بنیان های اخلاق سیاسی از دیدگاه امام خمینی
□رضا تابش
چکیده:
اخلاق و سیاست از مفاهیم عمده در حوزه فلسفه سیاسی است که از دیرباز ذهن بسیاری از متفکران را به خود مشغول کرده است. امام خمینی از جمله اندیشمندان و عالمانی است که تأملاتی عمیق هم در زمینه اخلاق و هم در حوزه سیاست داشته است. از این رو، هدف اصلی در این مقاله بررسی ارتباط اخلاق و سیاست از منظر ایشان می باشد. مفروض اصلی مقاله حاضر این است که از دیدگاه امام خمینی میان اخلاق و سیاست رابطه تعاملی به معنای تأثیر و تأثر متقابل برقرار است. بر این اساس،می توان اذعان نمود که میان اخلاق و سیاست، رابطه تداول وجود دارد، به عبارت دیگر، اخلاق سیرت سیاست و سیاست صورت اخلاق است.
در همین راستا، دیدگاه های عام و رایج در قبال اخلاق و رابطه اخلاق و سیاست مورد مداقه قرار گرفته و دیدگاه امام خمینی در این حوزه بررسی شده است.
کلید واژه ها: اخلاق، سیاست، اخلاق سیاسی، آزادی، عدالت
حضورج. 84صفحه 53
مقدمه:
دانش و بینش دو مشخصه عمده حیات انسانی و وجه تمایز آن با سایر نمودهای حیات در پهنه گیتی هستند. با این حال، اگر این دو عنصر ارجمند به ساحت عمل راه نیابد و بر اخلاق و منش و رفتار انسانی اثر نگذارند، حرمت و کرامت انسانی شکل نخواهد گرفت. انسان آنگاه انسان است و به کرامت انسانی دست می یابد که خاک وجودش با زلال دانش و بینش در هم آمیزد و صنعی نوین در قالب اخلاق و منش متعالی از آن تولد یابد، بنابراین اخلاق، عصاره همه ارزش های ذاتی و اکتسابی انسان و چکیده تعالیم آسمانی پیامبران است. دانش در این میدان با همه ارجمندی که دارد تنها یک ابزار و ضرورت است و بینش و ایمان یک گذرگاه است و اخلاق و عمل مقصد و نتیجه نهایی آن.از این رو قرآن هرچند ایمان و علم را مایه ارزش شمرده است، اما نگاه نهایی و ارزشی انسان را به ساحت عمل مربوط دانسته است: یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات و الله بما تعلمون خبیر (مجادله،11) خداوند اهل ایمان و برخورداران از دانش را از میان شما انسان ها براساس درجات و مراتب، رفعت می بخشد و خداوند به آنچه انجام می دهید، آگاه است. از این آیه و 182 آیه دیگر قرآن استفاده می شود که علم و ایمان، دانش و بینش به منزله دو عدد هستند که در یکدیگر ضرب می شوند و حاصل ضرب آنها اخلاق و عمل است.
نام امام خمینی امروز برای بسیاری از انسانها آشناست و هر کدام او را از زاویه نگاه و آگاهی و دلبستگی های خود می شناسند. اهل سیاست و حکومت و مدیریت او را به عنوان یک رجل سیاسی و اهل فقه و فلسفه و عرفان او را به عنوان یک فقیه، فیلسوف و معلم و عرفان نظری می شناسند و کاوشگران علوم تربیتی و رهروان عرفان عملی و شیفتگان اخلاق و منش انسانی او را به عنوان انسانی نمونه و خودساخته و ذوب شده در اخلاق الهی معرفی می کنند و او به راستی این همه بود و از این جامعیت بهره داشت، اما آنچه به او جذابیت و محبوبیت بخشیده بود و او را تا اوج یک قهرمان در قلب یک ملت بالا برده بود، اخلاق و منش متعالی او بود. چنان که انبیا چنین بودند و خداوند در توصیف پیامبر خاتم او را به اخلاق، بردباری و دلسوزی و
حضورج. 84صفحه 54
کرامتش ستوده است: و انک لعلی خلق عظیم .
