏‎[30]‎‏ ‏‏حتی انسان توان شناخت عالم طبیعت را ندارد «شما‏‎ ‎‏اجسام را نمی توانید درک کنید و ما هم نمی توانیم جواهر را ادراک کنیم، هر چه، ادراک می کنیم‏‎ ‎‏(اعراض) است ... و اگر می خواهد تعریفی از اینها ارائه دهد فقط او را به ظواهر و اعراض تعریف‏‎ ‎‏می کند به رنگ و شکل و بعد داشتن و اوصاف و اعراض تعریف می کند» ‏‎[31]‎‏ ‏‏انسان چون ظواهر‏‎ ‎‏را می ‍شناسد و عالم دارای غیب و شهادت است و انسان چون توان ادراک بعضی امور را ندارد‏‎ ‎‏آنها غیب هستند و لذا خداوند انبیاء را برای تعلیم آنچه که انسان سسنمی تواند آنها را ادراک کند‏‎ ‎‏مبعوث کرده تا کتاب و حکمت را تعلیم کنند و آنچه را که انسان نمی داند و نمی تواند ادراک کند‏‎ ‎‏باو آموزش دهند «‏‏و یعلّمکم مالم تکونوا تعلمون‏‏» ‏‎[32]‎

‏‏از جمله ویژگیهای انسان در بعد شناخت این است که هیچ مطلبی را بدون دلیل نمی پذیرد‏‎ ‎‏ «انسان موجودی است که اگر بخواهد با حقایق آشنایی پیدا کند باید با استدلال آن را بپذیرد و‏‎ ‎‏برای آن اقامه استدلال کند در غیر این صورت از فطرت انسانی خارج است» ‏‎[33]‎‏ ‏

‏‏از آنجایی که انسان نمی تواند خودش را بشناسد تا بتواند خود را تربیت کند احتیاج به تعالیم‏‎ ‎‏انبیاء دارد «انسان یک موجود عجیب و غریبی است که تا آخر خودش نمی تواند خودش را‏‎ ‎‏بشناسد» ‏‎[34]‎‏ ^«‏‏شناخت انسان خودش را و شناخت اوصافی که در انسان هست و غرایزی که در‏‎ ‎‏انسان هست از اموری است که یا محال است یا نظیر محال الامر کسی که عصمه الله تعالی،‏‎ ‎‏انسان از باب اینکه حب نفس دارد و هر چه را می خواهد برای خودش می خواهد برای خاطر این‏‎ ‎‏حب نفس شدید از بسیاری از امور غافل است یعنی با این حب نفس نمی تواند خودش را آزاد‏‎ ‎‏بشناسد» ‏‎[35]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏

انسان اگر بخواهد شناخت صحیح پیدا کند به تربیت احتیاج دارد که در مرحله اول با‏‎ ‎‏حب الذات و خودخواهی و منیّت مبارزه کند و از خودخواهی آزاد شود. و با آزادی از خود بمقام‏‎ ‎‏فناء و توحید نائل شود. ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏ویژگیهای عاطفی انسان‏

‏‏انسان موجود همه جانبه ای است که باید در همۀ ابعاد رشد کند هم بعد عقلی و هم بعد‏‎ ‎‏عاطفی. از آنجایی که اساس بعد عاطفی انسان محبت و عداوت است تعلیم و تربیت باید‏‎ ‎‏بگونه ای باشد که به بعد عاطفی انسان جهت بدهد «دوستی، یک فطرت ابتدایی در وجود انسان‏‎ ‎‏است. بچه کوچکی که متولد شده است رحمت و دوستی در او ظاهر است، دشمنی یک فطرت‏‎ ‎‏ثانوی است که انسان برایش پیدا می شود» ‏‎[36]‎‏ ‏

‏‏ «چون محبت و دوستی فطری انسان است با تربیت باید آن را در جهت مثبت و آگاهانه‏‎ ‎‏هدایت کرد، تا از کورکورانه بودن خارج شود (گاهی اشخاص با اینکه ممکن است آدمهای خوبی‏‎ ‎‏باشند لکن چیزهایی در نفوس انسان هست که از آن غفلت می کند، مثلاً یک پدر و مادری که بچه‏‎ ‎‏خود را خیلی دوست دارند، این هر چه می بیند خوبی می بیند از او. اصلاً غفلت می کند از این که‏‎ ‎‏در او بدی باشد «‏‏حب الشئی یعمی و یصم‏‏» و وقتی انسان در قلبش دشمنی یا مخالفت با یک‏‎ ‎‏کسی داشت یا با جمعی داشت هر چه خوبی ببیند بدی می بیند، اصلاً خوبیها محو‏‎ ‎‏می شود» ‏‎[37]‎‏ ‏‏با توجه به این مطلب باید محبت و عداوت را با جهت دادن از راه تربیت، از‏‎ ‎‏کورکورانه بودن خارج کرد. ‏

‏‏از آن جایی که محبت فطری انسان است برای جلب رضایت و محبت دیگران باید اعمالی انجام‏‎ ‎‏داده شود که در این جهت موثر باشد «مردم زود راضی می شوند ... یک نوازش از یک نفر صاحب‏‎ ‎‏منصب برای مردم کافی است که تا مدتها اینها دلشان راضی باشد» ‏‎[38]‎‏.‏‏ ‏

‏‏تربیت پذیری انسان‏

‏‏از جمله ویژگیهای انسان تربیت پذیری او است که با توجه به برخورداری از اراده و اختیار‏‎ ‎‏قابلیت تربیت را دارد. امام(ره) با توجه به این قابلیت، بر تربیت پذیری انسان تکیه داشتند و‏‎ ‎‏می فرمودند «انسان قابلیت این را دارد که تربیت بشود» ‏‎[39]‎

