فصل سوم محرّمات احرام
و آن چند امر است:
اول- شکار صحرایی که وحشی باشد،مگر در صورتی که ترس داشته باشد از آزار آن.
و در این‌جا مسائلی است:
مسأله 1- خوردن گوشت شکار بر مُحرم حرام است چه خودش شکار کند یا غیر خودش،چه مُحرم شکار کند یا غیر مُحرم.
مسأله 2- نشان دادن شکار به شکارچی حرام است و همین طور اعانت او به هر نحوی حرام است.
مسأله 3- اگر مُحرمی صید را ذبح کند در حکم میته خواهد بود بنابر مشهور و به احتیاط واجب،هم دربارۀ مُحرم و هم مُحل.
مسأله 4- شکار دریایی مانع ندارد،و آن حیوانی است که تخم و جوجه هر دو را در دریا کند.
مسأله 5- ذبح و خوردن حیوانات اهلی مثل مرغ خانگی و گاو و گوسفند و شتر مانع ندارد.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 226
مسأله 6- پرندگان،جزء شکار صحرایی می‌باشند و ملخ نیز در حکم شکار صحرایی است.
مسأله 7- احتیاط واجب آن است که زنبور را نکشد اگر قصد اذیت او را نداشته باشد.
مسأله 8- نگاه داشتن صید حرام است اگرچه خودش مالک آن باشد.
مسأله 9- اگر پرنده‌ای که نزد او است پر در نیاورده یا پر او را چیده‌اند واجب است آن را حفظ کند تا پر درآورد و آن را رها کند،بلکه بعید نیست که واجب باشد حفظ بچۀ صید را-مثل آهو بره-تا بزرگ شود و رها کند آن را.
مسأله 10- هر شکاری که حرام است،جوجه و تخم آن نیز حرام است.
بدان‌که در شکار،احکام بسیاری است و چون محلِ حاجتِ چندان نیست از بیان آنها خودداری شد.
دوم- جماع کردن با زن،و بوسیدن،و دست بازی کردن،و نگاه به شهوت،بلکه هر نحو لذت و تمتعی بردن.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- اگر کسی در احرام عمرۀ تمتع از روی علم و عمد با زن چه در قُبُل و چه در دُبُر و یا با مرد جماع کند ظاهراً عمره‌اش باطل نشود ولکن موجب کفاره است که بیان آن می‌آید،و احتیاط آن است که اگر این عمل پیش از سعی واقع شد عمره را تمام کند و آن را دومرتبه به‌جا آورد،و اگر وقت تنگ است حج افراد به‌جا آورد و بعد از آن عمرۀ مفرده به‌جا آورد،و احتیاط بیشتر آن است که سال دیگر حج را اعاده کند.
مسأله 2- اگر در عمرۀ تمتع این عمل را از روی علم و عمد پس از سعی مرتکب شود کفاره بر او واجب می‌شود،و کفاره بنابر احتیاط واجب یک شتر است چه ثروتمند باشد یا نباشد.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 227
مسأله 3- اگر در احرام حج این عمل را از روی علم و عمد به‌جا آورد؛اگر قبل از وقوف به عرفات بوده حج او فاسد است مسلّماً،و اگر بعد از وقوف به عرفات و قبل از وقوف به مشعر الحرام بوده حج او فاسد است بنابر اقوا،و در هر دو صورت کفارۀ آن یک شتر است.
مسأله 4- در این دو صورت که حج فاسد شد باید حج را تمام کند و در سال دیگر نیز حج به‌جا آورد.
مسأله 5- اگر این عمل بعد از وقوف به عرفات و مشعر واقع شد دو صورت دارد:
یکی آن که قبل از تجاوز از نصف طواف نساء مرتکب شده،در این صورت حج او صحیح است،و فقط باید کفاره بدهد.
دوم آن که بعد از تجاوز از نصف طواف نساء مرتکب شده،پس حج او صحیح است و کفاره هم ندارد بنابر اقوا.
مسأله 6- اگر زنی را از روی شهوت ببوسد کفارۀ آن یک شتر است،و اگر بدون شهوت ببوسد کفارۀ آن یک گوسفند است و احتیاط مستحب آن است که یک شتر کفاره بدهد.
مسأله 7- اگر عمداً نگاه کند به غیر زن خود و انزالش شود احوط آن است که اگر می‌تواند یک شتر کفاره بدهد،و اگر نمی‌تواند یک گاو،و اگر آن را هم نمی‌تواند یک گوسفند کفاره بدهد.
مسأله 8- اگر مُحرم نگاه کند به زن خود از روی شهوت و انزالش شود مشهور آن است که یک شتر کفاره است،ولی اگر از روی شهوت نباشد کفاره ندارد.
مسأله 9- اگر کسی با زن دست بازی کند به شهوت و انزالش نشود یک گوسفند کفارۀ آن است،و اگر انزالش شود احتیاط آن است که یک شتر کفاره بدهد اگرچه کفایت گوسفند،خالی از قوت نیست.
مسأله 10- هر یک از این امور که موجب کفاره است اگر با جهل به مسأله یا از
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 228
روی غفلت یا از روی نسیان واقع شود به عمره و حج او ضرر نمی‌رساند و بر شخص کفاره نیست.
مسأله 11- اگر مردی با زن خود که مُحرم است از روی اجبار جماع کند بر زن چیزی نیست،و مرد باید علاوه بر کفارۀ خود کفارۀ زن را هم بدهد،و اگر زن از روی رضایت جماع دهد کفاره بر خود اوست،و مرد باید کفارۀ خودش را بدهد،و کفاره‌ای که باید بدهند گذشت.
سوم- عقد کردن زن از برای خود یا غیر،چه آن غیر،احرام بسته باشد یا نبسته باشد و مُحل باشد.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- جایز نیست شخص مُحرم شاهد شود از برای عقد گرچه آن عقد برای غیر مُحرم باشد.
مسأله 2- احتیاط آن است که شهادت ندهد بر عقد اگرچه شاهد عقد شده باشد در حال مُحرم نبودن،اگرچه جایز بودن آن خالی از قوّت نیست.
مسأله 3- اقوا آن است که خواستگاری کردن در حال احرام جایز است و احتیاط در ترک است.
مسأله 4- رجوع کردن به زنی که طلاق رجعی داده است مانع ندارد.
مسأله 5- اگر زنی را در حال احرام برای خود عقد کند با علم به مسأله،آن زن بر او حرام دائمی می‌شود.
مسأله 6- اگر زنی را با جهل به مسأله برای خود عقد کند عقدی که کرده است باطل است،لکن حرام دائمی نمی‌شود،ولی احتیاط آن است که آن زن را نگیرد خصوصاً اگر با او نزدیکی کرده باشد.
مسأله 7- ظاهراً فرقی بین زن عقدی و صیغه‌ای نیست در احکامی که ذکر شد.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 229
مسأله 8- احتیاط آن است که زن اگر احرام بسته باشد و مرد مُحرم نباشد و عقد کند او را،با او نزدیکی نکند و طلاق دهد او را،و در صورت علم به مسأله او را طلاق دهد،و با او هیچ وقت ازدواج نکند.
مسأله 9- اگر کسی عقد کند زنی را برای مُحرمی و مُحرم دخول کند پس اگر هر سه عالم به حکم باشند بر هر یک آنها یک شتر کفاره است،و اگر دخول نکند کفاره نیست،و در این حکم فرق نیست بین آن که زن و عاقد مُحل باشند یا مُحرم،و اگر بعضی از آنها حکم را می‌دانند و بعضی نمی‌دانند بر آن که می‌داند کفاره است.
چهارم- استمناء؛یعنی طلب بیرون آمدن منی کردن به دست یا غیر آن هرچند به خیال باشد یا به بازی کردن با زن خود یا کس دیگر به هر نحو باشد،پس اگر منی خارج شود کفارۀ آن یک شتر است،و احتیاط واجب آن است که در جایی که جماع موجب بطلان است استمناء نیز موجب بطلان باشد به نحوی که در جماع گفته شد.
پنجم- استعمال عطریات است از قبیل مشک و زعفران و کافور و عود و عنبر، بلکه مطلق عطر هر قسم که باشد.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- مالیدن عطر بر بدن و لباس جایز نیست و همین طور پوشیدن لباسی که بوی عطر می‌دهد اگرچه قبلاً به آن عطر مالیده شده باشد.
