نقش امام خمینی(س) در احیای اندیشۀ انتظار

‏‏نقش امام خمینی(س) در احیای اندیشۀ انتظار‏

‏‏ابراهیم شفیعی سروستانی‏

‏‏خلاصه  مقاله: ‏

‏‏مقاله حاضر تحت عنوان نقش امام خمینی(س) در احیای اندیشه انتظار ابتدا به جایگاه و مفهوم انتظار در‏‎ ‎‏تفکر شیعی پرداخته و به وجوب انتظار، فضیلت انتظار و وظایف منتظران در زمان غیبت اشاره می نماید: 1 -‏‎ ‎‏شناخت حجت خدا و امام عصر(عج) 2 - تهذیب نفس و کسب فضائل اخلاقی3 - پیوند با مقام ولایت 4 -‏‎ ‎‏کسب آمادگی برای ظهور حجت حق. ‏

‏‏در محور دوم نگارنده اشاره به فرهنگ انتظار در اندیشۀ امام راحل دارد و برداشتهای متفاوت افراد از‏‎ ‎‏موضوع انتظار فرج را مورد بحث قرار می دهد: ‏

‏‏1 و 2 - افرادی که صرفاً دعا را برای تعجیل امام کافی دانسته و از امر به معروف و نهی از منکر غافل‏‎ ‎‏می شوند. ‏

‏‏3 - افرادی که معتقدند که زمان ظهور زمانی است که دنیا پر از فساد و تباهی شود نبایستی در مورد‏‎ ‎‏فسادی که در جامعه وجود دارد دخالت نمود. ‏

‏‏4 - دیدگاه چهارم به شکلی افراطی تر همان برداشت گروه سوم را مطرح می سازد. ‏

‏‏5 - دیدگاهی که هراقدامی را برای تشکیل حکومت در زمان غیبت خلاف شرع می داند. ‏

‏
‏‎

‎‏انقلاب رهایی بخش حضرت امام خمینی(س) - قدس سره - نه تنها باعث دگرگونی در‏‎ ‎‏صحنۀ حیات اجتماعی - سیاسی مردم مسلمان ایران شد، بلکه منشأ تحولی بزرگ در‏‎ ‎‏فرهنگ واژه ها و مفاهیم اسلامی گردید. ‏

‏‏به برکت این انقلاب بسیاری از واژگان معنایی نو یافتند و بسیاری از مفاهیم فراموش‏‎ ‎‏شده حیات دوباره پیدا کردند. ‏

‏‏امام راحل امت - قدس سره – به مدد پشتوانۀ غنی فکری و مبانی نظری خود، که مبتنی‏‎ ‎‏بر منابع و متون اصیل اسلامی و به دور از هرگونه شائبه التقاط و خودباختگی بود، در‏‎ ‎‏طول حیات پربرکت خود دست به تدوین قاموسی عظیم از مفاهیم اسلامی زد که در‏‎ ‎‏سراسر تاریخ حیات فکری - فرهنگی مردم مسلمان ایران بی سابقه بود. زیرا در این‏‎ ‎‏قاموس واژه ها نه در صفحات محدود کتاب بلکه در صفحه ای به گستردگی زندگی‏‎ ‎‏اجتماعی فرهنگی مردم معنا می شد. ‏

‏‏درقاموس مفاهیمی که بنیانگذار فقید جمهوری اسلامی ایران تدوین آن را آغاز کرد‏‎ ‎‏واژه هایی چون جهاد، شهادت، امر به معروف و نهی از منکر و ... - که سالها به فراموشی‏‎ ‎‏سپرده شده بودند - حیات دوباره یافتند، همچنانکه واژه «انتظار» که سالها با سکون و‏‎ ‎‏سکوت، تحمل ظلم و دم فرو بستن و در یک کلمه ماندن و درجا زدن به امید برآمدن‏‎ ‎‏دستی از غیب، مرادف شمرده می شد مفهومی دیگر یافت و این بار  «انتظار» نه به عنوان‏‎ ‎‏عاملی برای خاموش ساختن روح سرکش اجتماع بلکه به عنوان ابزاری برای دگرگون‏‎ ‎‏کردن وضع موجود وحرکت به سوی آینده موعود به کار گرفته شد. ‏

