فلسفه سیاسی مفهوم حق و بررسی مسئله حقوق طبیعی و الهی مردم در حکومت و رابطه حق و تکلیف از منظر امام خمینی
فاطمه باقرزاده اشعری
این مقاله دارای سه بخش است: کلیات، حقوق و یکی از مصادیق حقوق یعنی آزادی
بخش اول: امام(ره) حق را دارای ماهیت اعتباری و از احکام وضعی دانسته اند. تکلیف، حکمی است که از ناحیه مقام ذی صلاح به عنوان وظیفه صادر می شود و فرد ملزم و مکلف به انجام دادن یا ترک آن است. حکم به دو معنا است: 1) فرمان دادن و انشاء کردن؛ 2) قضا و دادرسی.
بخش دوم: وجود اختلاف میان مکتب ها موجب اختلاف در گزینش منابع حقوقی می شود. در نظام دموکراتیک، ارادۀ عموم در نظام دیکتاتوری، ارادۀ مطلق فرد دیکتاتور و در نظام دینی الهی، وحی و در نظام حقوق طبیعی فطری، وجود حقوقی به نام حقوق طبیعی وسیلۀ هدایت جامعه به اهداف نهایی را فراهم می کند. حقوق طبیعی در روند تاریخی خود، ابتدا در یونان (قرن 17، 18 و 19 م.) و سپس در عصر جدید روند خاص خود را طی کرده است و اختلافاتی در مفهوم حقوق طبیعی در هر مرحله دیده می شود. امروزه غربی ها دین را از سیاست جدا می دانند. اسلام از فطرت معنای خاصی را اراده کرده و قواعد حقوقی اسلام، ماهیتی دو رویه و مزدوج دارد؛ یعنی دارای ماهیتی واقعی و اعتباری است. اسلام حق قانون گذاری را از آن خداوند می داند. البته عقل انسان توانایی درک خوبی ها و بدی ها را دارد و شرع راهنمای در مسائلی است که عقل از درک
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 64
آن ها عاجز است.
در این مقاله برای نظام حقوقی اسلام 21 ویژگی ذکر شده است. منابع حقوقی اسلام به دو دسته اصلی و فرعی تقسیم می شود. منابع اصلی در فقه امامیه عبارت اند از: کتاب، سنت و عقل و در فقه اهل تسنن: کتاب، سنت، اجتماع و قیاس. اما منابع فرعی فقه امامیه عبارت اند از: اجماع، شهرت، سیره، متشرعه و بنای عقلا و عرف. منابع فرعی در فقه اهل سنت عبارت اند از: استحسان و مصالح مرسله.
بخش سوم: آزادی به معنای مستقل و مختار بودن شخص در گزینش اعمال و رفتار خود است. منشأ آزادی در غرب، تمایلات و خواهش های انسان است، در حالی که اسلام انسان را دارای استعدادهای مترقی و عالی می داند و ریشه ای الهی دارد و معنای آزادی با رهایی از خواهش ها و امیا ل نفسانی همراه است. وجود ارزش های ثابت و مسلّم در اسلام، وجه دیگر تمایز آن با غرب است. البته در فقه سیاسی اسلام، آزادی مورد بحث واقع نشده و علت آن مفروض بوده آزادی در فقه است و در علم کلام بحث شده است.
آزادی دارای چند قسم است: آزادی اجتماعی، آزادی معنوی، آزادی عقلی و... .
از دیدگاه امام خمینی(ره) انسان آزاد است و در این خصوص تفاوتی بین زن و مرد وجود ندارد.
آزادی دارای حدودی است و کرامت انسانی آن را تحدید می کند. آزادی به دو نوعِ تشریعی و تکوینی تقسیم می شود. آزادی تشریعی در مذهب معنا ندارد. رهایی مطلق به معنای بردگی است. آزادی تفکر و اندیشه طبیعی ترین و اصیل ترین حق هر فرد است. به نظر امام خمینی، در این آزادی تا زمانی که مضر به حال مردم نباشد، اشکالی نیست. آزادی سیاسی از دیدگاه امام در آزادی اقلیت های مذهبی، آزادی مطبوعات، آزادی انتخابات، آزادی قومیت ها، آزادی اقتصادی و آزادی در وطن گزینی تجلّی می یابد.
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 65