‏‏ «انسان در ابتدا موجودی است مثل سایر حیوانات، اگر رشد بکند یک موجود روحانی می شود‏‎ ‎‏که بالاتر از ملائکة الله می شود و اگر طرف فساد رود یک موجودی است که از همه حیوانات‏‎ ‎‏پست تر است» ‏‎[40]‎

‏‏چون انسان تربیت پذیر است همیشه امکان تربیت او وجود دارد اما کودکان و جوانان بدلیل‏‎ ‎‏جدیدالعهد بودن و پاک بودن فطرتشان قابلیت تربیتشان بیشتر است «و لهذا تربیت باید از اول‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

باشد از همان کودکی تحت تربیت انسان قرار گیرد و بعد هم در هر جا که هست یک مربیهایی‏‎ ‎‏باشند که تربیت کنند انسان را و تا آخر هم انسان محتاج به این است که تربیت شود» ‏‎[41]‎

‏‏بلحاظ اینکه انسان تربیت پذیر است و انسان مجبور آفریده نشده است، خداوند انبیاء را‏‎ ‎‏مأمور کرده که بیایند انسانها را تربیت کنند. تا انسان به مراتب مافوق طبیعت و هر چیزی که در او‏‎ ‎‏قابلیت آن هست فعلیت پیدا کند و تربیت یک تربیت الهی بشود» ‏‎[42]‎‏ ‏‏«بطوریکه اگر انبیاء نباشند‏‎ ‎‏یک حیوانی هستیم که هر چه هست همین طبیعت است بیشتر از این ادراک نداریم» ‏‎[43]‎‏ ^«‏‏تربیت‏‎ ‎‏انسان به وحی خدا و تربیت انبیاء به این است که انسان آنچه را که در تربیت معنوی وی دخالت‏‎ ‎‏دارد و آنها برای ما بیان کرده اند انجام دهیم» ‏‎[44]‎‏ ^«‏‏اگر کسی بگوید: تربیت معنوی انسان مشکل‏‎ ‎‏است. می گوییم: اگرچه تربیت معنوی انسان مشکل است لیکن این طور نیست که نشود. یک‏‎ ‎‏امری است که انسان وقتی وارد عمل شود موفّق می شود» ‏‎[45]‎‏ ‏‏با توجه باینکه انسان قابلیت‏‎ ‎‏تربیت را دارد احتیاج به برنامه دارد که خداوند با نزول قرآن و ارائه طریق انسان را در جهت رشد‏‎ ‎‏و تکامل قرار داده است «قرآن کتاب انسان سازی است می خواهد آدم درست کند» ‏‎[46]‎

‏‏نقش اراده در تعلیم و تربیت‏

‏‏گرچه بعضی از مکتبها اراده انسان را در تعلیم و تربیت، چندان دخیل نمی دانند و نقش اصلی‏‎ ‎‏را به عامل وراثت و محیط اجتماعی و طبیعی می دهند ولی حضرت امام(ره) نقش اصلی را در‏‎ ‎‏تعلیم و تربیت به اراده و تصمیم خود انسان می دهد و می گویند: انسان با اراده قوی می تواند در‏‎ ‎‏بعد معنوی و مادی به موفقیتهای فوق العاده ای نائل شود و بلکه همه موفقیتهای انسان در گرو‏‎ ‎‏اراده اوست مشروط بر اینکه آگاهی وجود داشته باشد. «هیچ پیروزی بالاتر از تصمیم و عزم و‏‎ ‎‏اراده استوار برای رسیدن به حق نیست» ‏‎[47]‎

‏‏برای ترغیب جامعه در جهت قطع وابستگی بر دو نکته تکیه کردند که اول آن اتکاء به خدا و‏‎ ‎‏تلاش برای طلب رضایت او جهت قطع وابستگی مملکت به اجانب است و دوّمی آن مأیوس‏‎ ‎‏نشدن «کارهای بزرگ باید به تدریج صورت گیرد و این بستگی به اراده انسان دارد. وقتی انسان‏‎ ‎‏اراده کرد به پیش می رود» ‏‎[48]‎‏ ^«‏‏از حجم کار زیاد نترسید که کار هر قدر هم زیاد باشد در مقابل اراده‏‎ ‎‏انسان ناچیز است و اگر انسان بخواهد می تواند همه کارهای عظیم را با حجم هر قدر هم زیاد به‏‎ ‎‏انجام برساند» ‏‎[49]‎‏ ^«‏‏اگر ما توجه کنیم و بیدار شویم، دنبال بیداری اراده پیش می آید که ما‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

بخواهیم خودمان وسائل زندگی خودمان را فراهم کنیم» ‏‎[50]‎

‏‏نقش اراده در تربیت معنوی و تهذیب نفس در دوران جوانی ‏

‏‏از آنجایی که انسان پیوسته تحت تأثیر هواهای نفسانی است و با تأثر از آلودگیهای معنوی‏‎ ‎‏قلب انسان کدر می شود و زمینه رشد اخلاق فاسد را در قلب او فراهم می کند و ریشه آن در قلب‏‎ ‎‏قوی می گردد، باید در دوران جوانی با اراده و تصمیم از آلوده شدن نفس و ابتلاء به وسوسه های‏‎ ‎‏شیطان خود را حفظ کند و در طریق صالحان گام بردارد. ‏