مسأله 2- خوردن چیزی که در آن چیزی است که بوی خوش می‌دهد مثل زعفران جایز نیست.
مسأله 3- اگر به پوشیدن لباس یا خوردن غذایی که بوی خوش می‌دهد اضطرار پیدا کند باید دماغ خود را بگیرد که بوی خوش به آن نرسد.
مسأله 4- از گل‌ها یا سبزی‌هایی که بوی خوش می‌دهد باید اجتناب کند،مگر بعضی انواع که صحرایی است،مثل«بومادران»و«درمنه»و«خزامی»که می‌گویند از خوشبوترین گل‌ها است.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 230
مسأله 5- احتیاط آن است که از«دارچینی»و«زنجبیل»و«هل»و امثال آنها اجتناب کند اگرچه اقوا حرام نبودن آن است.
مسأله 6- از میوه‌های خوشبو از قبیل سیب و بِه اجتناب لازم نیست،و خوردن آنها و بوییدن آنها مانع ندارد،لکن احتیاط آن است که بوییدن را ترک کند.
مسأله 7- اقوا حرمت گرفتن دماغ است از بوی بد،لکن فرار کردن از بوی بد به تند رفتن عیب ندارد.
مسأله 8- خرید و فروش عطریات اشکال ندارد لکن نباید آنها را برای امتحان بو کند یا استعمال کند.
مسأله 9- کفارۀ استعمال بوی خوش یک گوسفند است بنابر احتیاط واجب.
مسأله 10- مشهور آن است که استعمال خلوق کعبه-و آن چیزی است که کعبه را به آن خوشبو می‌کنند-حرام نیست،لکن چون معلوم نیست که خلوق چیست احتیاط آن است که اجتناب کند از بوی خوشی که در کعبه است.
مسأله 11- اگر بوی خوش را مکرر استعمال کرد در وقت واحد بعید نیست یک گوسفند کفایت کند،لکن احتیاط در تعدد است،و اگر در اوقات متعدده استعمال کرد احتیاط ترک نشود،و اگر بعد از استعمال کفاره داد و باز استعمال کرد واجب است که باز کفاره بدهد.
ششم- پوشیدن چیز دوخته؛مثل پیراهن و زیرجامه و قبا و امثال آنها.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- چیزهایی که شبیه به دوخته است مثل پیراهن‌هایی که با چرخ یا با دست می‌بافند یا چیزهایی را که با نمد به شکل بالاپوش می‌مالند مثل کلیجه و پستک و کلاه و غیر آن جایز نیست پوشیدن آنها.
مسأله 2- احوط اجتناب از مطلق دوخته است هرچند کم باشد،مثل کمربند دوخته و شب کلاه.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 231
مسأله 3- همیانی را که در آن پول می‌گذارند اشکال ندارد به کمر ببندد هرچند دوخته باشد،و بهتر آن است که قسمی کند که بی‌گره باشد.
مسأله 4- فتق‌بند اگر دوخته باشد برای ضرورت جایز است ببندد،لکن احتیاط آن است که کفاره بدهد.
مسأله 5- اگر به لباس دوخته احتیاج پیدا کرد جایز است بپوشد،ولی کفاره باید بدهد.
مسأله 6- جایز است گره زدن لباس احرام را ولی احتیاط در گره نزدن است، واحتیاط واجب آن است که لنگ را به گردن گره نزنند.
مسأله 7- جایز است که لباس احرام را با سوزن یا چیز دیگر بعضی را به بعضی وصل کند گرچه احتیاط در ترک است.
مسأله 8- از برای زن‌ها جایز است لباس دوخته هرقدر می‌خواهند بپوشند و کفاره ندارد،بلی جایز نیست از برای آنها پوشیدن«قفازین»و آن چیزی بوده که زن‌های عرب در آن پنبه می‌گذاشتند و دست می‌کردند برای حفظ از سرما.
مسأله 9- کفارۀ پوشیدن لباس دوخته یک گوسفند است.
مسأله 10- اگر مُحرم چند قسم لباس دوخته بپوشد مثل پیراهن و قبا و عبا،برای هر یک باید کفاره بدهد و احتیاط واجب آن است که اگر آنها را توی هم کرد و یک‌دفعه پوشید باز برای هر یک کفاره بدهد.
مسأله 11- اگر از روی اضطرار لباس‌های متعدد پوشید کفاره ساقط نمی‌شود.
مسأله 12- اگر یک قسم لباس بپوشد مثل پیراهن و کفاره بدهد و باز پیراهن دیگر بپوشد یا آن را که پوشیده بکند و باز بپوشد باید برای دفعۀ دیگر نیز کفاره بدهد.
مسأله 13- احتیاط واجب آن است که اگر چند لباس از یک نوع بپوشد مثل چند قبا یا چند پیراهن چه در مجلس واحد یا در مجالس عدیده برای هر یک کفاره بدهد.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 232
هفتم- سرمه کشیدن به سیاهی که در آن زینت باشد هرچند قصد زینت نکند،و احتیاط واجب اجتناب از مطلق سرمه است که در آن زینت باشد،بلکه اگر بوی خوش داشته باشد بنابر اقوا حرام است.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- حرام بودن سرمه کشیدن به زن اختصاص ندارد و برای مرد نیز حرام است.
مسأله 2- در سرمه کشیدن کفاره نیست،لکن اگر در سرمه بوی خوش باشد احتیاط کفاره دادن است.
مسأله 3- در صورتی که احتیاج داشته باشد به سرمه کشیدن مانعی ندارد.
هشتم- نگاه کردن در آینه.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- در این حکم فرقی بین زن و مرد نیست.
مسأله 2- نگاه کردن به اجسام صاف صیقل داده شده که عکس در آن پیداست و نگاه کردن در آب صاف اشکال ندارد.
مسأله 3- عینک زدن اگر زینت نباشد اشکال ندارد،ولی اگر زینت محسوب شود جایز نیست.
مسأله 4- در نظر کردن به آینه کفاره نیست لکن مستحب است که بعد از نگاه کردن لبیک بگوید.
مسأله 5- اگر در اتاقی که ساکن است آینه باشد و بداند که گاهی چشم او سهواً به آینه می‌افتد اشکال ندارد،لکن احتیاط آن است که آن را بردارد یا چیزی روی آن بیندازد.
مسأله 6- احتیاط آن است که به آینه نگاه نکند اگرچه برای زینت نباشد.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 233
نهم- پوشیدن موزه و چکمه و گیوه و جوراب و هرچه تمام روی پا را می‌گیرد.
و در آن چند مسأله است:
مسأله 1- این حکم اختصاص به مردان دارد و برای زن مانع ندارد.
مسأله 2- اگر مرد محتاج شود به پوشیدن چیزی که روی پا را می‌گیرد احتیاط واجب آن است که روی آن را شکاف دهد.
مسأله 3- در پوشیدن آنچه روی پا را می‌گیرد کفاره نیست.
دهم- فسوق است،و آن اختصاص به دروغ گفتن ندارد،بلکه فحش دادن و فخر به دیگران کردن نیز فسوق است،و از برای فسوق کفاره نیست،فقط باید استغفار کند، و مستحب است چیزی کفاره بدهد و اگر گاو ذبح کند بهتر است.
یازدهم- جدال است،و آن گفتن«لا و اللّٰه»و«بلی و اللّٰه»است.
و در آن چند مسأله است:
مسأله 1- گفتن کلمۀ«لاٰ»و کلمۀ«بَلیٰ»و در سایر لغات،مرادف آن؛مثل«نه»و «آری»دخالتی در جدال ندارد،بلکه قسم خوردن در مقام اثبات مطلب یا ردّ غیر، جدال است.
مسأله 2- قسم اگر به لفظ«اللّٰه»باشد یا مرادف آن مثل«خدا»در زبان فارسی جدال است،و اما قسم به غیر خدا به هر کس باشد ملحق به جدال نیست.
مسأله 3- احتیاط واجب الحاق سایر اسماء اللّٰه است به لفظ جلاله،پس اگر کسی قسم بخورد به«رحمان»و«رحیم»و«خالق سماوات و ارض»جدال محسوب می‌شود به احتیاط واجب.
مسأله 4- در مقام ضرورت برای اثبات حقی یا ابطال باطلی جایز است قسم بخورد به جلاله و غیر آن.