بدیهی است که نرم دلی و مهربانی یکی از خصلت های نیک وارجمند انسانی است، ولی جای تامل دارد که چرا خداوند از میان همه کرامت های پیامبر اکرم، این صفت را به عنوان صفت جذابیت آفرین یاد کرده است؟ شاید بتوان در پاسخ گفت که محبت به انسان ها، عشق به آنها، صبوری در برابر آنها و تحمل خشونت و ناسپاسی آنها تنها برای کسی حاصل می شود که در سایر زمینه ها نیز ساخته شده و متعادل ومتعالی باشد، چرا که هر خصلت نکوهیده می تواند سرانجام به سنگدلی و تجاوز و نابردباری بینجامد. به هرحال امام خمینی به عنوان یکی از وارثان خط انبیا و اولیای الهی، چهره ای است که باید بخش عظیمی از موفقیت های او را در شخصیت عملی و اخلاق او جستجو کرد. این است که امام خمینی خود نیز به آثار علمی اخلاقی خود عنایت بیشتری داشت تا سایر آثار علمی خویش و در وصیت خود سفارش کرده است که از ضایع شدن آثار خطی ایشان جلوگیری شود بویژه کتاب های اخلاقی که به رشته تحریر درآمده است. (امام خمینی،وعده دیدار،ص78)
آثار اخلاقی امام به دو بخش آثار نظری و آثار عملی قابل تقسیم است. آثار نظری امام مطالبی است که ایشان با عنوان مباحث عرفانی یا نکته ها و توجیه های اخلاقی در کتاب ها و سخنان خود بیان داشته است و آثار عملی ایشان منش ها و روش هایی است که در زندگی اجتماعی و سیاسی به کار بسته و ما از آنها برداشت اخلاقی داریم.
مسلک های اخلاقی
نگاه تحلیلی به مقوله اخلاق نشان می دهد که اگرچه مفهوم اجمالی که از این واژه به ذهن می آید، مشترک و نزدیک به هم است، اما در بسیاری از مباحث نظری آن مانند ریشه های فطری یا اعتباری اخلاق، اطلاق یا نسبیت اخلاق، مسلک ها و روش های اخلاقی و... اختلاف نظر وجود دارد. از آن میان ما به منظور شناخت مسلک اخلاقی امام ناگزیر هستیم نگاهی
حضورج. 84صفحه 55
هرچند اجمالی به مسلک های اخلاقی داشته باشیم.
1- اخلاق زیستی و همسازی اجتماعی
ساده ترین و بسیط ترین نگاه به مقوله اخلاق، نگاه زیستی و همسازی اجتماعی به آن است، با این توضیح که انسان در جامعه متولد می شود و ناگزیر است که در میان جامعه به نیازهای خود پاسخ گوید، اما نیازها و منافع انسان ها با یکدیگر ناسازگاری دارد. آرمان ها و خواسته های انسان گسترده و منابع تامین آن محدوداست. با این شرایط اگر انسان بخواهد بی هیچ ضابطه و قانونی عمل کند و رفتاری را از خود بروز دهد، بزودی با واکنش های شدید مواجه شده منافع خود را از دست می دهد و آرامش و رفاه و برخورداری او به اضطراب و محرومیت و سختی تبدیل می شود.
بنابراین، انسان برای دستیابی به لذت زندگی و برخورداری از رفاه و آسایش، ناگزیر باید رفتاراجتماعی خود را به گونه ای سامان دهد که تامین کننده لذت و رفاه او باشد و این ساماندهی و ضوابط و روش های آن اخلاق نامیده می شود. در این نگاه، خصلت هایی چون خوشرویی، نرم خویی، خوش زبانی، آرامش، خوش بینی، امیدواری و غیره از خصلت های مثبت به شمار می آیند، اما با سایر نگاه ها و مسلک ها که یاد خواهیم کرد تفاوت هایی دارند:
الف: اخلاق زیستی و معاشرتی، تنها به تنظیم ظاهری روابط اجتماعی انسان ها نظر دارد و به چیزی با عنوان نیت و باور نمی اندیشد.
ب: در اخلاق زیستی، انگیزه اصلی از توجه به اخلاق و رعایت آن، منافع فردی و دنیوی است و فراتر از منافع فردی و دنیوی افقی دیده نمی شود.
ج: پشتوانه اخلاق زیستی، احساس های عاطفی، مصلحت های شخصی، عادت ها و رسوم ملی است.
حضورج. 84صفحه 56
د: در این نگرش اخلاق، امری اعتباری و صوری است و در شرایط گوناگون تعریف ها و نمودهای متفاوت و گاه متضاد دارد. چرا که برای تنظیم روابط اجتماعی باید سنت ها و نگاه های جمعی ملاک قرار گیرد و این سنت ها می تواند در جامعه های گوناگون ناهمگون و ناهمسو باشد.