‏‏امام خطاب به فرزندش می فرماید: «چون تو نعمت جوانی داری و قدرت اراده، امید است‏‎ ‎‏بتوانی راهی طریق صالحان شوی» ‏‎[51]‎‏ ^«‏‏و از آفات شیطانی خودداری کنید البته در آغاز قدری‏‎ ‎‏مشکل است لکن با عزم و اراده و تفکّرِ در پی آمدهای آن آسان می شود» ‏‎[52]‎‏ ‏‏امّا باید توجه داشت‏‎ ‎‏که اقدام باید در دوران جوانی و قوت اراده باشد، زیرا اگر انسان در دوران قوت اراده اقدام نکند‏‎ ‎‏و به سن پیری برسد هوی و هوس قوی تر می شود و انسان ضعیفتر می شود وقتی انسان ضعیف‏‎ ‎‏شد اراده انسان هم ضعیف می شود» ‏‎[53]‎‏ ‏‏و در صورت ضعف اراده پیروزی در تربیت مشکل‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏انسان برای اینکه در تربیت خود توفیق حاصل کند، بعد از بیداری و اراده و تصمیم بدنبال آن‏‎ ‎‏قیام و حرکت است و مجاهده برای پاک کردن دل و رها شدن از تسلط شیطان «ای مسکین در راه‏‎ ‎‏پروردگارت مجاهده کن و دل خود را پاک گردان و از تسلط شیطان بیرون شو و کتاب پروردگارت‏‎ ‎‏را قرائت کن و بالا برو» ‏‎[54]‎

‏‏ «تو جوانی و با قدرت جوانی که حق داده است می توانی اولین قدم انحراف را قطع کنی و‏‎ ‎‏نگذاری به قدمهای دیگر کشیده شوی که هر قدمی قدمهایی در پی دارد و هر گناهی ـ گرچه‏‎ ‎‏کوچک ـ به گناهان بزرگ و بزرگتر انسان را می کشد بطوریکه گناهان بسیار بزگ در نظر انسان‏‎ ‎‏ناچیز آید، بلکه گاهی اشخاص به ارتکاب بعضی کبائر به یکدگر فخر می کنند و گاهی به واسطه‏‎ ‎‏شدت ظلمات و حجابهای دنیوی، منکر به نظر معروف و معروف منکر می گردد» ‏‎[55]‎‏بنابراین‏‎ ‎‏اگر انسان بخواهد در صراط مستقیم حرکت کند و سلوک الی الله داشته باشد، باید کوشش کند تا‏‎ ‎‏خود را به مطلوب و مقصد برساند زیرا «آنچه بر سر انسان می آید از خیر و شر، از خود آدم است،‏‎ ‎‏آنچه که انسان را به مراتب عالی انسانیت می رساند کوشش خود انسان است و آنچه که انسان را‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏به تباهی در دنیا و آخرت می کشد خود انسان و اعمال خود انسان است. این انسان است که‏‎ ‎‏خدای تبارک و تعالی بطوری خلق فرموده است که راه راست و کج را می تواند انتخاب کند ... و ‏‎ ‎‏ا اگر توانستیم خودمان را اصلاح کنیم، کنترل کنیم و تربیت کنیم خودمان را، مراقبت کنیم از‏‎ ‎‏خودمان، در همه امور موفق خواهیم شد» ‏‎[56]‎

‏‏انسان کامل انسانی در مسیر کمال و انسان منحط انسانی در مسیر انحطاط‏

‏‏چنانکه از سخنان گذشته استفاده می شود، انسان موجودی مختار و انتخابگر است که با‏‎ ‎‏داشتن فطرت الهی می تواند در مسیر کمال انسانی قدم بردارد و یا برخلاف فطرت در مسیر‏‎ ‎‏انحطاط حرکت کند و الگوی انسان در کمال، انبیاء و اولیای الهی، پیامبر اسلام(ص) و‏‎ ‎‏امیرالمؤمنین و الگوی انسان منحط افرادی چون فرعون و معاویه و مانند آن می باشند، و این‏‎ ‎‏انسان است که یکی از این دو را انتخاب می کند: راهی که او را به کمال نزدیک کند و یا راهی که‏‎ ‎‏او را ر مسیر فرعون قرار می دهد. ‏

‏‏انسان اگر در دنیا گرفتار حجابها و ظلمتها شد، گرفتار رذایل گردید و انانیت و خودخواهی را در‏‎ ‎‏خود مهار نکرد منحط است و آن انسانی که قدم بر منیت خود گذاشت و خودخواهی را از خود‏‎ ‎‏دور کرد می تواند به مقام انسان کامل برسد، «از عبودیت دیگران آزاد شود و عبودیت خدا را‏‎ ‎‏بپذیرد» ‏‎[57]‎‏ ^«‏‏اگر فهمید حرفش حق است با برهان اظهار کند و مطالبش را برهانی بفهماند» ‏‎[58]‎^‎ ‎‏ «انسان مراتب سیرش از طبیعت است تا مافوق طبیعت، تا برسد به آنجایی که مقام الوهیت‏‎ ‎‏است، سیر از طبیعت تا رسیدن به مقامی که غیر از خدا هیچ نمی بیند، مراتب معنوی انسان، و‏‎ ‎‏این که قابل این است که از این طبیعت سیر بکند و تمام معنویتها را در خودش ایجاد بکند‏‎ ‎‏با تربیتهای صحیح و برسد به یک مقامی که حتی فوق مقام ملائکة الله باشد».‏‎[59]‎‏ ‏‏اما انسانی که‏‎ ‎‏ «قلبش مرده است» ‏‎[60]‎‏ ‏‏انسانی که «حرص به مال و دنیا داشت و بیشتر می خواست جمع بکند،‏‎ ‎‏حرص به قدرت داشته باشد و بخواهد با حرص به قدرت بالاتر برسد» ‏‎[61]‎‏ ^«‏‏انسانی که همش‏‎ ‎‏این است که شکمش سیر بشود، شهواتش بر همه چیز مقدم باشد، کارهای مثبت و مبارزه در راه‏‎ ‎‏حق و انقلابهای الهی را دیوانگی می داند» ‏‎[62]‎‏ ^«‏‏انسانی که با پیدایش استغناء طغیان بکند و‏‎ ‎‏استغنای مالی و چه استغنای علمی و چه استغناء در مقام، طغیان بکند» ‏‎[63]‎‏ ^«‏‏انسانی که تا آخر‏‎ ‎‏همراه شیطان باطنی خود باشد» ‏‎[64]‎‏ ‏‏و بالاخره «انسانی که از حکم خدا و قرآن و خرد بیرون رود‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