مسأله 5- اگر در جدال،راستگو باشد در کمتر از سه مرتبه چیزی بر او نیست مگر
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 234
استغفار،و در سه مرتبه کفاره باید بدهد،و کفارۀ آن یک گوسفند است.
مسأله 6- اگر در جدال،دروغگو باشد احتیاط واجب آن است که در یک مرتبه یک گوسفند کفاره بدهد و در دو مرتبه یک گاو و در سه مرتبه یک شتر،بلکه خالی از قوّت نیست.
مسأله 7- اگر در جدال به دروغ در دفعۀ اول یک گوسفند کفاره ذبح کرد بعید نیست که اگر بعد از آن جدال کند به دروغ کفارۀ آن یک گوسفند باشد نه گاو.
مسأله 8- اگر در جدال به دروغ دو مرتبه جدال کرد و یک گاو ذبح کرد برای کفاره و بعد یک مرتبۀ دیگر جدال کرد به دروغ،ظاهراً یک گوسفند کفاره است.و اگر بعد از ذبح گاو دو مرتبه دروغ گفت و جدال کرد ظاهراً یک گاو کفارۀ آن است.
مسأله 9- اگر به راست جدال کرد بیشتر از سه مرتبه هرچند باشد یک گوسفند کفاره است مگر آن که بعد از سه مرتبه کفاره بدهد،در این صورت اگر سه مرتبۀ دیگر جدال کند به راست باید یک گوسفند ذبح کند.
مسأله 10- اگر به دروغ ده مرتبه یا بیشتر جدال کند کفاره یک شتر است ظاهراً، مگر آن که پس از سه مرتبه یا زیادتر کفاره را ذبح کند که در این صورت در دفعۀ اول گوسفند و در دفعۀ دوم گاو و در دفعۀ سوم شتر است.
دوازدهم- کشتن جانورانی که در بدن ساکن می‌شوند؛مثل شپش و کک و کنه که در بدن حیوان است.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- جایز نیست انداختن شپش و کک را از بدن.
مسأله 2- جایز نیست نقل کردن آن را از مکانی که محفوظ است به جایی که از آن ساقط شود و بیفتد و احتیاط آن است که به محلی که در معرض آن است که بیفتد نقل ندهد.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 235
مسأله 3- احتیاط مستحب آن است که آن را از محلی به محل دیگر از بدن نقل ندهند اگر مکان اول محفوظتر باشد.
مسأله 4- بعید نیست که در کشتن یا انتقال دادن کفاره نباشد،لکن احتیاطاً یک کف از طعام صدقه بدهد.
سیزدهم- انگشتر به دست کردن به جهت زینت،و اگر برای استحباب باشد مانع ندارد.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- اگر انگشتر به دست کند نه برای زینت و نه برای استحباب-مثل آن که برای خاصیتی به دست کند-اشکال ندارد.
مسأله 2- احتیاط واجب آن است که مُحرم«حنا»برای زینت نبندد،بلکه اگر زینت باشد ولو قصد نکند احتیاط در ترک است،بلکه حرمت آن در هر دو صورت خالی از وجه نیست.
مسأله 3- اگر قبل از احرام«حنا»ببندد چه به قصد زینت باشد یا نباشد و چه اثرش تا زمان احرام بماند یا نماند مانع ندارد،ولی احتیاط خوب است.
مسأله 4- انگشتر به دست کردن و حنا بستن کفاره ندارد.
چهاردهم- پوشیدن زیور است برای زن به جهت زینت.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- اگر زیور زینت باشد احتیاط واجب آن است که ترک کند هرچند قصد تزیین نداشته باشد،بلکه حرمت آن خالی از قوّت نیست.
مسأله 2- زیورهایی را که عادت داشته به پوشیدن آن قبل از احرام لازم نیست برای احرام بیرون بیاورد.
مسأله 3- زیورهایی را که عادت داشته به پوشیدن آن نباید به مرد نشان دهد حتی به شوهر خود.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 236
مسأله 4- پوشیدن زیور حرام است ولی کفاره ندارد.
پانزدهم- روغن مالیدن است به بدن.
و در آن چند مسأله است:
مسأله 1- احوط بلکه اقوا حرام بودن مالیدن روغن است اگرچه بوی خوش در آن نباشد.
مسأله 2- جایز نیست روغنی که بوی خوش در آن است استعمال کند پیش از احرام اگر اثرش باقی می‌ماند تا وقت احرام.
مسأله 3- اگر از روی اضطرار و احتیاج روغن بمالد عیبی ندارد.
مسأله 4- خوردن روغن مانع ندارد اگر در آن بوی خوش مثل زعفران نباشد.
مسأله 5- اگر در روغن بوی خوش نباشد در مالیدن آن کفاره نیست.
مسأله 6- اگر در روغن بوی خوش باشد کفارۀ آن یک گوسفند است اگرچه از روی اضطرار باشد.
شانزدهم- ازالۀ مو است از بدن خود یا غیر خود چه مُحرم باشد چه مُحِل.
و در آن چند مسأله است:
مسأله 1- در حرمت ازالۀ مو فرقی نیست میان کم و زیاد بلکه ازالۀ یک مو نیز حرام است.
مسأله 2- ازالۀ مو اگر از روی ضرورت باشد عیب ندارد،مثل زیادی شپش و درد سر و موی چشم که اذیت می‌کند.
مسأله 3- اگر در وقت غسل یا وضو مویی بدون قصد کنده شود اشکال ندارد.
مسأله 4- در ازالۀ مو فرقی نیست بین تراشیدن یا نوره مالیدن یا کندن یا قیچی کردن و غیر آن.
مسأله 5- کفارۀ سر تراشیدن اگر به جهت ضرورت باشد دوازده«مد»طعام است
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 237
که باید به شش مسکین بدهد،یا سه روز،روزه بگیرد،یا یک گوسفند قربانی کند.و «مد»یک چارک(ده سیر)است تقریباً.
مسأله 6- اگر تراشیدن از روی ضرورت نباشد احتیاط واجب آن است که یک گوسفند کفاره بدهد،بلکه تعیّن گوسفند در این صورت بعید نیست.
مسأله 7- اگر از زیر هر دو بغل خود ازالۀ مو کند باید یک گوسفند ذبح کند برای کفاره،بلکه احتیاط آن است که اگر از زیر یک بغل هم ازالۀ مو کند یک گوسفند کفاره بدهد.
مسأله 8- احتیاط واجب آن است که اگر موی سر را ازاله کند به غیر تراشیدن کفارۀ تراشیدن را بدهد.
مسأله 9- اگر دست بکشد به سر یا ریش خود و یک مو یا بیشتر بیفتد احتیاط آن است که یک کف طعام صدقه بدهد.
هفدهم- پوشانیدن مرد است سر خود را به هرچه او را بپوشاند.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- احتیاط واجب آن است که سر را به چیزهای غیر پوششی هم نپوشاند، مثل گل و حنا و دوا و پوشال و غیر اینها.
مسأله 2- احتیاط واجب آن است که چیزی بر سر نگذارد مثل بار برای حمل که سر به آن پوشیده شود.
مسأله 3- جایز است به بعض بدن خود،سر را بپوشاند،مثل آن که دست‌ها را روی سر بگذارد،لکن احتیاط در ترک است.
مسأله 4- جایز نیست سر را زیر آب کند بلکه جایز نیست زیر مایع دیگری مثل گلاب و سرکه و غیر آن کند.
مسأله 5- در حکم سر است بعض سر،پس نباید بعض سر را هم بپوشاند و نه زیر آب یا مایع دیگری کند.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 238
مسأله 6- گوش‌ها ظاهراً از سر محسوب است پس نباید آنها را پوشانید.
مسأله 7- پوشانیدن رو برای مردان مانع ندارد و از سر محسوب نیست،پس در وقت خواب مانعی از پوشاندن آن نیست.
مسأله 8- گذاشتن بند خیک آب بر سر از حکم پوشش استثنا شده و مانع ندارد.
مسأله 9- دستمالی را که برای سردرد به سر می‌بندد عیب ندارد.
مسأله 10- گذاشتن سر روی بالش برای خوابیدن مانع ندارد.
مسأله 11- اگر پارچه‌ای را روی کمانی بیندازند به نحوی که بالای سر باشد و سر را زیر آن کنند برای حفظ از پشه مانع ندارد،و همچنین رفتن در پشه‌بند اشکال ندارد.