2- اخلاق عقلی و فلسفی
در این نگرش، عقل محور اصلی تشخیص خیر و کمال است و آنچه را عقل خیر و کمال تشخیص دهد، باید مورد عمل قرار گیرد. در مسلک فلسفی و عقلی، علت ناهنجاری های اخلاقی، جهالت و کم خردی است و برای مبارزه با فساد اخلاقی، باید به رشد دانش و تعقل همت گمارد. فیلسوفان معتقدند، چون نیکوکاری بسته به تشخیص نیک و بد، یعنی دانایی است، بالاخره فضیلت به طور مطلق بجز دانش و حکمت چیزی نیست.( فروغی، سیر حکمت در اروپا،ص18)
3- اخلاق عرفانی
این مسلک با پیراستن دل از آلودگی ها و آراستن آن به زیور محاسن اخلاق از راه ریاضت و
حضورج. 84صفحه 57
مجاهدت می کوشد تا حقیقت را در آن متجلی گرداند. در این مسلک، حرکت قلبی و عملی مورد نیاز است نه حرکت فلسفی و عقلی. در نگاه عرفان انسان با تزکیه نفس، راه تعالی می پوید و از معبر قلب به قرب الهی می رسد. مسلک عرفانی خط سیر حرکت را در دو قوس نزول و صعود می بیند که در قوس نزول انسان از بیرون سیر می کند و در قوس صعود که شامل حرکت اخلاقی است شوقی از درون می جوشد که به معرفت افاضی و علـم لدنی چشـم دوخته اسـت و علوم رسمی را در جهت رسیدن به مقام قرب الهی کارساز نمی داند.
شیوه اخلاقی امام خمینی
امام از آن جهت که فیلسوفی عارف است در هر دو میدان دستی قوی داشته است. به هرحال اخلاق عرفانی را هم دریافته و هم مورد توجه قرار داده است. با این تفاوت که اگر عارفان در مباحث عرفانی به مخاطبان رمز و رازشناس و دارای سطح خاصی از سیر و سلوک توجه داشته اند و همواره در قالب عبارات و تعابیر و اصطلاحات فنی سخن گفته اند و راه نموده اند، امام هم در آن سطح حرکت کرده و هم اخلاقی عرفانی اجتماعی به مخاطبان عام ارائه داشته است و این همان ویژگی است که مسلک اخلاقی امام را بیش از سایر مسلک ها به روش قرآنی نزدیک کرده است. چرا که قرآن هدی للناس است و پیامبراکرم(ص) به عنوان حامل هدایت قرآنی و تزکیه ربانی فرستاده شده به سوی توده های مردم است: وما ارسلناک الا کافه للناس بشیرا و نذیرا (سبا،28) مطالعه و تامل در آثار و رفتار امام نشان می دهد که ایشان بیش از آنکه از مسلک های فلسفی و عرفانی خاصی متاثر باشد، روحش از رهنمودهای قرآن و عترت سیراب شده است و بهترین دلیل آن، جامعیت، فراگیری و تعادل رفتاری اوست؛ جامعیت و تعادلی که در روشهای ابداعی بشر شاهد آن نیستیم. امام، بر روش عرفانی سیر و سلوک و تزکیه و اخلاق صحه گذاشته و با این حال جریان های ساختگی ریاضت های صوفی گرانه و باطنی گری را نفی کرده است.
حضورج. 84صفحه 58
امام، طریقت را جز از راه شریعت و متعامل با آن نمی شناسد و کسانی را که نام اهل الله بر خویش نهاده و از ظاهر و باطن شریعت بی خبرند، مشتی قلندر و خودبین دانسته است.(امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص70)
این است که وقتی به تجزیه و تحلیل و نقد کتاب های اخلاق می پردازد، از افراط و تفریط هایی که جامعیت نگاه قرآن و عترت را وانهاده اند، انتقاد می کند و می نویسد: حتی علمای اخلاق هم که تدوین این کتب کردند، یا به طریق علمی فلسفی بحث کردند، مثل کتاب شریف طهاره الاعراق محقق بزرگ ابن مسکویه و کتاب شریف اخلاق ناصری تالیف حکیم متاله و فیلسوف متبحر افضل المتاخرین نصیر المله و الدین و بسیاری از قسمت های کتاب احیاء العلوم غزالی و این نحو تالیف علمی را در تصفیه اخلاق و تهذیب باطن تاثیر بسزا نیست،اگر نگوییم اصلا و راسا نیست و یا از قبیل تاریخ اخلاق است که صرف وقت در آن انسان را از مقصد اصلی باز می دارد. کتاب احیاءالعلوم که تمام فضلا او را به مدح و ثنا یاد کرده و می کنند و او را بداء و ختم علم اخلاق می پندارند، به نظر نویسنده در اخلاق و قلع ماده فساد و تهذیب باطن کمک نمی کند، بلکه اکثر ابحاث اختراعیه و زیادی شعب علمیه و غیرعلمیه آن و نقل های بی فایده راست و دروغ آن، انسان را از مقصد اصلی باز می دارد و از تهذیب و تطهیر اخلاق عقب می اندازد. (همان،ص13-12).
حضورج. 84صفحه 59
اخلاق و سیاست
اخلاق و سیاست از مفاهیم مهم در حوزه حکمت عملی و فلسفه سیاسی است که از دیر باز ذهن بسیاری از متفکران را به خود مشغول کرده است. امام خمینی، از جمله اندیشمندان و عالمانی است که تاملاتی عمیق در زمینه اخلاق و سیاست داشته است.