‏‏برای آشنایی هرچه بیشتر با مفهوم «انتظار» در فرهنگ واژگان امام راحل – قدس سره -‏‎ ‎‏و درک نقش عظیمی که آن فرزانه دوران در احیای اندیشۀ انتظار داشتند، در این مقاله در‏‎ ‎‏ضمن دو گفتار جایگاه و مفهوم انتظار در تفکر شیعی و فرهنگ انتظار در اندیشۀ حضرت‏‎ ‎‏امام را مورد بررسی قرار می دهیم. باشد که این مختصر ادای دینی باشد به ساحت‏‎ ‎‏مقدس بزرگ احیاگر اندیشه اسلامی در قرن حاضر. ‏

‏‏ ‏

‏‏1 - جایگاه و مفهوم انتظار در تفکر شیعی‏

‏‏ ‏‏‏اگر بخواهیم به چند ویژگی مهم تفکر شیعی اشاره کنیم بی شک یکی از مهمترین این‏‎ ‎

‏‎

‎‏ویژگیها اعتقاد به مهدی موعود - علیه السلام - به عنوان امام غایب و مصلح آخرالزمان‏‎ ‎‏است و از همین رو در این تفکر و  فرهنگ انتظار از جایگاه خاصی برخوردار بوده و بخش‏‎ ‎‏عظیمی از معارف شیعی را به خود اختصاص داده است. ‏

‏‏برای شناخت جایگاه و مفهوم انتظار در تفکر شیعی در اینجا در ذیل چند عنوان‏‎ ‎‏روایاتی را که در این زمینه از امامان معصوم شیعه - علیهم السلام - وارد شده است مورد‏‎ ‎‏بررسی قرار می دهیم تا روشن شود که: ‏

‏‏1 - انتظار چه ضرورتی دارد؟ ‏

‏‏2 - فضیلت آن چیست؟ ‏

‏‏3 - چه وظایفی دار عصر غیبت برعهدۀ منتظران است؟ ‏

‏‏ ‏

‏‏وجوب انتظار: ‏

‏‏ ‏‏‏در تفکّر شیعی انتظار موعود، با خصوصیاتی که در این تفکر برای آن برشمرده شده،‏‎ ‎‏به عنوان یک اصل مسلّم اعتقادی مطرح بوده و در بسیاری از روایات شیعه بر ضرورت‏‎ ‎‏انتظار قائم آل محمد - علیه السلام - تصریح شده است، که از جمله می توان به روایات زیر‏‎ ‎‏اشاره کرد: ‏

‏‏1 - محمد بن ابراهیم نعمانی در کتاب ‏‏الغیبة‏‏ به سند خود از ابوبصیر روایت کرده است‏‎ ‎‏که روزی امام صادق - علیه السلام - خطاب به اصحاب خود فرمودند: ‏

‏‏«‏‏الا اخبرکم بما لا یقبل الله عزوجل من العباد عملا الا به؟ فقلت: بلی، فقال: شهادة ان‏‎ ‎‏لا اله الا الله، و ان محمداً عبده و [رسوله]، و الاقرار بما امرالله، و الولایة لنا، و البرائة من‏‎ ‎‏اعدائنا - یعنی الائمة خاصة - و التسلیم لهم، و الورع، و الاجتهاد، و الطمأنینة - و الانتظار‏‎ ‎‏للقائم، علیه السلام‏‏.»‏‎[1]‎‏ ‏

‏‏«آیا شما را خبر ندهم به آنچه خدای عزوجل هیچ عملی را جز به آن از بندگان‏‎ ‎‏نمی پذیرد؟ گفتم: چرا، فرمود: گواهی دان به اینکه هیچ شایستۀ پرستشی جز خداوند‏‎ ‎‏نیست و اینکه محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - بنده و فرستاده او است، و اقرار کردن به‏‎ ‎‏آنچه خداوند به آن امر فرموده، و ولایت ما، و بیزاری از دشمنانمان - یعنی خصوص‏‎ ‎‏امامان - و تسلیم شد به آنان، و پرهیزکاری و اجتهاد و اطمینان و انتظار قائم علیه السلام»‏‎ ‎
‏‎

‎‏2 - ثقة الاسلام کلینی در ‏‏اصول کافی‏‏ به سند خود از اسماعیل جعفر روایت می کند که‏‎ ‎‏روزی مردی بر حضرت ابو جعفر امام باقر - علیه السلام - وارد شد و صفحه ای در دست‏‎ ‎‏داشت. حضرت باقر - علیه السلام - به او فرمود: ‏