مسأله 12- زیر دوش حمام رفتن برای مُحرم مانع ندارد،لکن زیر آبشاری که سر را فرو گیرد جایز نیست.
مسأله 13- اگر سر را شست نباید با حوله و دستمال خشک کند و بعض سر هم در حکم همه است.
مسأله 14- در وقت خوابیدن،مرد نباید سر خود را بپوشاند،و اگر بدون التفات پوشانید باید فوراً آن را باز کند،و همین طور اگر از روی فراموشی پوشانید واجب است فوراً سر را باز کند،و مستحب است تلبیه بگوید بلکه احوط است گفتن آن.
مسأله 15- اگر سر را بپوشاند به نحوی از انحا،کفارۀ آن یک گوسفند است،و احتیاط واجب کفاره است برای پوشاندن بعض سر.
مسأله 16- احوط آن است که اگر مکرر سر را پوشانید مکرر کفاره بدهد؛یعنی برای هر دفعه یک گوسفند کفاره است،گرچه تعدد کفاره معلوم نیست و به نظر بعید نمی‌آید واجب نبودن.
مسأله 17- اگر سر را پوشانید و گوسفند را برای کفاره ذبح کرد و باز سر را پوشانید احتیاط به کفاره دادن دوباره خیلی مطلوب است گرچه وجوبش معلوم نیست.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 239
مسأله 18- کفاره در صورتی واجب است که از روی علم به مسأله و عمد سر را بپوشاند،پس اگر از روی ندانستن مسأله یا غفلت و سهو و نسیان بپوشاند کفاره ندارد.
هیجدهم- پوشانیدن زن است روی خود را به نقاب و روبند و برقع.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- پوشانیدن رو را به هر چیز اگرچه چیزهای غیر متعارف باشد مثل پوشال و گل و چیزهای دیگر جایز نیست بنابر احتیاط،و جایز نیست با بادبزن روی خود را بپوشاند.
مسأله 2- بعض رو در حکم تمام آن است و نباید آن را بپوشاند.
مسأله 3- اگر دست‌های خود را روی صورت بگذارد مانع ندارد.
مسأله 4- اگر روی خود را برای خوابیدن روی بالش بگذارد مانع ندارد.
مسأله 5- واجب است برای نماز سر را بپوشاند،و مقدمتاً برای پوشانیدن سر کمی از اطراف رو را بپوشاند،لکن واجب است بعد از نماز فوراً آن را باز کند.
مسأله 6- جایز است برای رو گرفتن از نامحرم چادر یا جامه را که به سر افکنده پایین بیندازد تا محاذی بینی،بلکه چانه،بلکه در صورت احتیاج تا گردن و چیزی بر او نیست.
مسأله 7- بهتر آن است که آن چیزی را که در موقع حاجت از سر پایین می‌اندازد با دست یا چیز دیگر دور از رو نگه دارد که به صورت نچسبد،بلکه این کار احوط است.
مسأله 8- بعضی برای دور نگه نداشتن جامه را از صورت کفاره لازم دانسته‌اند،و آن احوط است گرچه اقوا واجب نبودن آن است.
مسأله 9- در نقاب انداختن و پوشاندن رو به هر نحو که باشد کفاره لازم نیست گرچه موافق احتیاط است.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 240
نوزدهم- سایه قرار دادن مرد است بالای سر خود.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- سایه قرار دادن جایز نیست از برای مردان،و برای زن‌ها و بچه‌ها جایز است،و کفاره هم ندارد.
مسأله 2- حرام بودن سایه قرار دادن بالای سر مختص به حال منزل طی کردن است،و اما در حالی که در محلی منزل کرد؛در منیٰ باشد یا غیر آن،زیر سایه رفتن مانع ندارد،و با چتر و مثل آن سایه بر سر قرار دادن مانع ندارد اگرچه در حال راه رفتن باشد پس مانع ندارد که در منیٰ از چادر خود تا محلی که ذبح می‌کنند یا محلی که رَمی جمرات می‌کنند با چتر برود گرچه احتیاط مستحب ترک است در حال راه رفتن.
مسأله 3- فرق نیست در حرام بودن سایه قرار دادن در وقت طی کردن منزل بین آن که در محملی باشد که روپوش دارد یا در اتومبیل سر پوشیده باشد یا در هواپیما باشد یا زیر سقف کشتی باشد.
مسأله 4- احتیاط آن است که در وقت طی منزل به پهلوی محمل یا هر چیزی که بالای سر او باشد استظلال نکند،اگرچه جایز بودن آن خالی از قوّت نیست.
مسأله 5- کسانی که از تهران یا جای دیگر می‌خواهند به مکه مشرف شوند با هواپیما،اگر نذر کنند برای احرام بستن از تهران،نذر آنها صحیح است و باید مُحرم شوند،و اگر راه دیگری نباشد جز هواپیما باید بروند به حج،لکن برای زیر سقف بودن در حال طی منزل باید کفاره بدهند.
مسأله 6- کسی که نذر کرد از تهران یا جای دیگر مُحرم شود باید مُحرم شود،و حتی الامکان باید از راهی برود که زیر سایه در طی منزل قرار نگیرد،و اگر راهی نباشد که زیر سقف قرار نگیرد در صورت التفات به این مطلب پیش از نذر معصیت‌کار است برای آن که خود را از روی عمد مبتلای به معصیت کرده است.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 241
مسأله 7- کسانی که می‌خواهند با هواپیما به مکه بروند لازم است با هواپیما به مدینه بروند،و از آن‌جا در مسجد شجره مُحرم شوند و با اتومبیلی که سقف ندارد به مکه بروند و یا آن که بروند جده به قصد رفتن به جُحفه و در صورت امکان بروند به جُحفه و از آن‌جا مُحرم شوند و با اتومبیلی بی روپوش بروند به مکه معظمه،و اگر رفتن به میقات امکان نداشت،از جده مُحرم شوند و بهتر آن است که در«حده»هم که بین جده و مکه است تجدید احرام کنند.
مسأله 8- نشستن در زیر سقف در حال طی منزل در شب خلاف احتیاط است گرچه جایز بودن آن به نظر بعید نیست.بنابراین بعید نیست جایز بودن نشستن مُحرم در هواپیمایی که شب حرکت می‌کند.
مسأله 9- در جایز نبودن سایه بالای سر قرار دادن فرق نیست بین سواره و پیاده.
مسأله 10- کسانی که کشتی سوار می‌شوند در حال احرام زیر سقف آن نباید بروند،لکن در کنار دیوار کشتی که سایه است ظاهراً نشستن جایز است.
مسأله 11- استظلال در وقت طی منزل برای عذری مثل شدت گرما یا شدت سرما یا بارندگی جایز است،لکن باید کفاره بدهد.
مسأله 12- کفارۀ سایه قرار دادن در حال طی منزل یک گوسفند است چه با عذر سایه افکنده باشد چه با اختیار بنابر احتیاط واجب.
مسأله 13- اقوا کفایت یک گوسفند است در احرام عمره هرچند بیش از یک مرتبه سایه قرار داده باشد،و یک گوسفند است در احرام حج هرچند بیش از یک مرتبه استظلال کرده باشد.
بیستم- بیرون آوردن خون است از بدن خود.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- بیرون آوردن خون از بدن دیگری مثل حجامت کردن او یا دندان او را کشیدن حرام نیست.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 242
مسأله 2- جایز نیست به مثل خراشیدن بدن خون از آن بیرون آورد،و همین طور به مسواک نمودن خون از بن دندان‌ها بیرون آورد.
مسأله 3- جایز است در حال احتیاج خون بگیرد به حجامت و غیر آن،و همین طور خون دمل را بیرون آوردن در حال احتیاج و جَرَب را خاریدن در صورتی که موجب آزار است،اگرچه از آن خون درآید.
مسأله 4- خون از بدن درآوردن کفاره ندارد.
بیست و یکم- ناخن گرفتن.
و در آن چند مسأله است:
مسأله 1- جایز نیست بعض ناخن را هم بگیرد مگر آن که موجب آزار شود،مثل آن که بعض آن افتاده باشد و بعض دیگر موجب آزار او باشد.
مسأله 2- جایز نیست ناخن پا را هم بگیرد چنانچه جایز نیست ناخن دست را بگیرد.