از دیدگاه امام خمینی، میان اخلاق و سیاست، رابطه تعاملی برقرار است که تعامل به معنای تاثیر و تاثر متقابل می باشد. بر این اساس، می توان اذعان کرد که "میان اخلاق و سیاست، رابطه تداول وجود دارد" که تداول به معنای تاثیر و تاثر متزاید یا فزاینده است.
به عبارت دیگر، اخلاق، سیرت سیاست بوده و سیاست، صورت اخلاق و نظام هنجاری و هنجارها می باشد. به هر حال، اخلاق و سیاست رابطه تعاملی وثیقی دارند؛ رابطه ای که بنا به تفسیر فلاسفه سیاسی؛ هم چون حکیم ابونصر فارابی و خواجه نصیرالدین طوسی، اخلاق به سیاست تَعیُن می دهد و سیاست به اخلاق، تَحَصُل می بخشد. (صدرا ، تعامل اخلاق و سیاست، ص 15)
رویکردها در باب اخلاق و سیاست
درباره نسبت اخلاق و سیاست دیدگاه های مختلفی مطرح شده، که در این جا از میان صورت های مختلف به دو دیدگاه عمده و مهم در باب اخلاق و سیاست اشاره می کنیم.
الف: نظریه جدایی اخلاق از سیاست
گوهر اصلیِ این نظریه آن است که باید میان قواعد اخلاق و الزاماتِ سیاسی تفاوت قائل شد و براساس واقعیت و با در نظر گرفتن منافع و مصالح، به اقدام سیاسی دست زد. بر اساس این رویکرد، توجه به اخلاق در سیاست، به شکست در عرصه سیاست می انجامد؛ زیرا مدار اخلاق، حق و حقیقت است و حال آن که غرضِ سیاست، منفعت و مصلحت می باشد. اخلاق از ما می خواهد که حقیقت را گرچه بر ضد خودمان باشد بگوییم، حق کشی نکنیم، با انسان ها همانند ابزار رفتار نکنیم، همواره پایبند عدالت باشیم، دروغ نگوییم، از فریب کاری بپرهیزیم، حقایق را
حضورج. 84صفحه 60
پنهان نکنیم و... . حال آن که لازمه سیاست، دست شستن از پاره ای اصول اخلاقی است و اساساً هرگونه اقدامِ سیاسی، با اخلاق ستیزی و زیر پا نهادنِ فضایل اخلاقی آغاز می شود. از این منظر، سیاست چیزی جز عرصه ای برای کسب، توسعه و حفظ قدرت نیست و اینها تنها با فدا کردنِ اصول اخلاقی حاصل می شود، که در پس هر اقدام سیاسی، انبوهی از ارزش های ضایع شده اخلاقی به چشم می خورد.(اسلامی، اخلاق و سیاست، ص 172)
آموزه جدایی اخلاق از سیاست، در دوره مدرنیته و نزد ماکیاولی کاملاً آشکار است. و همان گونه که کتاب معروف "شهریار" صراحت دارد، وی از تعارض جواب خود با نگاه سنت آگاه بود و از طرح آن خوف داشت. البته به بیان اشتراوس، طرحی که وی ارائه می کرد به اندازه خود جامعه سیاسی قدمت داشت. با این حال، چیزی در کار او تازه و استثنایی بود؛ زیرا در کار او شجاعتی به چشم می خورد که در هیچ کس پیش از او دیده نشده بود. اشتراوس می گوید: کسان زیادی؛ نظیر گالکز یا تراسیماخوس، بوده اند که "آموزه های شیطانی" نظیر آموزه های وی را تعلیم داده اند، اما همه این کار را در پشت درهای بسته انجام می دادند، تنها ماکیاولی بود که این کار را در ملا عام و با نام و رسم خود انجام می دهد.( پازارگاد، تاریخ فلسفه سیاسی، ص202)
به هر حال، در تصویر ارائه شده توسط او، جهان سیاست، جهانی برین، مافوق اخلاق و به این معنا اساسا غیر اخلاقی بود. بالاتر از آن، به دید وی از آنجایی که سیاست، شرط یا پیش نیاز کمال و ارتقای انسانی است، نه تنها نمی توانست بر پایه اخلاق که در درون شهر ممکن می شود، مورد داوری قرار گیرد، بلکه خود مبنای داوری و نحوه رویکرد به اخلاق یا دین نیز بود. از این منظر، سیاست، منطق ویژه خود را پیدا می کرد، که نمی توانست و نمی بایست مورد
حضورج. 84صفحه 61
داوری اخلاقی قرار گیرد، چون قد اخلاق به قد سیاست نمی رسید و خود مدیون آن بود. به همین دلیل، حوزه ای که پیش از اخلاق و در نبود آن شکل می گرفت نمی توانست و نمی بایست هدفی اخلاقی را وجهه همت خود قرار دهد. البته به نظر ماکیاولی، سیاست هرگاه که منطق و کارویژه آن اقتضاء می کرد، می توانست و می بایست به اخلاق تمسک جسته و آن را ارتقا دهد، همان طور که می توانست و می بایست به دین پناه جوید و دین پناه و دین پرور شود. بر هـمین پایه است که ماکیاولی به جویای قدرت توصیه می کند که به اقتضای اهدافش و به عنوان وسیـله ای در جـهت نیل به آنها از دین بهره ببـرد. اما این نظر به الزام آن به قـواعد اخـلاق نبـود،کما این که تبعیت آن را از دین نشان نمی دهد، که سیاست که بیرون و متقدم بر اخلاق شکل می گیرد، بر هر چیز دیگری تقدم دارد و از این رو می توان امور دیگری از جمله اخلاق یا دین را درخدمت اهداف و غایات خود درآورد. به همین دلیل، اگر منطق سیاست اقتضا کرد می تواند ارتقای اخلاق و دین را دنبال کند، اما اگر این منطق اقتضا نکرد می تواند هدم دین و اخلاق را به صورت جزئی یا کلا هدف گیرد، کما این که در اکثر موارد در دنیای متجدد چنین کرد.