و از وظیفه های قانونی و خدایی شانه خالی کند» ‏‎[65]‎‏ ‏‏انسان منحط است. ‏

‏‏تا اینجا ما از مبانی تعلیم و تربیت سخن گفتیم نتیجه گرفتیم که تعلیم و تربیت باید بگونه ای‏‎ ‎‏باشد که انسان را در مسیر کمال قرار دهد ... ‏

‏‏بخش دوم، اصول تعلیم و تربیت‏

‏‏بعد از بیان مبانی تعلیم و تربیت به اصول آن می پردازیم‏

‏‏1 ـ اصل تقدم اصلاح خود بر اصلاح دیگران‏

‏‏از اصولی که مورد عنایت امام(ره) بوده است، تقدم اصلاح مربّی بر اصلاح متربی است. زیرا‏‎ ‎‏مربّی الگوی علمی و عملی دیگران است «و اگر الگو خود صالح نباشد نمی تواند دعوت به‏‎ ‎‏صلاح کند، کسی که خودش خدای نخواسته پایش را کج می گذارد، اگر به مردم بگوید پایت را‏‎ ‎‏راست بگذار مسخره اش می کنند، می گویند اگر پا راست گذاشتن صحیح بود. خودت بگذار» ‏‎[66]‎‎ ‎‏طبیعی است که در صورت مغایرت قول و عمل، سلب اعتماد می شود. ‏

‏‏خداوند سنتش در نظام انسانی بر این نسق جریان دارد که افراد مهذب باید به اصلاح و‏‎ ‎‏تربیت جامعه بپردازند «خدای تبارک و تعالی که برای مردم هادی می فرستد و پیامبران را انتخاب‏‎ ‎‏می کند، کسی که خودش از اول عمر تا آخر عمرش یک لغزش نداشته، معصوم بوده، یک همچو‏‎ ‎‏موجودی را انتخاب می کند برای اینکه تربیت کنند مردم را. تزکیه کنند و تعلیم کنند. اگر آن کسی‏‎ ‎‏که می خواهد مربی جامعه ای باشد، مربی یک دستگاهی باشد ... معلمین آموزش و پرورش اگر‏‎ ‎‏خودشان یک پرورش صحیحی نداشته باشند و یک تعلیم صحیح، نمی توانند جوانها را تعلیم‏‎ ‎‏کنند و آموزش بدهند، پرورش بدهند، مبداء هر امری از خود آدم شروع می شود» ‏‎[67]‎‏ ^«‏‏هر‏‎ ‎‏اصلاحی نقطه اولش خود انسان است، اگر چنانچه خود انسان تربیت نشود نمی تواند دیگران را‏‎ ‎‏تربیت کند» ‏‎[68]‎‏ ‏‏کسانی که می خواهند در این عالم تربیت کنند دیگران را، باید قبلاً خودشان‏‎ ‎‏تزکیه شده باشند، تربیت شده باشند» ‏‎[69]‎‏ ‏‏بنابراین هر انسانی که می خواهد به تعلیم و تربیت‏‎ ‎‏دیگران اقدام کند در هر سطحی از سطوح جامعه، باید اول خود را مهذب و تزکیه نماید، خود را‏‎ ‎‏بسازد تا دیگران را اصلاح کند، واعظی که برای دیگران وعظ می کند باید متعظ بوده و در باطنش‏‎ ‎‏موعظه شده باشد، مربی باید از عقاید و اعمال و اخلاق صحیح برخوردار باشد تا بتواند دیگران‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏را اصلاح کند «آدمی که خودش آدم صحیحی نیست نمی تواند دیگران را تصحیح کند هر چه هم‏‎ ‎‏بگوید فایده ای ندارد».‏‎[70]‎‏ ‏‏بلحاظ اینکه انسان مربی، میزان و نوری است که باید دیگران را‏‎ ‎‏نورانی کند و خاصیت نور اینستکه خود روشنائی دارد و روشنی بخش دیگران است، انسان‏‎ ‎‏مربی باید بوسیله تربیت و اصلاح خود، از ظلمتها بیرون رفته و وارد نور شده باشد تا همه‏‎ ‎‏اعمالش، حرفش، و شنیدنش نور باشد و آنچه را که با قلبش ادراک می کند با نور ادراک کند. و لذا‏‎ ‎‏امام خطاب به معلم در تبیین مسئولیت معلم فرمود: «معلم امانتداری است که امانت او غیر همه‏‎ ‎‏امانتهاست، انسان امانت اوست، امانتهای دیگر را اگر کسی خیانت بکند، خلاف کرده است مثلاً‏‎ ‎‏یک قالی را که به او امانت داده بودند از بین برده است، در جامعه یک چیزی درست نمی شود‏‎ ‎‏یک شخصی ضرر کرده است، و این هم باید ضرر او را جبران کند. اما امانت اگر انسان باشد، اگر‏‎ ‎‏یک طفل قابل تربیت شد. اگر خدای ناخواسته این امانت به آن خیانت شد. یک وقت می بیند‏‎ ‎‏خیانت به یک ملت است، خیانت به یک جامعه است، خیانت به اسلام است بنابراین شغل در‏‎ ‎‏عین حال که بسیار شریف و ارزنده است از باب اینکه همان شغل انبیاء است که برای‏‎ ‎‏انسان سازی آمده بودند. لکن مسئولیت بسیار بزرگ است، چنانکه مسئولیت انبیاء بسیار بزرگ‏‎ ‎‏بود».‏‎[71]‎‏ ‏