‏‏«‏‏هذه صحیفة مخاصم سأل عن الدین الذی یقبل فیه العمل. فقال: رحمک الله،‏‎ ‎‏هذاالذی ارید، فقال ابوجعفر علیه السلام: شهادة ان لا اله الاالله وحده لا شریک له، و ان‏‎ ‎‏محمداً عبده و رسوله و تقربما جاء من عندالله و الولایة لنا اهل البیت، و البرائة من عدونا،‏‎ ‎‏و التسلیم لامرنا، و الورع، و التواضع و انتظار قائمنا، فان لنا دولة، اذا شاء الله جاء بها‏‏»‏‎[2]‎‏ ‏

‏‏این نوشته مناظره کننده ای است که پرسش دارد از دینی که عمل در آن مورد قبول‏‎ ‎‏است. آن مرد عرض کرد: رحمت خداوند برتو باد همین را خواسته ام. پس حضرت‏‎ ‎‏ابو جعفر باقر - علیه السلام - فرمود: گواهی دادن به اینکه خدا یکی است و هیچ شریکی‏‎ ‎‏ برای او وجود ندارد، و اینکه محمد بنده و رسول او است، و اینکه اقرار کنی به آنچه از‏‎ ‎‏سوی خداوند آمده، و ولایت ما خاندان و بیزاری از دشمنان، و تسلیم به امر ما، و‏‎ ‎‏پرهیزکاری و فروتنی، و انتظار قائم ما، که ما را دولتی است که هر وقت خداوند بخواهد‏‎ ‎‏آن را خواهد آورد». ‏

‏‏3 - شیخ صدوق در کتاب ‏‏کمال الدین‏‏ به سند از خود از عبدالعظیم حسنی روایت‏‎ ‎‏می کند که: ‏

‏‏«روزی بر آقایم محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن‏‎ ‎‏ابی طالب - علیه السلام - وارد شدم و می خواستم که دربارۀ قائم از آن حضرت سؤال کنم‏‎ ‎‏که آیا همان مهدی است یا غیر او؟ پس خود آن حضرت آغاز سخن کرد و به من فرمود»: ‏

‏‏«‏‏یا اباالقاسم، ان القائم منا هو المهدی الذی یجب ان ینتظر فی غیبتة و یطاع فی‏‎ ‎‏ظهوره، و هو الثالث من ولدی‏‏.»‏‎[3]‎‏ ‏

‏‏«ای ابوالقاسم، بدرستی که قائم از ماست و او است مهدی که واجب است در زمان‏‎ ‎‏غیبتش انتظار کشیده شود و در ظهورش اطاعت گردد، و او سومین [امام] از فرزندان من‏‎ ‎‏است». ‏

‏‏روایات بالا و بسیاری روایات دیگر - که در این مجال فرصت طرح آنها نیست – همگی‏‎ ‎‏بر لزوم انتظار حضرت قائم در دوران غیبت دلالت می کند، امّا حال باید دید که انتظار – که‏‎ ‎‏این همه برآن تأکید شده و یکی از شرایط اساسی اعتقاد اسلامی شمرده می شود – چه‏‎ ‎
‏‎

‎‏فضیلتی دارد و شخص  منتظر چه وظایفی برعهده دارد. ‏

‏‏ ‏

‏‏فضیلت انتظار: ‏

‏‏ ‏‏‏در روایات وارد شده از ائمه معصومین - علیهماالسلام - آنچنان مقام و منزلتی برای‏‎ ‎‏منتظران موعود آخرالزمان برشمرده شده که گاه انسان را به تعجب وا می دارد که چگونه‏‎ ‎‏ممکن است عملی که شاید در ظاهر ساده جلوه کند از این چنین فضیلتی برخوردار باشد.‏‎ ‎‏البته توجه به فلسفۀ انتظار و وظایفی که برای منتظران واقعی آن حضرت برشمرده شده،‏‎ ‎‏سّر این فضیلت را روشن می سازد. ‏

‏‏در اینجا به پاره ای از فضایلی که برای منتظران قدوم مصلح جهانی حضرت‏‎ ‎‏بقیةالله الاعظم برشمرده شده اشاره می کنیم: ‏

‏‏1 - مرحوم صدوق در کتاب ‏‏کمال الدین‏‏ از امام صادق - علیه السلام - روایت کرده که آن‏‎ ‎‏حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان، - که برآنها درود باد - فرمود: ‏

‏‏«‏‏المنتظر لامرنا کالمتشحطّ بدمه فی سبیل الله‏‏»‏‎[4]‎‏ ‏

‏‏«منتظر امر (حکومت) ما، بسان آن است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد». ‏

‏‏2 - درهمان کتاب به نقل از امام صادق - علیه السلام - روایت دیگری به این شرح در‏‎ ‎‏فضیلت منتظران وارد شده است: ‏