ب: نظریه یگانگی اخلاق و سیاست
طبق این نظریه، اخلاق، سیاست فردی و سیاست، اخلاق جمعی است. اخلاق و سیاست هر دو از شاخه های حکمت عملی و در پی تامین سعادت انسان هستند. بنابراین، نمی توان مرز قاطعی میان اخلاق و سیاست قائل شد و هر یک را به حوزه ای خاص منحصر ساخت. هم چنین این دو نمی توانند ناقض یکدیگر باشند؛ زیرا از جمله وظایف سیاست، پرورش معنویِ شهروندان، اجتماعی ساختن آنان، تعلیم دیگر خواهی و رعایت حقوق دیگران است و این، چیزی جز قواعد اخلاقی نمی باشد و لذا فرد در حیطه زندگیِ شخصی، همان فردِ در عرصه زندگیِ اجتماعی است.
حضورج. 84صفحه 62
بنابراین، گرچه می توان از اصولی که حاکم بر جمع و قواعد زندگی جمعی است، نام برد، اما چنان نیست که این اصول بر خلافِ اصولِ حاکم بر زندگی فردی باشد؛ برای مثال، همیشه فردِ آزاد مسئول رفتار خویش است و این مسئولیت، در حالت جمعی گرچه ممکن است کمی ضعیف تر باشد نیز وجود دارد و کسی نمی تواند مدعی بی مسئولیتی در جمع شود و نتایج رفتارش را به عهده نگیرد. ( فیرحی،امام خمینی: اجتهاد و سیاست، ص 305-304)
این دیدگاه، نظام اخلاقی را در دو عرصه زندگی فردی و اجتماعی معتبر می شمارد و معتقد است که هر آن چه در سطحِ فردی اخلاقی می باشد، در سطح اجتماعی نیز چنین است و هر آن چه در سطحِ فردی و برای افراد غیراخلاقی باشد، در سطح اجتماعی و سیاسی و برای دولت مردان نیز غیراخلاقی است. برای نمونه، اگر فریب کاری در سطح افراد، عمل بدی است، برای حاکمیت نیز بد به شمار می رود و نمی توان آن را مجاز به نیرنگ بازی دانست و اگر شهروندان باید صادق باشند، حکومت نیز باید صداقت پیشه کند، از این رو، هیچ حکومتی نمی تواند در عرصه سیاست، خود را به ارتکاب اعمال غیر اخلاقی مجاز بداند و مدعی شود که این کار لازمه سیاست بوده است. ( کواکبی، طبیعت استبداد، ص127)
در دوره یونان باستان، فیلسوفان، مباحث اخلاقی را مطرح می کنند و تلاش برای ترسیم و توضیح چگونگی زندگی اخلاقی را می توان در آرای سقراط، افلاطون، ارسطو و ... مشاهده کرد.