مسأله 3- فرقی نیست بین آلات ناخن‌گیری قیچی باشد یا چاقو یا ناخن‌گیر،و احتیاط واجب آن است که ازالۀ ناخن نکند به هیچ وجه حتی به سوهان و دندان.
مسأله 4- اگر انگشت زیادی داشته باشد جایز نیست ناخن آن را بگیرد احتیاطاً،و همچنین اگر دست زیادی داشته باشد احتیاط آن است که ناخن آن را نگیرد اگرچه بعید نیست جواز اگر معلوم شود آن انگشت یا آن دست زیادی است.
مسأله 5- اگر یک ناخن از دست یا پا بگیرد یک مد طعام باید کفاره بدهد،و برای هر ناخن دست تا به ده نرسیده باید یک مد طعام بدهد،و همچنین در ناخن‌های پا.
مسأله 6- اگر تمام ناخن دست‌ها و پاها را در یک مجلس بگیرد یک گوسفند کفارۀ آن است.
مسأله 7- اگر ناخن دست‌ها را تماماً بگیرد در یک مجلس یا چند مجلس و در
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 243
محل دیگر یا چند محل دیگر ناخن پاها را بگیرد دو گوسفند کفارۀ آن است.
مسأله 8- اگر تمام ناخن دست‌ها را بگیرد و ناخن پاها را کمتر از ده ناخن بگیرد یک گوسفند برای ناخن دست و برای هر یک از ناخن‌های پا یک مد طعام باید بدهد و همچنین اگر ناخن پاها را بگیرد تماماً و ناخن دست‌ها را کمتر از ده بگیرد.
مسأله 9- اگر پنج ناخن از پا بگیرد و پنج ناخن از دست برای هر یک باید یک مد طعام کفاره بدهد،و همچنین است اگر کمتر از ده در هر یک از دست و پا بگیرد برای هر یک باید کفاره بدهد.
مسأله 10- اگر بیشتر از ده ناخن داشته باشد؛پس اگر تمام را بگیرد باید یک گوسفند بدهد،و احتیاط مستحب آن است که برای ناخن زیادی از ده تا،کفاره بدهد برای هر یک،یک مد.
مسأله 11- اگر کسی که بیشتر از ده ناخن دارد ده ناخن اصلی را بگیرد احتیاط واجب آن است که یک گوسفند بدهد،و اگر بعضی از ناخن‌های اصلی را و بعضی از ناخن‌های زیادی را بگیرد برای ناخن‌های اصلی یک مد بدهد و برای زیادی‌ها احتیاط مستحب آن است که کفاره بدهد.
مسأله 12- اگر تمام ناخن‌های دست را گرفت و کفارۀ آن را داد و بعد در همان مجلس ناخن‌های پا را تماماً گرفت باید یک گوسفند دیگر کفاره بدهد.
مسأله 13- اگر کسی کمتر از ده ناخن داشت و تمام آن را گرفت برای هر یک،یک مد طعام باید بدهد،و احتیاط مستحب آن است که یک گوسفند ذبح کند.
مسأله 14- اگر محتاج شد به گرفتن ناخن،احتیاط واجب آن است که کفاره به همان نحو که ذکر شد بدهد.
بیست و دوم- کندن دندان است هرچند خون نیاید بنابر احتیاط،و احتیاط آن است که یک گوسفند کفاره بدهد.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 244
بیست و سوم- کندن درخت یا گیاهی که در حرم روییده باشد.
و در این‌جا چند مسأله است:
مسأله 1- اگر گیاهی یا درختی در منزل مُحرم روییده شده باشد بعد از آن که منزل او شده پس اگر آن را خودش کاشته باشد جایز است آن را بکند.
مسأله 2- اگر درختی در منزل او روییده بعد از آن که منزل او شده لکن خودش آن را نکاشته باشد احتیاط آن است که آن را قطع نکند گرچه اقوا جواز است.
مسأله 3- اگر گیاهی که در منزل او روییده بعد از آن که منزل او شده و خودش آن را نکاشته باشد احتیاط واجب آن است که آن را قطع نکند.
مسأله 4- اگر منزلی خریده باشد که دارای درخت و گیاه است نباید آن را قطع کند.
مسأله 5- درخت‌های میوه و درخت خرما از این حکم بیرون است و می‌تواند آنها را قطع کند،و در گیاه‌ها(اذخر)که گیاه معروفی است از حکم مستثنا است و قطع آن مانع ندارد.
مسأله 6- اگر درختی را که جایز نیست کندنش بکند احتیاط آن است که اگر بزرگ باشد یک گاو کفاره بدهد و اگر کوچک باشد یک گوسفند.
مسأله 7- اگر بعض درخت را قطع کند اقوا آن است که قیمت آن را کفاره بدهد.
مسأله 8- در قطع گیاه‌ها کفاره نیست بجز استغفار.
مسأله 9- جایز است که شتر خود را بگذارد که علف بخورد،ولی خودش برای او قطع نکند.
مسأله 10- آنچه ذکر شد از قطع درخت و گیاه حرم مختص به مُحرم نیست بلکه برای همه کس ثابت است.
مسأله 11- اگر به نحو متعارف راه برود و گیاهی از راه رفتن او قطع شود اشکالی ندارد.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 245
بیست و چهارم- سلاح در برداشتن بنابر احوط مثل شمشیر و نیزه و تفنگ و هرچه از آلات جنگ باشد مگر برای ضرورت،و مکروه است سلاح را همراه بردارد در صورتی که به تن او نباشد اگر ظاهر باشد و احوط ترک آن است.
مسائل متفرقه و استفتائات محرّمات احرام
مسأله 1- اگر حاجی در حال احرام برای سردرد دستمالی به دور سر ببندد اگرچه تمام سر را بگیرد کفاره ندارد.
مسأله 2- آنچه در حال احرام حرام است،سایه بر سر قرار دادن است.بنابراین اگر ماشین از زیر پل‌هایی که در مسیر واقع شده برود و به ناچار مُحرمین از زیر پل‌ها عبور کنند و یا در محل بنزین در زیر سقف متوقف شود و مُحرمین زیر سقف قرار گیرند اشکالی پیدا نمی‌شود و کفاره ندارد.
مسأله 3- شخصی که با ماشین مسقّف رانندگی می‌کند باید در هر احرام یک گوسفند کفاره بدهد و با تکرار پیاده و سوار شدن کفاره تکرار نمی‌شود.و همچنین در سایر موارد سایه بر سر قرار دادن.
مسأله 4- پوشیدن نعلینی که بندهای عریضی داشته باشد ولی تمام روی پا را نگیرد در حال احرام مانعی ندارد.
مسأله 5- در شب استظلال نیست،بنابراین جایز است مُحرم در شب با ماشین سقف‌دار به مکه برود ولی در هوای ابری در روز جایز نیست مگر ابر به طوری تیره باشد که استظلال صدق نکند.
مسأله 6- جایز است از جاهای دور مثل تهران با نذر مُحرم شود ولی اگر زیر سقف سفر می‌کند باید کفاره بدهد.
مسأله 7- تزریق آمپول در حال احرام مانع ندارد ولی اگر موجب بیرون آمدن خون از بدن می‌شود تزریق نکند مگر در مورد حاجت و ضرورت.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 246
مسأله 8- در حرام بودن سایه بر سر قرار دادن،فرقی بین سایه‌ای که با شخص حرکت کند مثل چتر و ماشین مسقّف و سایۀ ثابت مثل پل و غیره نیست،و فرقی بین اجبار و اختیار نیست ولی بر عبور از زیر پل‌هایی که در جاده‌ها هست صادق نیست.
مسأله 9- کسی که حجش را باطل کند اگر حج فاسد شده را به اتمام رسانده،از احرام خارج شده وگرنه در احرام باقی است.
مسأله 10- بعد از آن که مُحرم به منزل رسید-ولو در محله‌های جدید مکه که از مسجد الحرام دور هستند-می‌تواند برای رفتن به مسجد الحرام در ماشین‌های مسقّف سوار شود یا زیر سایه برود.
11 س- آیا کشتن مارمولک و از این قبیل جانوران،در حال احرام اشکال دارد؟
ج- از محرّمات احرام محسوب نیست.