‏‏2 ـ اصل تقدم تزکیه بر تعلیم‏

‏‏چنانچه قرآن کریم در بیان هدف بعثت، اول تزکیه و تهذیب نفس را مطرح می کند و سپس‏‎ ‎‏تعلیم و آموزش را، امام(ره) هم در برنامه تربیتی خود بر این اصل تکیه دارد که باید تربیت و‏‎ ‎‏تزکیه نفس مقدم باشد بر تعلیم. زیرا در صورت فقدان تربیت و تزکیه علم نه تنها ممکن است‏‎ ‎‏فایده نداشته باشد بلکه ممکن است منشاء بسیاری از خطرات و انحرافات گردد «کوشش کنید‏‎ ‎‏تربیت بشوید تزکیه بشوید، قبل از اینکه تعلیم و تعلم باشد، کوشش کنید که همدوش با درس‏‎ ‎‏خواندن و تعلیم، تربیت باشد که او مقدم است به حسب رتبه بر تعلیم و تلاوت آیات و تعلیم‏‎ ‎‏کتاب و حکمت».‏‎[72]‎

‏‏ «مهم تربیت است، علم تنها فایده ندارد، علم تنها مضرّ است، گاهی این باران که رحمت الهی‏‎ ‎‏است وقتی به گلها می خورد بوی عطر بلند می شود، وقتی به جاهای کثیف می خورد بوی کثافت‏‎ ‎‏بلند می شود، علم هم همینطور است که اگر در یک قلب تربیت شده علم وارد بشود، عطرش‏‎ ‎

‏‎

‎‏

عالم را می گیرد و اگر در یک قلب تربیت نشده یا فاسد بریزد. عالم را فاسد می کند» ‏‎[73]‎‏ ^«‏‏آن‏‎ ‎‏عالمی که تزکیه نشده است خطرش از جاهل بسیار زیادتر است، جاهل اگر فاسد هم باشد‏‎ ‎‏خودش فاسد است اما اگر عالم فاسد باشد عالم را فاسد می کند، کشور را به فساد می کشد، تزکیه‏‎ ‎‏قبل از تعلیم و تعلم است» ‏‎[74]‎

‏‏براساس اصل تقدم تزکیه بر تعلیم، انسان متخصصی که از تعهد بهره ای نداشته باشد یا‏‎ ‎‏بی فایده است یا مضرّ، و لذا فرمودند: معلمین علاوه بر اینکه آگاهی بر همه علومی که مورد‏‎ ‎‏احتیاج انسان است چه در دنیا و چه در آخرت باید بدانند، مقدم بر آن باید تزکیه در کار باشد‏‎ ‎‏تصفیه نفس در کار باشد و الا تعلیمهای بدون تزکیه اگر برای بشر ضرر نیاورد نفع نخواهد داشت،‏‎ ‎‏تمام این ضررهایی که بشر در این سیاره می بیند، از دست همین عالمهایی هست که تخصص‏‎ ‎‏دارند لکن تربیت را ندارند. تمام نقصها و اختلافات برای اینستکه تربیت و تزکیه نیست» ‏‎[75]‎‏ ^«‏‏اگر‏‎ ‎‏تهذیب در کار نباشد علم توحید هم بدرد نمی خورد». «اگر ما گمان کنیم علم منشأ سعادت است‏‎ ‎‏ولو هر چه باشد این یک اشتباهی است بلکه گاهی علم منشأ بسیاری از شقاوتهاست چه دزدی‏‎ ‎‏با چراغ آید گزیده تر برد کالا.‏‎[76]‎‏ ‏

‏‏اگر روحانی علم داشته باشد لکن ایمان نداشته باشد. مسیرش، مسیر انبیاء نباشد. منشأ‏‎ ‎‏مفاسد بسیار می شود. اکثر دین سازیها که بوده از طبقه ملاها بوده است، ملاهایی که فقط به‏‎ ‎‏خیالشان علم کافی بوده است. اگر دانشگاه فقط دنبال این باشد که فرزندان ایران معلومات‏‎ ‎‏بیاموزند. این برای سعادت ملت ما یا فایده ندارد، یا ضرر دارد» ‏‎[77]‎

‏‏3 ـ اصل امید در تعلیم و تربیت‏

‏‏یکی از اصولی که امام در تعلیم و تربیت بر آن تکیه دارد اصل امید در تعلیم و تربیت است.‏‎ ‎‏امید از عوامل موفقیت و یأس از عوامل شکست است. انسان همینکه در امور مختلف زندگی‏‎ ‎‏ ـ مسائل فردی و اجتماعی، مادی و معنوی ـ گرفتار یأس شد توان حرکت و تلاش و مبارزه با‏‎ ‎‏موانع را از دست میدهد و دچار عقب ماندگی می شود، محصّل از تحصیل باز می ماند و معلم از‏‎ ‎‏تعلیم باز می ماند. سیاستمدار از اداره کشور شانه خالی می کند. ‏

‏‏انسان آلوده و گناهکار از توبه و انابه به درگاه خدا باز می ماند و در دریای گناهان غوطه ور‏‎ ‎‏می شود، که نتیجه همه اینها انحطاط، سقوط و عقب گرد و باز ماندن از قافله تکامل و تمدن‏‎ ‎‏است. ‏