حضورج. 84صفحه 63
اخلاق و سیاست از دیدگاه امام خمینی
1- امام خمینی در یک تقسیم بندی، حکمت را به نظری و عملی تقسیم می کند. ایشان در تقسیم بندی علوم به حکمت نظری و عملی، می نویسد: "برای انسان یک عقل نظری است، که آن ادراک است و یک عقل عملی است که کارهای معقوله را عملی می کند، ولی ما می گوئیم: در هر دو، عمل لازم است و عقل نظری به عقل عملی برمی گردد، چنانکه عقل عملی هم به عقل نظری برمی گردد، و در نظری هم که درک و علم است، عمل لازم است."(اردبیلی، تقریرات فلسفه امام خمینی،ج3، ص341)
در تقسیم بندی فوق علم و عمل روابطی متقابل دارند، و هر کدام به دیگری بازگشت می کند، ولی در اندیشه امام خمینی عمل جایگاه برتری از نظر دارد، چرا که حوزه عقل عـملی همان حوزه اجتهاد سیاسی اسـت که از آن تعبـیر به سیاسـت مُدُن (فقـه سیاســی) شده است و "عقـل عملی دانشی است که مودی به "حسن تدبیر" در زندگی سیاسی است... حسن تدبیر نوعی درست عمل کردن است از آن حیث که آدمی را به سوی هدفی رهنمون می کند که عقل عملی به درستی دریافته است. به عبارت دیگر، حسن تدبیر رسیدن به نتیجه مطلوب سیاسی از راه درست است و این امر بیش از اجتهاد و شناخت نظری نیازمند تجربه مستمر در فهم مصالح و طرق عملی تحقق آنها است. از دیدگاه امام، هدف علم اخلاق و هدف اخلاق از نظر اسلام، سعادت و کمال ابدی انسان است. این یعنی تقرب به خدا و آنچه که موجب تضمین سعادت انسان در حیات ابدی می شود، این است که انسان در حرکت خود از دنیا به آخرت با خود، قلب سلیم یا روح سالم ببرد. اخلاق نیز نقش تعیین کننده ای در سلامت روح و شاکله انسان دارد.
2 - مسئله اخلاق و تهذیب نفس به قدری مهم است که قرآن کریم تزکیه انسان ها را مهمترین هدف بعثت انبیا معرفی می نماید. امام خمینی درباره اهمیت اخلاق چنین می فرماید: "اشتغال به تهذیب نفس و تصفیه اخلاق که فی الحقیقه خروج از تحت سلطه ابلیس و حکومت شیطان است از بزرگترین مهمات و اوجب واجبات عقلیه است". (شرح حدیث جنود عقل و جهل،ص68)
حضورج. 84صفحه 64
سیاست
حضرت امام از سیاست، تعریفی همه فهم و بسیار روان و ساده، و نه کلاسیک و آموزشی ارائه کرده است.
تحقیق در آراء اندیشه های حضرت امام، بر وجود دو نوع سیاست در این دیدگاه دلالت دارد: سیاست معمول در دنیای حاضر که سیاست گذاران غیرمذهبی آن را طراحی و اجرا می کنند و سیاستی برخاسته از متن دین که با عینیت های موجود در حوزه سیاست کنونی دنیا تفاوت ماهوی و صوری دارد. سیاست نوع اول را با استفاده از مبانی فکری حضرت امام می توان سیاست ضاله و سیاست دوم را سیاست عادله نامید. در جای دیگری نیز ایشان به سیاست عادله در بیان خود اشاره کرده و آن را پذیرفته اند: "اسلام برای اقامه حکومتی عدل گستر آمده است". ( کیوانی، شوون و اختیارات ولی فقیه، ص20)
حضورج. 84صفحه 65
بدین ترتیب، سیاست ضاله در نگاه حضرت امام، شیوه اداره بشری جامعه است که از مکتب اسلام بر نخاسته باشد. در این سیاست که مورد قبول دین اسلام نیست، توجیه وسیله با هدف امری طبیعی است و چون اهداف مطرح شده در این جا مبتنی بر مذهب نیستند، ابزارهای دست یابی به آنها نیز اصولا با ابزارهای مکتبی دست یابی به هدف، تفاوت ذاتی خواهند داشت. به همین دلیل است که حضرت امام این نوع سیاست را غیر از سیاستی دانسته اند که در اسلام موجود است و مسلمانان به آن معتقدند. نکته مهمی که از بیان بالا استنباط می شود آن است که برای دین و سیاست در این دیدگاه دو مبنای جداگانه تصویر نشده است، بلکه دین پایه قرار گرفته و سیاست در جوهر آن قرار داده شده و این دیدگاه، متفاوت از نظریه ای است که به سیاست، مبنای دنیوی می دهد. این دیدگاه، برای سیاست پایه ای الهی قائل می شود و حکومت دین بر سیاست حداقل از حیث نظری را نتیجه می گیرد و یا آن دو را جدای از یکدیگر تصور می کند. با این توصیف، سیاست مورد نظر حضرت امام آن نحو اداره انسان و جامعه انسانی است که با احکام اسلامی منافاتی نداشته باشد. عدم مغایرت این نوع مدیریت انسان و جامعه انسانی با قوانین اسلام حاکی از وجود عین آنها در آن مکتب یا حداقل تایید آنها توسط دین اسلام است. حال با توجه به این تعریف از دین و سیاست باید دید در دنیای مفهوم، رابطه این دو چگونه تصویر شده است.
ارتباط متقابل اخلاق و سیاست
از نظر امام خمینی، در اسلام اخلاق و سیاست به طور همزمان مورد توجه اند. از سویی برای عمل به قوانینی چون عدالت و رفع و دفع ظلم و جور، وجود مجری و تشکیل حکومت ضروری است و از سویی، دستگاه های حکومتی و مسوولین موظف به مراعات اخلاق اسلامی هستند. این نکته با بحث تقدم اخلاق بر سیاست تا اندازه ای متفاوت می گردد و علت تفاوت این مساله در مورد امام، دیدگاه و موضع خاص ایشان نسبت به سیاست است.