12 س- اگر از روی علم و عمد در احرام حج،قبل از وقوف عرفه با زوجۀ خود جماع نماید مسلّماً حج او باطل است،و قبل از وقوف مشعر الحرام هم بنابر اقوا باطل است و کفاره دارد و بعد از اتمام،در سال آینده اعاده کند،آیا در صورت جهل چه وظیفه‌ای دارد؟
ج- در صورت جهل،عمل او صحیح است و کفاره هم ندارد.
13 س- آیا شوهر پس از مُحل شدن می‌تواند زوجۀ مُحرم خود را از روی التذاذ دست بزند؟
ج- بر مرد مزبور منعی نیست،ولی اگر زن نیز لذت می‌برد،در فرض سؤال نباید حاضر شود علی الاحوط.
14 س- فردی که از احرام درآمده،زنش را که مُحرم است می‌بوسد اگرچه زن راضی نیست،آیا این کار نسبت به مرد و زن چه حکمی دارد؟
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 247
ج- اگر زن اختیار نداشته،چیزی بر او نیست،و بر مرد هم کفاره واجب نشده است.
15 س- صابون و بعضی از شامپوها که بویی دارد،آیا می‌شود برای بدن استعمال کرد یا خیر؟ ضمناً خیلی بوی خوشی هم نیست.
ج- اگر صدق بوی خوش می‌کند،از آن اجتناب کنند،و در غیر این صورت مانع ندارد.
16 س- حمل قمقمۀ آب که در محفظۀ دوخته نگهداری می‌شود،برای مُحرم چه صورت دارد؟
ج- احتیاط آن است که آن را به دوش نیندازد،و دست گرفتن آن مانع ندارد.
17 س- در مورد نظر کردن در آینه،گاهی نگاه می‌کند که خود را ببیند،و گاهی برای دیدن ماشین و غیره و یا مثلاً برای علاج دردی،آیا برای مُحرم فرق می‌کند یا یکسان است؟
ج- احوط اجتناب است در همۀ موارد ذکر شده در سؤال.
18 س- در حال احرام عده‌ای از همدیگر عکس می‌گیرند،و در دوربین عکاسی که آینه است و یا حالت شفاف و آینه‌مانندی دارد نظر می‌کنند،بفرمایید اشکال دارد یا خیر؟
ج- اگر معلوم نیست که در آینه نظر می‌شود،اشکال ندارد.
19 س- آیا سوگند معمولی به حال احرام اشکال دارد،همانند سوگندهای روزمرۀ مردم کوچه و بازار؟
ج- قسم به غیر خدا از محرّمات احرام نیست.
20 س- بعضی به علت عرق‌سوز شدن بدن احتیاج به پمادی دارند که چربی دارد، آیا مُحرم می‌تواند از این پماد به بدن خود بمالد یا خیر؟
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 248
ج- نمی‌تواند مگر در مورد ضرورت،ولی کفاره ندارد ولو در غیر مورد ضرورت، مگر آن که بوی خوش داشته باشد که کفارۀ آن یک گوسفند است اگرچه از روی اضطرار باشد.
21 س- در موردی که کنده شدن مو با کشیدن دست به سر و صورت کفاره دارد، آیا فرقی بین عمد و سهو و غفلت هست؟
ج- فرق نمی‌کند به شرط آن که دست کشیدن عمدی باشد.
22 س- اگر غیر مُحرم از مُحرم،ازالۀ مو کند یا یکی از کارهایی که بر مُحرم حرام است و کفاره دارد انجام دهد،چه حکمی دارد؟
ج- اگر مُحرم به اختیار خود حاضر شود که مثلاً مُحلّی سر او را بتراشد،حرام است و باید کفاره بدهد،ولی چنانچه بدون اختیار او باشد کفاره ندارد،حتی بر مُحلّ مزبور.
23 س- مُحرم سرش تر است،اگر بخواهد صبر کند تا خودش خشک شود و وضو بگیرد آفتاب طلوع می‌کند و نمازش قضا می‌شود،آیا وظیفه‌اش تیمم است؟
ج- اگر نمی‌تواند ولو با دست سر را خشک کند،احوط جمع بین وضو با این حال و تیمم است.
24 س- کسی که موی مصنوعی دارد و با همین حال برای عمره و حج مُحرم شده و اعمال خود را انجام داده است آیا اشکال دارد؟
ج- ضرر به عمره و حج ندارد،ولی اگر مرد آن را بر سرش گذاشته است باید کفاره بدهد.
25 س- با توجه به حرمت پوشیدن صورت برای زنان در حال احرام،آیا چانه هم جزء صورت محسوب می‌شود و باید باز باشد یا این که اگر مقنعه‌ای بر سر گذاشته شود که چانه را تا لب‌ها بپوشاند مانعی ندارد؟
ج- زیر چانه جزء صورت محسوب نمی‌شود،ولی پوشاندن به نحوی که در سؤال ذکر شده اشکال دارد.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 249
26 س- آیا زن مُحرم می‌تواند صورت خود را با حوله پاک کند،یا حکم سر مرد را دارد که نمی‌تواند روی آن را بپوشاند؟
ج- احتیاط مراعات شود.
27 س- زن‌ها که در حال احرام برای پوشیدن و درآوردن مقنعه،صورتشان پوشیده می‌شود،چه صورت دارد؟
ج- باید سعی کنند پوشیده نشود،و اگر عامداً و از روی علم پوشیده نشود مانع ندارد.
28 س- فرموده‌اید که مُحرم از منزل تا مسجد الحرام می‌تواند زیر سقف برود، آیا کسانی که در مسجد الحرام برای حج مُحرم می‌شوند می‌توانند در مکه زیر سقف باشند؟
ج- تا عرفاً در منزل و مکه هستند و در حال سیر برای خارج شدن از مکه نیستند می‌توانند استظلال نمایند.
29 س- کسی که از تنعیم مُحرم می‌شود استظلال برای او چه حکمی دارد؟
ج- چون تنعیم جزو مکه شده و مکه منزل است،استظلال در فرض سؤال مانع ندارد.
30 س- میقات عمرۀ مفرده در خود مکه واقع شده است،آیا کسی که در آن‌جا برای عمرۀ مفرده احرام بست می‌تواند در اتوبوس سقف‌دار سوار شود یا خیر،با توجه به این که محل سکونت او مکه است؟
ج- در فرض مذکور مانع ندارد.
31 س- افرادی از مسجد شجره مُحرم شدند و شبانه برای مکه حرکت نمودند ولی نزدیک طلوع آفتاب در ماشین سقف‌دار به خواب رفتند و بعد از طلوع آفتاب بیدار شدند و ماشین را نگاه داشتند،آیا برای مدتی که در حال سیر در زیر سقف بودند، کفاره دارد یا خیر،و الآن که ایستاده‌اند و می‌خواهند پیاده شوند،چه حکمی دارد؟
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 250
ج- برای مدتی که خواب بوده‌اند،یا ماشین ایستاده،کفاره واجب نیست،ولی اگر بعد از بیدار شدن و التفات و قبل از ایستادن ماشین،استظلال شده ولو اضطراراً، کفاره واجب است.
32 س- در حال احرام وقتی ماشین‌های بی‌سقف حرکت می‌کند و سفر انجام می‌شود،آیا پیاده و سوار شدن از ماشین در حالی که ایستاده است،در صورتی که مستلزم گذشتن از زیر سقف قسمت جلو ماشین است،چه حکمی دارد؟
ج- مانع ندارد.
33 س- کسانی که از مسجد الحرام برای حج مُحرم می‌شوند و از مسجد الحرام در ماشین سقف‌دار سوار می‌شوند و مثلاً در عزیزیه که منزل ایشان است پیاده می‌شوند، آیا سوار شدن در اتومبیل سقف‌دار از مسجد الحرام به منزل چه صورت دارد،و اگر پیاده نشوند و از اول قصد عرفات داشته باشند حکم چیست؟
ج- در فرض اول مانع ندارد،و در فرض دوم احتیاط کنند.
