مهدی مهریزی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران اختلاف نظرهای فکری و سیاسی میان بانیان و حامیان انقلاب اندک اندک شکل گرفت. این اختلاف نظرها گرچه با وجود شخصیت نیرومند و پرنفوذ و مقبول امام خمینی(ره) و نیز شرایط ویژۀ جنگ، کم تر زمینۀ بروز پیدا می کرد، امّا قابل کتمان نبود و در پایان دهۀ اول انقلاب و آستانۀ انتخابات مجلس سوم به اوج رسیده است و انشعاب در جامعه روحانیت را در پی داشت.
در این برهه از زمان آقای محمدعلی انصاری نامه ای به امام می نگارد و نگرانی هایش را این وضع ابراز می دارد.
امام در تاریخ 10 / 8 / 1367 در پاسخ، رهنمودهایی را مرقوم داشت که «تحکیم برادری» نامیده شد. در این پاسخ بسیاری از این مباحث نظری مربوط به پیدایش اختلاف، ریشه ها، معیارها، و اصول، اختلاف مجاز و ممنوع قید شده که مع الاسف تاکنون مورد تجزیه و تحلیل فقهی، عقیدتی و سیاسی قرار نگرفته است.
این مقاله می کوشد به عنوان درآمد، مبانی فقهی و دین این رهنمودها را در شش بحث به بحث گذارد:
1) ضرورت اختلاف نظرهای فقهی؛
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 273
3) اختلاف مجاز و ممنوع؛
4) ریشه های اختلاف؛
5) انتقاد سازنده؛
6) تألیف قلوب.
در بخش نخست، به سخنان امام دربارۀ اختلاف فقیهان در گذشته و حال، در مسائل گوناگون – اعم از اجماعی و غیر اجماعی - اشاره می شود و نمونه های بسیاری در این زمینه ارائه می گردد.
در بخش دوم به ضرورت گشوده بودن باب اجتهاد و ادله فقهی آن پرداخته می شود و این که کسی نمی تواند رأی و اجتهاد خود را بر دیگران تحمیل کند؛ چنان که نمی توان جلوی اجتهاد دیگران را گرفت. در همین جا از اجتهاد مصطلح و مطلوب، که اصطلاحی نو از سوی امام است، سخن به میان می آید.
در بخش سوم، نخست به ممنوعیت اختلاف در اصول و ادله آن پرداخته می شود و آن گاه اختلاف های مجاز در دایرۀ اصول و شواهد مطرح می گردد، و ده اصل عقیدتی و سیاسی استخراج شده.
از نوشته های امام به عنوان معیار این دو گونه اختلاف مطرح می شود.
«ریشه های اختلاف» عنوان بخش چهارم است که امام از اندیشه و تفکر به عنوان یکی از ریشه های اختلاف نظر سخن می راند و معتقد است نمی توان آن را از میان برد. امّا به سبب دیگری به نام حبِّ نفس اشاره می کند که انسان های حق جو و حقیقت خواه باید تلاش کننده آن را از میان بردارند.
در بخش پنجم نخست به تبیین این سخن امام که هیچ کس حق ندارد خود را مطلق بداند، پرداخته می شود و آن گاه مرزهای میان انتقاد و مخالفت و انتقاد و تخریب به بحث
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 274
آخرین بخش مقاله «تألیف قول» یا راه های رسیدن به وحدت است که با استفاده از سخنان امام بر دو نکته تأکید می شود: یکی حذف واسطه ها و خنّاس ها و دیگری گفت و گو و تبادل افکار و اندیشه ها.
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 275