‏
‏‎

‎‏

حضرت امام(ره) امید را از جنود و لشکریان رحمان و یأس را از جنود و لشکریان شیطان‏‎ ‎‏می داند و می فرماید: «ما باید این جنود ابلیس را کنار بزنیم و امید که از جنودالله است در‏‎ ‎‏خودمان زنده بکنیم به خودمان امیدوار باشیم، تکیه به اراده خودمان بکنیم».‏‎[78]‎‏ ^«‏‏هیچ وقت‏‎ ‎‏اصلاً کلمه یأس را در ذهنتان وارد نکنید که این از جنود شیطان است، یأس از جنود شیطان است‏‎ ‎‏یعنی شیطان القاء می کند» ‏‎[79]‎‏ ‏‏بنابراین برای اینکه مملکت اسلامی شود با امید باید اسلامی اش‏‎ ‎‏کرد «مأیوس نشوید و انشاءالله با خدا هستیم و خدا با ما هست، ما می خواهیم که این مملکت‏‎ ‎‏اسلامی بشود و همه احکام اسلام در آن جاری شود آرزوی همه ما اینست و همه یک همچه‏‎ ‎‏آرزویی داریم که خداوند ما را تأیید می کند» ‏‎[80]‎

‏‏درباره امیدواری برای رسیدن به اوج تکامل اجتماعی از نظر تولیدات می گوید: «شما متوقع‏‎ ‎‏نباشد که همین امروز بتوانید طیاره درست کنید، ... البته الان نمی شود اما مأیوس نباشد از اینکه‏‎ ‎‏می توانیم درست کنیم، باید بیدار شوید بروید دنبال اینکه صنایع پیشرفته را خودتان درست‏‎ ‎‏کنید، وقت این فکر در یک ملتی پیدا شد و این اراده در یک ملتی بوجود آمد، کوشش می کند و‏‎ ‎‏دنبال کوشش این مطلب حاصل می شود. یأس از جنود ابلیس است یعنی شیطانها انسان را به‏‎ ‎‏یأس وا می دارند همین ابلیسهایی که می بینید در طول تاریخ ملتهای ضعیف را مأیوس کردند ... ‏‎ ‎‏ما باید این جنود ابلیس را کنار بزنیم و امید که از جنودالله است در خودمان زنده بکنیم» ‏‎[81]‎

‏‏چون امید از جنودالله است خطاب به همه نویسندگان و گویندگان فرمودند: «نویسنده های‏‎ ‎‏ما، گویندگان ما همه شان دنبال این باشند که به این ملت امید بدهند، مأیوس نکنند ملت را،‏‎ ‎‏بگویند توانا هستیم نگویند ناتوان هستیم، بگویند خودمان می توانیم و واقع هم همینطور است‏‎ ‎‏میتوانیم، اراده باید بکنیم، نویسندگان ما بهترین خدمتشان امروز این است که این ملتی که‏‎ ‎‏ایستاده در مقابل شرق و غرب ... به آنها امید بدهند، در ملت امید ایجاد کنند، اطمینان بدهند،‏‎ ‎‏استقلال روحی در ملت ایجاد کنند، اگر این خدمت را انجام دهند ما تا آخر پیروز هستیم» ‏‎[82]‎‎ ‎‏تأکید امام(ره) بر امید تا آن حد است که انسان بیمار می تواند با امید به سلامت، صحت و‏‎ ‎‏سلامت خود را بازیابد «یکی از اموری که به خوب شدن مریضها کمک می کند اینستکه پزشک‏‎ ‎‏و پرستار آنها، آنها را از جهت روانی تقویت کنند زیرا عطوفت به آنها و امید دادن به آنها و وعده‏‎ ‎‏سلامت به آنها دادن باذن الله به صحت و سلامت آنها کمک می کند» ‏‎[83]‎

‏
‏‎

‎‏

و در مبارزه با گناهان و سیر و سلوک معنوی می گوید: «تو نیز مأیوس نباش که یأس از اقفال‏‎ ‎‏بزرگ است به قدر میسور در رفع حجب و شکستن اقفال برای رسیدن به آب زلال و سرچشمه‏‎ ‎‏نور کوشش کن» ‏‎[84]‎‏ «برای هر کس هر کار بکند باز جای توبه هست، در توبه باز است رحمت‏‎ ‎‏خدا واسع است شما توبه کن و یک قدم طرف خدا برو و پشت به هوای نفسانی بکن، خداوند‏‎ ‎‏تو را می پذیرد و حیثیت تو را اعاده می دهد.» ‏‎[85]‎‏ ‏

‏‏آید آن روز که در بازکنی پرده گشایی‏  ‏تا بخاک قدمت جان و سر خویش بنازیم‏

‏‏به اشارت اگرم وعده دیدار دهد یار‏ ‏تا پس از مرگ بوجد آمده در ساز و نوازیم‏

‏‏گر به اندیشه بیاید که پناهی است بکویت‏  ‏نه سوی بتکده رو کرده نه راهی حجازیم‏

‏‏ساقی از آن خم پنهان که زبیگانه نهان است‏ ‏باده در ساغر ما ریز که ما محرم رازیم‏‎[86]‎

‏‏4 ـ اصل تدریجی و مستمر بودن تعلیم و تربیت‏

‏‏انسان موجود متحرک است، از نازل ترین مرتبه حرکتش آغاز و به عالی ترین مراتب انسانیت‏‎ ‎‏می رسد، چون انسان موجودی مادی و روحی است که بلحاظ بعد مادی او به تدریج علم را فرا‏‎ ‎‏می گیرد و در مسیر تربیت رشد پیدا می کند و چون تحصیل علم و تربیت امری تدریجی است‏‎ ‎‏برای تحقق بخشیدن به آثار آن باید استمرار داشته باشد، تا به شخصیت و شاکله وجودی خود‏‎ ‎‏شکل دهد. ‏

‏‏انسان همانطوریکه در جهت مثبت به تدریج و استمرار باید حرکت کند در جهت منفی و‏‎ ‎‏سقوط و انحطاط انسانی نیز همین تدریج مؤثر است زیرا «چنین نیست که یکدفعه انحراف واقع‏‎ ‎‏شود، شیطان و نفس اماره به تدریج از عمل به مکروهات و بعد از آن به صغایر و از آنجا به بالاتر‏‎ ‎‏انسان را منحرف می کنند»..‏‎[87]‎‏ ^«‏‏چون تربیت امر تدریجی است باید طبقه بچه و جوان کوچک را‏‎ ‎‏کم کم تربیت کنیم».‏‎[88]‎‏ ‏