‏‏«‏‏طوبی لشیعة قائمنا المنتظرین لظهوره فی غیبته و المطیعین له فی ظهوره اولئک‏‎ ‎‏اولیاء الله الذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون‏‏»‏‎[5]‎‏ ‏

‏‏«خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش منتظر ظهور او هستند و در هنگام‏‎ ‎‏ظهورش فرمانبردار از او، آنان اولیای خدا هستند، همانها که نه ترسی برایشان هست و نه‏‎ ‎‏اندوهگین شوند.»‏

‏‏3 - مرحوم مجلسی در کتاب ‏‏بحارالانوار‏‏ به سند خود از امیرالمؤمنین - علیه السلام -‏‎ ‎‏نقل می کند که آن حضرت فرمودند: ‏

‏‏«‏‏انتظروا الفرج و لا تیأسوا من روح الله فان احب الاعمال الی الله عزوجل انتظار‏‎ ‎‏الفرج‏‏»‏‎[6]‎‏ ‏

‏‏«منتظر فرج باشید و از رحمت خداوند ناامید نشوید. بدرستی که خوشایندترین‏‎ ‎
‏‎

‎‏اعمال نزد خداوند عزوجل، انتظار فرج است». ‏

‏‏4 - همچنین مرحوم مجلسی روایت دیگری را به سند خود از فیض بن مختار نقل‏‎ ‎‏می کند که در آن امام صادق – علیه السلام - می فرمایند: ‏

‏‏«‏‏من مات منکم و هو منتظر لهذا الامر کمن هو مع القائم فی فسطاطه، قال: ثم مکث‏‎ ‎‏هنیئة، ثم قال: لابل کم قارع معه بسیفه، ثم قال: لا والله کمن استشهد مع رسول الله صلی‏‎ ‎‏الله علیه و آله و سلم‏‏»‏‎[7]‎‏ ‏

‏‏«هر کس از شما بمیرد در حالی که منتظر این امر باشد همانند کسی است که با حضرت‏‎ ‎‏قائم - علیه السلام - در خیمه اش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظه ای درنگ کرده،‏‎ ‎‏آنگاه فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند، سپس‏‎ ‎‏فرمود: نه، به خدا همچون کسی است که در رکاب رسول خدا - صلی الله علیه وآله و سلَّم‏‎ ‎‏- شهید شده باشد.»‏

‏‏ ‏

‏‏وظایف منتظران: ‏

‏‏ ‏‏‏در اینکه شیعیان در دوران غیبت چه وظایفی برعهده دارند سخنهای بسیاری گفته‏‎ ‎‏شده است و حتی در بعضی از کتابها، تا هشتاد وظیفه برای منتظران قدوم خاتم اوصیاء،‏‎ ‎‏حضرت بقیةالله - ارواحنا له الفداء - برشمرده شده است. ‏‎[8]‎‏ ‏

‏‏اما از آنجا که تبیین همه وظایفی که شیعیان در عصر غیبت برعهده دارند در محدوده‏‎ ‎‏یک مقاله نمی گنجد، ما در اینجا به تعدادی ازمهمترین این وظایف اشاره می کنیم: ‏

‏‏ ‏

‏‏1 - شناخت حجت خدا و امام عصر (عج) ‏

‏‏اولین و مهمترین وظیفه ای که هر شیعه منتظر برعهده دارد کسب معرفت نسبت به‏‎ ‎‏وجود مقدس امام و حجت زمان خویش است. این موضوع تا بدان درجه از اهمیت قرار‏‎ ‎‏دارد که در روایات بسیاری که به طریق شیعه و اهل سنّت از پیامبرگرامی اسلام - صلی الله‏‎ ‎‏علیه و آله و سَلَّمْ - و ائمه معصومین - علیهم السلام - نقل شده، آمده است که: ‏

‏‏«‏‏من مات و لم یعرف اما زمانه مات میتة جاهلیة‏‏»‏‎[9]‎‏ «هر کس بمیرد و امام زمانش را‏‎ ‎
‏‎

‎‏نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است.» و در روایت دیگری که مرحوم کلینی به سند‏‎ ‎‏صحیح از فضیل بن یسار، نقل می کند آمده است که: «‏‏سمعت اباجعفر - علیه السلام –‏‎ ‎‏یقول: من مات ولیس له امام فمیتتة میتة جاهلیة، و من مات و هو عارف لامامه لم یضره‏‎ ‎‏تقدم هذاالامر او تأخر، و من مات و هو عارف لامامه کان کمن هو مع القائم فی‏‎ ‎‏فسطاطه‏‏.»‏‎[10]‎‏ ‏