حضورج. 84صفحه 66
اندیشه های اخلاقی امام خمینی غالباً قبل از آغاز فعالیت های سیاسی امام و مقابله با رژیم نگاشته شده است و آثار سیاسی امام، همچون بحث ولایت فقیه به بعد از آن اختصاص دارد.
از این رو، ارتباطی که امام میان دو مقوله اخلاق و سیاست برقرار نموده به دوره دوم تعلق دارد؛ چنان که امام در صفحات آغازین کتاب ولایت فقیه نیز، این اندیشه را در تضاد با جدایی اخلاقیات از سیاست دانسته است. از این رو، نمی توان اندیشه سیاسی امام را جدای از مباحث اخلاقی وی بررسی نمود. در همین راستا، و در انتها، به بررسی ارتباط دو مقوله مهم در حوزه سیاست یعنی عدالت و آزادی با مبحث اخلاق از دیدگاه حضرت امام می پردازیم.
1- عدالت و اخلاق
هدف اساسی از برقراری حکومت، تحقق عدالت در جامعه است که در تشکیل حکومت و تعیین غایات آن و نیز در ویژگی های حاکم بر آن نقش تعیین کننده دارد. حکومت عادلانه نیز زمینه ساز حکومتی اخلاقی است. قبل از هرچیز لازم است که ببینیم امام از مفهوم عدالت چه برداشتی دارند، به این معنا که به لحاظ مفهومی عدالت را چگونه معنا می کنند. امام، ارزش ها را به طور کلی، در یک تقسیم بندی، در دو گروه قرار می دهند : ارزش های مادی و ارزش های معنوی. ارزش های مادی به مقتضای زمان و شرایط اجتماعی دچار تغییر می شوند، ولی ارزش های معنوی مشمول زمان و مکان نمی شوند و در شرایط تاریخی و اجتماعی مختلف زندگی بشر همواره غیرقابل تغییرند. امام عدالت را از جمله ارزش های معنوی دانسته و می فرمایند :
«عدالت اجتماعی، حکومت عدل و رفتار عادلانه حکومتها با ملتها و بسط عدالت اجتماعی در
حضورج. 84صفحه 67
بین ملت ها و امثال اینها، که درصدر اسلام یا قبل از اسلام، از آن وقتی که انبیاء مبعوث شدند، وجود داشته و قابل تغییر نیست، عدالت معنایی نیست که تغییر بکند، یک وقت صحیح و زمانی غیرصحیح باشد، ارزش های معنوی ارزش های همیشگی هستند که قبل از صنعتی شدن کشورها، ضمن و بعداً، در آن نیز وجود داشته و دارد. عدالت ارتباطی به این امور ندارد». (صحیفه امام، ج11، ص 1)
در واقع امام اجرای عدالت را در یک محیط اجتماعی و جامعه به عنوان یک اصل می دانند که جزء قوانین زندگی اجتماعی محسوب می شود و تازمانی که اجتماع بشری موجود باشد، همواره این اصل در آن، مورد توجه است. امام می فرماید: «اجرای قوانین بر معیار قسط و عدل و جلوگیری از ستمگری و حکومت جائرانه و بسط عدالت فردی و اجتماعی... و جلوگیری از استعمار و استثمار و استعباد. . . و راه بردن جامعه به موازین عقل و عدل و انصاف... چیزهایی نیست که با مرور زمان در طول تاریخ بشر و زندگی اجتماعی کهنه شود. این دعوی به مثابه آن است که گفته شود: قواعد عقلی و ریاضی در قرن حاضر باید عوض شود و به جای آن قواعد دیگر نشانده شود. اگر در صدر خلقت، عدالت اجتماعی باید جاری شود و از ستم گری و چپاول و قتل باید جلوگیری شود، امروز چون قرن اتم است آن روش کهنه شده.» (همان،ج21، ص406-405)
امام عدالت را از جمله هدف های مهم انبیاء ذکر می کنند، آن هم از طریق ساختن حکومت و می فرمایند:
«مهــم ترین وظیفه انبیا(ع) برقرارکردن یک نظام عادلانه اجتماعی از طریق اجرای قوانین و احکام است... هدف بعثت ها به طورکلی این است که مردمان براساس روابط اجتماعی عادلانه نظم و ترتیب پیدا کرده... و این با تشکیل حکومت و اجرای احکام امکان پذیر است، خواه نبی خود موفق به تشکیل حکومت شود؛ مانند رسول اکرم(ص) و خواه پیروانش پس از وی توفیق به تشکیل حکومت و برقراری نظام عادلانه اجتماعی را پیدا کنند». (ولایت فقیه(حکومت اسلامی)،ص70)
2-آزادی و اخلاق
در زمینه آزادی و نقش آن در ارتباط با اخلاق، مطالب زیادی در آثار امام خمینی وجود دارد.