‏‏و این تربیت باید استمرار پیدا کند. زیرا انسان همیشه احتیاج به تربیت دارد «همه جمعیت دنیا‏‎ ‎‏احتیاج به تعلیم و تربیت دارند هیچ کس نمی تواند ادعا کند که من دیگر احتیاج ندارم باینکه‏‎ ‎‏تعلیم بشوم و تربیت بشوم، رسول خدا(ص) هم تا آخر احتیاج داشت، منتها احتیاج او را خدا‏‎ ‎‏رفع می کرد، ما همه احتیاج داریم» ‏‎[89]‎

‏
‏‎

‎‏

همانطور تربیت باید به تدریج صورت گیرد اگر انسان در مسیر انحراف قرار گرفت باید به‏‎ ‎‏تدریج آلودگیها را زدود «اگر بخواهیم تمام مغزهای فاسد شده را به مغزهای اسلامی و صالح‏‎ ‎‏برگردانیم مدتی طولانی وقت لازم دارد» ‏‎[90]‎‏ ‏‏و خطاب به گروهی می فرمایند: «شما حالا توقع‏‎ ‎‏دارید که اینها که پنجاه سال در این اداره کار خلاف کرده است فوراً متبدل بشود یک شیطان به‏‎ ‎‏یک ملائکه امکان ندارد، تدریج لازم دارد» ‏‎[91]‎

‏‏امام(ره) برای سیر و سلوک انسان و زدودن حجابها دستوراتی را بیان می فرمایند: «اکنون‏‎ ‎‏امثال ما در حجابهای ظلمانی بعضیها فوق بعض واقعیم. دردها و رنجها و عذابها از این احتجاب‏‎ ‎‏است و اول قدم که مقدمه رفع حجب است آن دست که گرایش پیدا کنیم، در حجابیم و باید به‏‎ ‎‏تدریج به هوش آییم و این یقظه ای است که بعض اهل سلوک منزل اول دانسته اند، این بیدار‏‎ ‎‏شدن مقدمه دخول در سیر است و رفع همه حجب ظلمانی و پس از آن حجب نورانی، وصول‏‎ ‎‏به اول منزل توحید است» ‏‎[92]‎‏ ‏‏و خطاب به فرزندش فرمودند: «عزیزم اول باید با قدم علم،‏‎ ‎‏لنگان لنگان پیش روی و این هر علمی باشد حجاب اکبر است که با ورود به این حجب به رفع‏‎ ‎‏حجاب آشنا می شوی» ‏‎[93]‎‏ ‏

‏‏سالها باید که راه عشق را پیدا کنی‏  ‏این ره رندان میخانه است راه ساده نیست‏‎[94]‎

‏‏موسی نشده کلیم کی خواهی شد‏  ‏در طور رهش مقیم کی خواهی شد‏

‏‏تا جلوۀ حق تو راز خود نرهاند‏  ‏با یار ازل ندیم کی خواهی شد‏‎[95]‎‏ ‏

‏‏5 ـ جهت دار بودن تعلیم و تربیت‏

‏‏یکی از اصولی که در تعلیم و تربیت باید مورد توجه قرار گیرد و حضرت امام(ره) بر آن‏‎ ‎‏تأکید داشتند جهت دار بودن تعلیم و تربیت است زیرا هدف از تعلیم و تربیت ساختن انسانی‏‎ ‎‏مسئول است تا بتواند در برابر شرائط مقاومت کند و بر شرائط و عوامل محیطی مؤثر واقع شود‏‎ ‎‏و تلاش کند تا بر محیط اثر گذارده و محیط را بسازد و بعبارت دیگر: انسان طوری باید پرورش‏‎ ‎‏بشود که نه تنها تحت تأثیر شرایط محیطی منفی قرار نگیرد بلکه علاوه بر مقاومت در قبال‏‎ ‎‏شرایط، بر شرائط تأثیر بگذارد و آن را اصلاح کند. ‏

‏‏انبیاء و پیامبران الهی تعلیم و تربیتشان در این راستا بوده است و ما هم باید این چنین باشیم‏‎ ‎‏ «تمام انبیاء معلمها هستند و تمام بشر دانشجو. انبیاء مکتبی دارند که در آن مکتب می خواهند‏‎ ‎

‏‎

‎‏

این موجود دو پایی که بدترین موجودات است و اگر رها بشود خطرناکترین موجودات عالم‏‎ ‎‏است. این را به راه مستقیم به صراط مستقیم هدایت کنند ... از این جهت معلم و دانشجو‏‎ ‎‏محصول به آنهایی که در دبیرستان و دانشگاهها هستند نیست. عالم دانشگاهی است و انبیاء و‏‎ ‎‏اولیاء تربیت شده های آنها، معلم هستند و سایر بشر دانشجو ... وظیفه معلم هدایت جامعه است‏‎ ‎‏به سوی الله» ‏‎[96]‎