34 س- اینجانب یکی از خدمۀ کاروان حج هستم،امسال(1365)بعد از درک عرفات به اتفاق مدیر کاروان و معاون و اینجانب و بانوان کاروان در یک اتوبوسی سربسته قرار گرفتیم و برای درک اضطراری به مشعر الحرام رفته و چون در مسیر مُزدَلفه به منیٰ به راه‌بندان برخوردیم،لذا در هوای آفتابی در اتوبوس سربسته بودم، ناگاه به یادم آمد که نباید در زیر طاق اتوبوس قرار بگیرم،چند دقیقه‌ای با علم به این که اتوبوس سرپوشیده است مانده و پس از توقف اتوبوس بر اثر راه‌بندان پیاده شدم،و مابقی راه را تا محل چادر کاروان در منیٰ پیاده طی نمودم،لذا از محضر آن بزرگوار تقاضا دارم بفرمایید:
1-آیا کفاره تعلق می‌گیرد یا نه؟
2-در صورتی که تعلق گرفته باشد باید حتماً در منیٰ ذبح گردد؟
3-در حالی که اکنون در تهران هستم آیا می‌توانم قربانی را در محل اقامتم ذبح نمایم؟
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 251
4-در صورتی که خدمۀ کاروان بودم و به دستور مدیر گروه برای کمک نمودن به بانوان مسن برای رَمی جمرۀ عقبه عازم منیٰ بودم و از خود استقلال نداشتم،آیا وجه این گوسفند را چه کسی باید بپردازد؛ستاد حج،مدیر گروه یا اینجانب؟
5-چنانچه ستاد حج تقبل نموده باشد ذبح را،آیا از گردن اینجانب ساقط می‌گردد یا نه؟
ج- باید قربانی کنید،و اگرچه باید در منیٰ ذبح نمایید لکن ذبح در محل خودتان هم برای کفاره کفایت می‌کند،و می‌توانید به مسئولین در ستاد نیابت دهید که برای شما ذبح کنند،و در این صورت ذبح آنها هم کافی است،ولی بدون نیابت صحیح نیست.
35 س- آیا استظلال،مربوط به سایۀ حاصل از تابش عمودی خورشید است یا حاصل از تابش مایل خورشید را هم شامل می‌شود؟
ج- فرق نمی‌کند.
36 س- آیا استظلال،مربوط به سایه بر سر می‌باشد یا اگر سایه فقط بر شانه بیفتد استظلال صدق می‌کند؟
ج- صدق نمی‌کند.
37 س- آیا استظلال فقط مربوط به سقف می‌باشد یا شامل سایۀ حاصل از دیوار ماشین هم می‌شود؟
ج- شامل نمی‌شود.
38 س- آیا در عرفات هم مثل منیٰ می‌شود زیر چتر حرکت کرد یا حکم عرفات غیر از حکم منیٰ است؟
ج- زیر چتر حرکت کردن در عرفات اشکال ندارد.
39 س- در شهر مکه تونل‌هایی احداث کرده‌اند که طولش بیش از 1500 قدم می‌باشد،آیا بعد از احرام حج می‌شود داخل آن با اتومبیل سفر کرد با علم به این که مسقّف است؟
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 252
ج- مانع ندارد،بلی اگر خودش آن راه را اختیار کند و از زیر آن سقف برود اشکال دارد.
40 س- آیا مُحرم به محض وصول به مکه می‌تواند استظلال نماید و یا بایستی به منزل برسد و بعد از اتخاذ منزل جایز است؟
ج- مکه منزل است،و با رسیدن به آن استظلال مانع ندارد.
41 س- اخیراً از حدود کشتارگاه تا نزدیک جمرات،مسقّفی را درست کرده‌اند،آیا عبور از این راه برای مُحرمی که هنوز منزل نکرده و از مَشْعر مستقیم به جمرات می‌رود جایز است یا نه؟
ج- مانع ندارد.
42 س- آیا گرفتن ناخن توسط مُحرم از غیر مُحرم جایز است؟
ج- اشکال ندارد.
43 س- آیا مُحرم می‌تواند ناخن مُحرم دیگر را به قصد تقصیر بگیرد یا نه؟
ج- اشکال ندارد.
44 س- کندن دندان که بر مُحرم حرام است مقصود دندان خودش می‌باشد یا شامل دندان غیر هم می‌شود؟ و در تقدیر حرمت در صورت خون آمدن است یا مطلقاً؟
ج- شامل دندان غیر نمی‌شود،هرچند خون از آن بیرون آید.
45 س- آیا در حال احرام می‌توان دندانی را که شدیداً درد دارد و دکتر سفارش می‌کند که آن را بکشید،کشید،گرچه باعث خونریزی شود؟
ج- اگر ضرورت دارد مانع ندارد،ولی کفاره دارد علی الاحوط.
46 س- هرگاه مُحرم سر خود را با چیز دوخته بپوشاند آیا یک کفاره باید بدهد یا دو کفاره؟
ج- باید دو کفاره بدهد مگر در صورت جهل و نسیان.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 253
47 س- در بین مردم معروف است که مُحرم نباید به کسی دستور بدهد،مثلاً نباید به کسی بگوید یک لیوان آب یا چای یا چیز دیگر به من بدهید و باید خودش بردارد، آیا اگر در حال احرام چنین درخواستی از دوست خود بکند گناه کرده است یا نه؟ و در صورت گناه آیا کفاره هم دارد یا نه؟
ج- اشکال ندارد.
مستحبات دخول حرم
1-همین که حاجی به حرم رسید،پیاده شده و به جهت دخول حرم غسل نماید.
2-از برای تواضع و فروتنی نسبت به حضرت حق جلّ و علا پا برهنه شده و نعلین خود را در دست گرفته داخل حرم شود و این عمل ثواب زیادی دارد.
3-وقت دخول حرم این دعا را بخواند:
«أَللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ فِی کِتَابِکَ وَقَوْلُکَ الْحَقُّ: «وَ أَذِّنْ فِی النّٰاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجٰالاً وَ عَلیٰ کُلِّ ضٰامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ» .أَللَّهُمَّ إِنِّی أَرْجُو أَنْ أَکُونَ مِمَّنْ أَجَابَ دَعْوَتَکَ،وَقَدْ جِئْتُ مِنْ شُقَّةٍ بَعِیدَةٍ وَفَجٍّ عَمِیقٍ سَامِعاً لِنِدَائکَ وَمُسْتَجِیباً لَکَ مُطِیعاً لِأَمْرِکَ،وَکُلُّ ذَلِکَ بِفَضْلِکَ عَلَیَّ وَإِحْسَانِکَ إِلَیَّ،فَلَکَ الْحَمْدُ عَلَی مَا وَفَّقْتَنِی لَهُ أَبْتَغِی بِذَلِکَ الزُّلْفَةَ عِنْدَکَ،وَالْقُرْبَةَ إِلَیْکَ، وَالْمَنْزِلَةَ لَدَیْکَ،وَالْمَغْفِرَةَ لِذُنُوبِی وَالتَّوْبَةَ عَلَیَّ مِنْهَا بِمَنِّکَ،أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَحَرِّمْ بَدَنِی عَلَی النّارِ وَآمِنِّی مِنْ عَذَابِکَ وَعِقَابِکَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ».
4-وقت دخول حرم مقداری از علف اذخر گرفته آن را بجود.
مستحبات دخول مکۀ معظمه
برای دخول مکۀ معظمه نیز مستحب است مکلف غسل بنماید.و هنگامی که وارد مکه می‌شود با حالت تواضع وارد شود،و کسی که از راه مدینه برود از بالای مکه داخل شده و وقت بیرون آمدن از پایین آن بیرون آید.
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 254
آداب دخول مسجد الحرام
مستحب است مکلف برای دخول مسجد الحرام غسل بنماید و همچنین مستحب است با پای برهنه و با حالت سکینه و وقار وارد شود و هنگام ورود،از درب«بنی شیبه»وارد شود،و گفته‌اند که باب بنی‌شیبه در حال کنونی مقابل باب السلام است، بنابراین نیکو این است که شخص از باب السلام وارد شده و مستقیماً بیاید تا از ستون‌ها بگذرد.
و مستحب است بر درب مسجد الحرام ایستاده بگوید:
«أَلسَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللّٰهِ وَبَرَکَاتُهُ،بِسْمِ اللّٰهِ وَبِاللّٰهِ وَمَا شَاءَ اللّٰهُ،السَّلَامُ عَلَی أَنْبِیَاءِ اللّٰهِ وَرُسُلِهِ،أَلسَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللّٰهِ،أَلسَّلَامُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللّٰهِ،وَالْحَمْدُ للّٰهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ».
