احکام جعاله
جعاله آن است که انسان ملتزم شود که در مقابل کار مشروع و عقلایی که برای او انجام می‌دهند مال معیّنی بپردازد،مثلاً بگوید هر کس گمشدۀ مرا پیدا کند ده تومان به او می‌دهم و یا به شخص معیّنی بگوید اگر لباسم را بدوزی ده تومان مثلاً به تو می‌دهم.
و کسی که این قرار را می‌گذارد و ملتزم می‌شود«جاعل»و به کسی که کار انجام می‌دهد«عامل»گویند،و مالی که در عوض کار داده می‌شود«جعل»نامیده می‌شود.در جعاله ایجاب معتبر است ولی قبول لازم نیست.
مسأله 1- جعاله بر هر عمل حلال و عقلایی است و بر اعمال حرام و بیهوده صحیح نیست،پس اگر به کسی بگوید اگر مقداری شراب بخوری فلان مبلغ به تو می‌دهم، جعاله باطل است.و همچنین به کسی بگوید که اگر در شب به جای تاریک و خطرناکی بروی فلان مبلغ به تو خواهم داد،در صورتی که این کار غرض عقلایی نداشته باشد،جعاله صحیح نیست.
مسأله 2- جعاله بر واجبات عینی صحیح نیست،و در واجبات کفایی نیز بنابر احتیاط واجب،صحیح نیست.
مسأله 3- جاعل باید بالغ و عاقل و رشید باشد و از روی قصد و اختیار قرارداد کند
کتابرساله نجاة العباد و حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانیصفحه 252
و شرعاً بتواند در اموال خود تصرف نماید.
مسأله 4- در عامل جز امکان انجام عمل هیچ شرطی لازم نیست؛یعنی عامل فقط باید عقلاً و شرعاً مانعی برای انجام عمل نداشته باشد،پس اگر جعاله برای تمیز کردن مسجد باشد جنب و حائض نمی‌توانند آن را انجام دهند و اگر انجام دادند مستحق جعل نیستند.و طفل ممیز می‌تواند عامل جعاله باشد،اگرچه ولیّ اجازه نداده باشد.و همچنین غیر ممیز و دیوانه می‌توانند عامل جعاله باشند،و در صورت انجام کار مستحق جعل می‌باشند.
مسأله 5- در جعاله تعیین مشخصات عمل لازم نیست،مثلاً اگر بگوید:کسی که حیوان گمشدۀ مرا بیاورد ده تومان به او می‌دهم و معلوم نکند که چه حیوانی و محل آن کجا است جعاله صحیح است،ولی باید مشخصات جعل را از جهت نوع و جنس و صفت معیّن نماید،بلکه کیل یا وزن و یا مقدار آن را تعیین کند.
مسأله 6- در مواردی که جعاله به علت عدم تعیین عوض باطل است،مثل این که بگوید:هر کسی کودک مرا پیدا کند مبلغی به او می‌دهم،و معلوم نکند چه مبلغی می‌دهد،چنانچه کسی آن عمل را انجام داد باید اجرة المثل او را بدهد.
مسأله 7- اگر در جعاله شخص معیّنی را برای عملی تعیین کند و دیگری آن کار را انجام دهد مستحق عوض و جعل نیست،ولی اگر شخصی را تعیین نکند هر کسی که کار را انجام داد مستحق عوض و جعل می‌باشد.
مسأله 8- اگر کسی پیش از قرارداد جعاله کار را انجام داده باشد،یا بعد از قرارداد به قصد این که پول نگیرد انجام دهد،حقی به جعل و مزد ندارد.
مسأله 9- در جعاله لازم نیست عامل بر قرارداد جاعل مطلع باشد،فقط معتبر است که کار را به قصد مجانی انجام ندهد،پس اگر کسی از روی خطا و یا غفلت و یا بدون تمییز مانند طفل غیر ممیز و دیوانه کار را انجام بدهد،مستحق جعل است.
کتابرساله نجاة العباد و حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانیصفحه 253
مسأله 10- پیش از آن که عامل شروع به کار کند،جاعل و عامل می‌توانند جعاله را به‌هم بزنند.
مسأله 11- عامل می‌تواند حتی بعد از شروع به کار آن را ناتمام گذاشته از اتمام آن منصرف شود،مگر در مواردی که ناتمام نهادن عمل اسباب ضرر جاعل می‌شود،و در این موارد عامل باید یا آن کار را شروع نکند و یا آن را تمام نماید،مثلاً اگر کسی بگوید:هر کسی چشم مرا عمل کند فلان مقدار به او می‌دهم،پس اگر جراحی شروع به عمل کند و طوری باشد که اگر عمل را تمام نکند چشم معیوب می‌شود باید آن را تمام نماید.و در این‌گونه موارد چون معمولاً جعاله بر اتمام عمل است عامل با انجام مقداری از عمل حقی به جعل ندارد.و اگر در مواردی جعاله بر اتمام عمل نباشد، نسبت به مقداری که عامل انجام داده،جاعل باید مزدش را بدهد و عامل هم باید غرامت ضرری را که به جاعل رسانیده بدهد.
کتابرساله نجاة العباد و حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانیصفحه 254