‏‏بیاموز نه آموزش مطلق، علم تحصیل کن نه علم مطلق و تحصیل مطلق، علم جهت دار،‏‎ ‎‏آموزش جهت دار، جهت اسم ربّ است. توجه به خداست برای خدا و برای خلق خدا» ‏‎[97]‎‏ ^«‏‏با‏‎ ‎‏علم است که انسان می تواند سعادت دنیا و آخرت را تأمین بکند با آموزش است که انسان‏‎ ‎‏می تواند جوانها را تربیت کند بطوریکه خودشان مصالح دنیا و آخرت خودشان را حفظ کنند. اگر‏‎ ‎‏کشور ما علم را بیاموزد ادب را بیاموزد، جهت یابی علم و عمل را بیاموزد، هیچ قدرتی نمی تواند‏‎ ‎‏بر او حکومت کند» ‏‎[98]‎‏ ^«‏‏هر قدمی که برای تعلیم و تعلم بر می دارید همراه آن قدم، قدمی باشد‏‎ ‎‏برای مهار کردن نفستان ...... اگر یک همچو تعلیم و تربیتی در کشور باشد این کشور می تواند‏‎ ‎‏مستقل باشد، آزاد باشد، می تواند اقتصادش را تأمین کند، می تواند فرهنگش را درست کند،‏‎ ‎‏می تواند همه چیزش را اصلاح کند» ‏‎[99]‎‏ «همه انحرافها و همه گرفتاریهائی که برای یک کشور‏‎ ‎‏پیش می آید برای اینستکه مراکز تعلیم و تربیت، مراکز تهذیب نیست. و این فرقی نیست مابین‏‎ ‎‏مدارس علمی قدیم یا مدارس علمی جدید، تا تهذیب و تعهّد نباشد و از اول انسان صراط‏‎ ‎‏مستقیم خودش را نیافته باشد و تحصیل او دنبال ایده صحیح اسلامی نباشد. انحراف آور است و‏‎ ‎‏همین است که ما را و کشورهای اسلامی را یا بطرف چپ می برد و یا بطرف راست، و نتیجه آن‏‎ ‎‏می شود که یا کشور باید تابع آمریکا باشد و آنها همین را می خواهند» ‏‎[100]‎‏ ‏‏ولی اگر آموزش و‏‎ ‎‏تربیت جهت دار باشد مستقل و آزاد به راه خود که راه خداست ادامه می دهد. ‏

‏‏والحمدلله ربّ العالمین ‏

‏‏ ‏‏‏منابع و پی نوشتها ‏

‏‏‏‎

‎

• . نهج البلاغه، حکمت 73
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 14، ص 32-33.
• . ر.ک: صحیفه امام ، ج 14، ص 390-392.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 14، ص 153-154.
• . کلمات قصار، 184.
• . کلمات قصار، 183.
• . کلمات قصار، 183.
• . سری فیشهای موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، کد 3 ـ 2 ـ 52.
• . کلمات قصار، ص 200 و 202.
• . کلمات قصار، ص 200 و 202.
• . کلمات قصار، ص 200 و 202.
• . کلمات قصار، ص 200 و 202.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 4، ص 472-474، ج 10، ص 302-303.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 4، ص 472-474، ج 10، ص 302-303.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 8 ص 222-223، ج 9، ص 174-176، ج 6، ص 344-345.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 9 ص 153-154، ج 14 ص 33-35، ج 21، ص 45-46.
• همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 9 ص 174-176، ج 13 ص 172-174، ج 7 ص 498-500.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 14 ص 195، ج 16 ص 19-20، ج 14 ص 204-205.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 8 ص 513-514، ج 4 ص 271-272، ج 12 ص 506-507.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 12 ص 420-422.
• . تفسیر سوره حمد، ص 66.
• . سوره بقره آیه 151.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 13 ص 538-540، ج 14 ص 146-148، ج 14 ص 7-8.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 7 ص 498-500، ج 20 ص 125-127، ج 14 ص 210-212.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 4 ص 175-176، ج 10 ص 446-447.
• . همان.
• . سری فیشها، کد 1 ـ 3 ـ 51.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 4 ص 189 - 176.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 11 ص 219-221، ج 7 ص 413-415، ج 15 ص 354-355.
• . همان.
• . همان.
• . ر.ک: صحیفه امام ، ج 20 ص 470-471، ج 17 ص 110، ج 13 ص 532-534.
• . همان.
• . همان.
• . نقطه عطف، ص 13.
• . ره عشق، ص 39.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 11 ص 384-385.
• . شرح دعای سحر، ص 107.
• . نقطه عطف، ص 42.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 15 ص 69-70، ج 14 ص 36-38 و 92-93.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 8 ص 411-412، ج 16 ص 280-281، ج 16 ص 20-22.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 14 ص 519-521، ج 14 ص 388-390.
• . همان.
• . سری فیشها، کد 2 ـ 2 ـ 1 ـ 51.
• . کشف الاسرار، ص 219.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 8 ص 485-487، ج 12 ص 497-499، ج 15 ص 491-492.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 14 ص 390-392، ج 13 ص 420-421.
• . همان.
• . سری فیشها، کد 3 ـ 2 ـ 52.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 13 ص 506-507.
• . سری فیشها، کد 3 ـ 2 ـ 52.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 12 ص 493-494، ج 13 ص 506-507 و 420-421.
• .همان
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 7 ص 467-468، ج 13ص 535-537، ج 11ص 406-407.
• . همان.
• . همان.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 15 ص 514، ج 13 ص 535-537، ج 18 ص 233-234.
• . همان.
• . همان.
• . همان.
• . ره عشق، ص 28.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 14، ص 493-494.
• . محرم راز، ص 43.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 18 ص 202-203، ج 8 ص 155-158.
• . همان.
• . سری فیشها، کد 2 ـ 3 ـ 51.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 11 ص 2-3، ج 10 ص 469-471.
• . همان.
• . محرم راز، ص 12 و 13 و 55 و 87.
• . محرم راز، ص 12 و 13 و 55 و 87.
• . محرم راز، ص 12 و 13 و 55 و 87.
• . محرم راز، ص 12 و 13 و 55 و 87.
• .  ر.ک: صحیفه امام ، ج 13 ص 171-172، 448-452، ج 9 ص 2-4.
• . همان.
• . همان.
• . همان.
• . سری فیشها، کد 4 ـ 2 ـ 52.