احکام عاریه
عاریه آن است که کسی مال خود را در اختیار دیگری بگذارد که به‌طور مجانی از آن استفاده کند.
مسأله 1- در عاریه صیغۀ مخصوصی لازم نیست،بلکه هر لفظی که عرفاً بر این معنی دلالت کند کافی است،بلکه اگر لفظی هم نگوید و با عمل،این معنی را افهام کند کافی است،مثلاً اگر لباس خود را به قصد عاریه به کسی بدهد و او به همین قصد بگیرد،عاریه صحیح است.
مسأله 2- عاریه دهنده باید عاقل و بالغ و جایزالتصرف در مال خود باشد،پس عاریۀ طفل و دیوانه و کسی که به علت افلاس،محجور از تصرف در اموال خویش است صحیح نیست،مگر با اجازۀ ولیّ و صاحبان طلب.
مسأله 3- عاریه دهنده باید مالک منافع مالی که عاریه می‌دهد باشد،ولی ملکیت عین مال شرط نیست.
مسأله 4- در عاریه نیز معاملۀ فضولی جاری است،پس اگر کسی مال دیگری را به عاریه داد و صاحب مال به این کار راضی شد،عاریه صحیح است.
مسأله 5- اگر کسی چیزی را اجاره کرد می‌تواند آن را به دیگری عاریه بدهد،مگر
کتابرساله نجاة العباد و حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانیصفحه 255
در صورتی که در اجاره شرط شده باشد که شخصاً از آن استفاده کند.
مسأله 6- مالی را که عاریه می‌دهند باید دارای منافع حلال باشد،پس عاریۀ آلات لهو و لعب و اشیائی که منافع حلال ندارد صحیح نیست.
مسأله 7- عاریه صحیح نیست در اموالی که با استفاده بردن از آن عین مال از بین می‌رود مانند نان و روغن و آشامیدنی‌ها.
مسأله 8- عاریه دادن گوسفند برای استفاده از شیر و پشم،و عاریه دادن چاه برای استفاده از آب صحیح است.
مسأله 9- عاریه دهنده می‌تواند هر وقت بخواهد مالی را که به عاریه داده پس بگیرد و عاریه گیرنده نیز می‌تواند هر وقت بخواهد آن را پس بدهد.
مسأله 10- زمینی را که برای دفن میت عاریه می‌دهند،بنابر احتیاط واجب عاریه دهنده نمی‌تواند نبش قبر کرده میت را از آن خارج نماید.
مسأله 11- اگر عاریه دهنده بمیرد،عاریه باطل می‌شود و عاریه گیرنده باید مال عاریه شده را به وارث او رد کند.اگر عاریه دهنده طوری شد که شرعاً نتواند در مال خود تصرف کند،مثلاً اگر دیوانه شد،عاریه گیرنده باید مال را به ولیّ او برگرداند.
مسأله 12- عاریه گیرنده باید استفاده‌ای را که عاریه دهنده تعیین کرده از مال ببرد،و در کیفیت استفاده باید مطابق روش معمول از مال استفاده کند،پس اگر حیوانی را برای بردن باری عاریه کند نباید بیش از حدود معمول بر آن بار بگذارد،و اگر از استفاده‌ای که عاریه دهنده معیّن کرده و یا از حد معمول تجاوز کند غاصب و ضامن است،و درصورتی که غیر از نوع استفاده‌ای که عاریه دهنده تعیین کرده استفاده کند باید اجرت آن را بدهد،و اگر در انتفاع تعیین شده از حد معمول تجاوز کند باید اجرت قدر زاید را بدهد.
مسأله 13- اگر در نگهداری چیزی که عاریه کرده کوتاهی نکند و از استفاده از آن
کتابرساله نجاة العباد و حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانیصفحه 256
هم زیاده‌روی ننماید و اتفاقاً آن چیز تلف شود ضامن نیست،ولی چنانچه شرط کنند که اگر تلف شود عاریه کننده ضامن باشد،باید عوض آن را بدهد.
مسأله 14- اگر مالی را که عاریه کرده،طلا و نقره باشد و تلف شود؛چه شرط ضمان کرده باشد و چه نکرده باشد،باید قیمت آن را بدهد اگرچه کوتاهی در حفظ و زیاده‌روی در استفاده نکرده باشد،مگر در صورتی که شرط کنند که اگر تلف شود ضمان ساقط باشد.
مسأله 15- چیزی را که عاریه کرده بدون اجازۀ صاحب آن نمی‌توان به دیگری اجاره و یا عاریه داد.
مسأله 16- اگر چیزی را که عاریه کرده با اجازۀ صاحب آن به دیگری عاریه بدهد، چنانچه کسی که اول آن چیز را عاریه کرده بمیرد یا دیوانه شود عاریۀ دومی باطل نمی‌شود.
مسأله 17- اگر بداند مالی را که عاریه کرده غصبی است باید آن را به صاحبش برساند و نمی‌تواند آن را به غاصب بدهد.
مسأله 18- اگر مالی را از غاصب عاریه بکند ولی نداند که غصبی است،اگر در نزد عاریه کننده تلف شود،مالک آن می‌تواند عوض مال خود و منافعی را که استفاده کرده و یا در نزد او از بین رفته از غاصب و عاریه کننده مطالبه کند،و اگر مالک عوض را از عاریه گیرنده بگیرد او می‌تواند از غاصب مطالبه کند،ولی اگر مالک از غاصب گرفت او نمی‌تواند عوض را از عاریه گیرنده مطالبه کند.
مسأله 19- اگر مالی را از غاصب عاریه کند و بداند که مال غصبی است و مال تلف شود،مالک می‌تواند عوض مال و استفادۀ آن را از عاریه کننده و یا غاصب مطالبه کند.
و اگر از عاریه کننده عوض مال و منافع را بگیرد او نمی‌تواند چیزی را که به مالک می‌دهد از عاریه دهنده،که در فرض مسأله غاصب است،مطالبه نماید.
کتابرساله نجاة العباد و حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانیصفحه 257