حضورج. 84صفحه 68
از منظر ایشان، اساساً با تحقق آزادی و به ویژه آزادی های سیاسی در جامعه و فقدان نظام سیاسی استبدادی، اخلاق معنا و مفهوم می یابد. در گستره و سپهر آزادی است که می توان دریافت که جامعه از اخلاق بهره ای برده و یا عناصر اخلاقی از آن جامعه رخت بربسته و مفاسد و رذائل سر برآورده است.
به یک معنا، آزادی به گونه ای آشکار کننده و کاشف زوایای مفاسد پنهانی و ضد اخلاقی است که در درون جامعه وجود داشته است و به دلیل غیبت آزادی و گستردگی دامنه استبداد، خودش را نشان نمی داده و حتی گمان می شده است که جامعه کاملاً اخلاقی است و مردم از فضائل اخلاقی برخوردار و بهره مندند، غافل از این که نظام استبدادی و ذهنیت استبداد زده موجود در جامعه که باز هم بازتولید شده ساختار استبدادی است اجازه بروز و ظهور شخصیت
واقعی جامعه را نمی داده است و هر چه بوده، تملق، دورویی، ریا، چاپلوسی، دروغ، تهمت و کج روی، و در یک کلام، سیطره رذائل و مفاسد اخلاقی بوده است و نه اخلاق و فضائل و ارزش های اخلاقی.
در چنین وضعیتی و در صورت تحقق آزادی، کاری که آزادی انجام می دهد، صرفاً آشکار ساختن این گونه مفاسد و رذائل اخلاقی است و حداقل اینکه، جامعه و حاکمان را متوجه ساخته و احتمالاً به چاره جویی وادار می سازد. آزادی در این صورت به مثابه روش و نورافکنی است که با ابزاری شدن خود و روشنایی بخشیدن به تاریک ترین لایه های اجتماع، می تواند همه ابعاد و زوایای جامعه را به ما نشان دهد و واقعیات موجود را بازتاب دهد.
حضورج. 84صفحه 69
از دیدگاه امام خمینی آزادی، شرایط و زمینه پرورش اخلاق را در جامعه فراهم می آورد و اساساً پختگی فضایل اخلاقی و تحقق جامعه اخلاقی در گرو تجربه اندوختن آزادانه است. از این رو، آزادی نقشی با اهمیت در پیشرفت مادی و تعالی معنوی جامعه انسانی دارد و مهم ترین مصادیق آزادی در دنیای کنونی، آزادی های سیاسی، همانند آزادی بیان، احزاب، اجتماعات، عقیده و تفکر و امثال اینها است، که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز پذیرفته شده است. امام خمینی نقطه مقابل سعادت بشر را که سقوط و انحطاط است، نتیجه سلب آزادی از انسان و تسلیم شدن او در برابر سایر انسان ها می داند.
منابع:
1- امام خمینی، وعده دیدار(نامه های حضرت امام خمینی به حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینی)،تهران:موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی(س)،
2- امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل،تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی،1384
3- امام خمینی، حکومت اسلامی (ولایت فقیه)،قم:انتشارات اسلامی،1360
4- صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی (س) ( بیانات، پیام ها و مصاحبه ها، احکام، اجازات شرعی، نامه ها)، جلد21، تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی،1378
5- اردبیلی عبدالغنی، تقریرات فلسفه امام خمینی قدس سره، تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی(س)، 1381
6- اسلامی، سید حسن، امام، اخلاق و سیاست برگرفته از : اخلاق سیاسی،تهران:انتشارات نور،1378
حضورج. 84صفحه 70
7- پازارگاد، بهاء الدین، تاریخ فلسفه سیاسی(سیر تاریخی افکار و عقایدسیاسی)،تهران:زوار،1382
8- صدرا، علیرضا، تعامل اخلاق و سیاست برگرفته از : اخلاق سیاسی،تهران:انتشارات نور،1378
9- فروغی محمدعلی، سیر حکمت در اروپا، تهران: هرمس،1380
10- فیرحی داوود، امام خمینی: اجتهاد و سیاست برگرفته از: دولت اسلامی و تولیدات فکر دینی،تهران: بقعه،1380
11- کواکبی سید عبدالرحمن، طبیعت استبداد، ترجمه:سید جلال الدین همایی،تهران:مرکز،1373
کیوانی، ج‍ع‍ف‍ر، شوون و اختیارات ولی فقیه : ترجمه مبحث ولایت فقیه از "کتاب ال‍ب‍یع " تأل‍ی‍ف امام خمینی، تهران : کاشف
حضورج. 84صفحه 71