و در روایت دیگر وارد است که نزد درب مسجد بگوید:
«بِسْمِ اللّٰهِ وَبِاللّٰهِ وَمِنَ اللّٰهِ وَإِلَی اللّٰهِ وَمَا شَاءَ اللّٰهُ وَعَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللّٰهِ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ،وَخَیْرُ الْأَسْمَاءِ للّٰهِ،وَالْحَمْدُ للّٰهِ وَالسَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللّٰهِ،السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِاللّٰهِ،السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللّٰهِ وَبَرَکَاتُهُ،السَّلَامُ عَلَی أَنْبِیَاءِ اللّٰهِ وَرُسُلِهِ،السَّلَامُ عَلَی خَلِیلِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ،السَّلَامُ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَالْحَمْدُ للّٰهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ،السَّلَامُ عَلَیْنَا وَعَلَی عِبَادِ اللّٰهِ الصَّالِحِینَ،أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَبَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ وَبَارَکْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَآلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ،أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَرَسُولِکَ،أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِکَ وَعَلَی أَنْبِیائِکَ وَرُسُلِکَ وَسَلِّمْ عَلَیْهِمْ،وَسَلَامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَالْحَمْدُ للّٰهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ،أَللَّهُمَّ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ رَحْمَتِکَ،وَاسْتَعْمِلْنِی فِی طَاعَتِکَ وَمَرْضَاتِکَ،وَاحْفَظْنِی بِحِفْظِ الْإِیمَانِ أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی جَلَّ ثَنَاءُ وَجْهِکَ،الْحَمْدُ للّٰهِ الَّذِی جَعَلَنِی مِنْ وَفْدِهِ وَزُوَّارِهِ،
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 255
وَجَعَلَنِی مِمَّنْ یَعْمُرُ مَسَاجِدَهُ،وَجَعَلَنِی مِمَّنْ یُنَاجِیهِ،أَللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ وَزَائِرُکَ فِی بَیْتِکَ، وَعَلَی کُلِّ مَأتِیِّ حَقٌّ لِمَنْ أَتَاهُ وَزَارَهُ،وَأَنْتَ خَیْرُ مَأتِیٍّ وَأَکْرَمُ مَزُورٍ،فَأَسْأَ لُکَ یَا اللّٰهُ یَا رَحْمٰنُ بِأَ نَّکَ أَنْتَ اللّٰهُ لَاإِلٰهَ إِلَّا أَنْتَ،وَحْدَکَ لَاشَرِیکَ لَکَ،بِأَنَّکَ وَاحِدٌ أَحَدٌ صَمَدٌ لَمْ تَلِدْ وَلَمْ تُولَدْ وَلَمْ یَکُنْ لَهُ(لَکَ خ.ل)کُفُواً أَحَدٌ،وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَرَسُولُکَ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَعَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ،یَا جَوَادُ یَا کَرِیمُ یَا مَاجِدُ یَا جَبَّارُ یَا کَرِیمُ،أَسْأَ لُکَ أَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَکَ إِیَّایَ بِزِیَارَتِی إِیَّاکَ أَوَّلَ شَیْءٍ تُعْطِیَنِی فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ».
پس سه مرتبه می‌گوید:
«أَللَّهُمَّ فُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ».
پس می‌گوید:
وَأَوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلَالِ الطَّیِّبِ،وَادْرَأ عَنِّی شَرَّ شَیَاطِینِ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».
پس داخل مسجد الحرام شود و رو به کعبه دست‌ها را بلند نموده و بگوید:
«أَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَ لُکَ فِی مَقَامِی هَذَا وَفِی أَوَّلِ مَنَاسِکِی أَنْ تَقْبَلَ تَوْبَتِی وَأَنْ تَتَجَاوَزَ عَنْ خَطِیئَتِی وَأَنْ تَضَعَ عَنِّی وِزْرِی،الْحَمْدُ للّٰهِ الَّذِی بَلَّغَنِی بَیْتَهُ الْحَرَامَ،أَللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّ هَذَا بَیْتُکَ الْحَرَامُ الَّذِی جَعَلْتَهُ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً مُبَارَکاً وَهُدیً لِلْعَالَمِینَ،أَللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ،وَالْبَلَدَ بَلَدُکَ،وَالْبَیْتَ بَیْتُکَ،جِئْتُ أَطْلُبُ رَحْمَتَکَ،وَأَؤُمُّ طَاعَتَکَ،مُطِیعاً لِأَمْرِکَ،رَاضِیاً بِقَدَرِکَ، أَسْأَ لُکَ مَسْأَلَةَ الْفَقِیرِ إِلَیْکَ الْخَائِفِ لِعُقُوبَتِکَ،أَللَّهُمَّ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ رَحْمَتِکَ،وَاسْتَعْمِلْنِی بِطَاعَتِکَ وَمَرْضَاتِکَ».
بعد خطاب می‌کند به سوی کعبه و می‌گوید:
«أَلْحَمْدُ للّٰهِ الَّذِی عَظَّمَکِ وَشَرَّفَکِ وَکَرَّمَکِ وَجَعَلَکِ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً مُبَارَکاً وَهُدیً لِلْعَالَمِینَ».
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 256
و مستحب است وقتی که محاذی حجرالاسود شد بگوید:
«أَشْهَدُ أَنْ لَاإِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ وَحْدَهُ لَاشَرِیکَ لَهُ وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللّٰهِ وَکَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَاللَّاتِ وَالْعُزَّی وَبِعِبَادَةِ الشَیْطَانِ وَبِعِبَادَةِ کُلِّ نِدٍّ یُدْعَی مِنْ دُونِ اللّٰهِ».
و هنگامی که نظرش به حجرالاسود افتاد متوجه به سوی او شود و بگوید:
«أَلْحَمْدُ للّٰهِ الَّذِی هَدَانَا لِهَذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللّٰهُ سُبْحَانَ اللّٰهِ وَالْحَمْدُ للّٰهِ وَلَا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ وَاللّٰهُ أَکْبَرُ،اللّٰهُ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِهِ وَاللّٰهُ أَکْبَرُ مِمَّا أَخْشَی وَأَحْذَرُ،لَاإِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ،لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَیُمِیتُ وَیُحْیِی وَهُوَ حَیٌّ لَایَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ،أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَبَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ کَأفْضَلِ مَا صَلَّیْتَ وَبَارَکْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَآلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ،وَسَلَامٌ عَلَی جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَالْمُرْسَلِینَ وَالْحَمْدُ للّٰهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَللَّهُمَّ إِنِّی اومِنُ بِوَعْدِکَ وَأُصَدِّقُ رُسُلَکَ وَأَتَّبِعُ کِتَابَکَ».
و در روایت معتبر وارد است که وقتی که نزدیک حجرالاسود رسیدی دست‌های خود را بلند کن و حمد و ثنای الهی را به‌جا آور و صلوات بر پیغمبر بفرست و از خداوند عالم بخواه که حج تو را قبول کند،پس از آن حجر را بوسیده و استلام نما.و اگر بوسیدن ممکن نشد استلام نما.و اگر آن هم ممکن نشد اشاره به آن کن و بگو:
«أَللَّهُمَّ أَمَانَتِی أَدَّیْتُهَا وَمِیثَاقِی تَعَاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِی بِالْمُوَافَاةِ،أَللَّهُمَّ تَصْدِیقاً بِکِتَابِکَ وَعَلَی سُنَّةِ نَبِیَّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَآلِهِ أَشْهَدُ أَنْ لَاإِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ وَحْدَهُ لَاشَرِیکَ لَهُ وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ،آمَنْتُ بِاللّٰهِ وَکَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَاللَّاتِ وَالْعُزَّی وَعِبَادَةِ الشَّیْطَانِ وَعِبَادَةِ کُلِّ نِدٍّ یُدْعَی مِنْ دُونِ اللّٰهِ».
و اگر نتوانی همه را بخوانی بعضی را بخوان و بگو:
«أَللَّهُمَّ إِلَیْکَ بَسَطْتُ یَدِی وَفِیمَا عِنْدَکَ عَظُمَتْ رَغْبَتِی فَاقْبَلْ سُبْحَتِی وَاغْفِرْلِی وَارْحَمْنِی،أَللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْکُفْرِ وَالْفَقْرِ وَمَوَاقِفِ الْخِزْیَ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ».
کتابمناسک الحج/ مناسک حج: مطابق با فتاوای حضرت آیة الله العظمی امام خمینی (س)صفحه 257