‏‏«شنیدم حضرت اباجعفر، امام محمد باقر - علیه السلام - می فرمود: هرکس که در‏‎ ‎‏حالی که امامی نداشته باشد بمیرد و مردنش مردن جاهلیت است و هر آن که در حال‏‎ ‎‏شناختن امامش بمیرد در حالی که امامش را شناخته همچون کسی است که در خیمۀ قائم‏‎ ‎‏- علیه السلام - با آن حضرت باشد.»‏

‏‏توجه به مفاد دعاهایی که خواندن آنها در عصر غیبت مورد تأکید قرار گرفته است، نیز‏‎ ‎‏ما را به اهمیت موضوع شناخت حجت خدا رهنمون می سازد، چنانکه در یکی از‏‎ ‎‏دعاهای معروف  و معتبری که شیخ صدوق آن را در کتاب ‏‏کمال الدین‏‏ نقل کرده،‏‎ ‎‏می خوانیم: ‏

‏‏«‏‏اللهم عرفنی نفسک فانک ان لم تعرفنی نفسک لم اعرف نبیک ‏

‏‏اللهم عرفنی نبیک فانک ان لم تعرفنی بنبیک لم اعرف حجتک ‏

‏‏اللهم عرفنی حجتک فانک ان لم تعرفنی حجتک ضللت عن دینی ‏

‏‏اللهم لا تمتنی میتة جاهلیة و لا تزع قلبی بعد اذهدیتنی‏‏...»‏‎[11]‎‏ ‏

‏‏«بار الها! خودت را به من بشناسان که اگر خود را به من نشناسانی پیغمبرت را نخواهم‏‎ ‎‏شناخت. ‏

‏‏بار الها! پیغمبرت را به من بشناسان که اگر پیغمبرت را به من نشناسانی حجت تو را‏‎ ‎‏نخواهم شناخت. ‏

‏‏بار الها! حجت خود را به من بشناسان که اگر حجتت را به من نشناسانی از دینم گمراه‏‎ ‎‏می گردم. ‏

‏‏خداوندا! مرا به مرگ جاهلیت نمیران و دلم را از (حق) پس از آنکه هدایتم فرمودی‏‎ ‎‏منحرف مگردان...»‏

‏‏مؤلف کتاب ارزشمند ‏‏مکیال المکارم فی قوائد الدعا للقائم‏‏ مراد و مقصود از «معرفت‏‎ ‎‏امام»را، که در روایتهای یاد شده برآنها تأکید شده بود، چنین توضیح می دهند: ‏

‏
‏‎

‎‏«بدون تردید مقصود از شناختی که امامان ما - که درودها و سلامهای خداوند برایشان‏‎ ‎‏باد - تحصیل آن را نسبت به امام زمانمان امر فرموده اند، این است که ما آن حضرت را‏‎ ‎‏آنچنانکه هست بشناسیم. به گونه ای که این شناخت سبب در امان ماندن ما از شبهه های‏‎ ‎‏ملحدان و مایۀ نجاتمان از اعمال گمراه کنندۀ مدعیان دروغین باشد، و این چنین شناختی‏‎ ‎‏جز به دو امر حاصل نمی گردد: اول، شناختن شخص امام - علیه السلام - به نام و نسب، و‏‎ ‎‏دوم، شناخت صفات و ویژگیهای او و به دست آوردن این دو شناخت از اهم واجبات‏‎ ‎‏است.»‏‎[12]‎‏ ‏

‏‏البته امر دومی که در کلام یاد شده بدان اشاره شده، در عصرما از اهمیت بیشتری‏‎ ‎‏برخوردار بوده و در واقع این نوع شناخت است که می تواند در زندگی فردی و اجتماعی‏‎ ‎‏منتظران منشأ اثر و تحول باشد. زیرا اگر کسی بحقیقت به صفات و ویژگیهای امام عصر‏‎ ‎‏(عج) و نقش و جایگاه آن حضرت در عالم هستی و فقر و نیاز خود نسبت به او واقف‏‎ ‎‏شود، هرگز، از یاد و نام آن حضرت غافل نمی شود. ‏

‏‏نکته مهمی که در اینجا باید در نظر داشت این است که شناخت و معرفت حقیقی‏‎ ‎‏نسبت به حجت خدا جز با عنایت حضرت حق حاصل نمی شود و همچنانکه، در دعایی‏‎ ‎‏که پیش از این بدان اشاره کردیم، ملاحظه شد باید از درگاه الهی توفیق شناخت حجتش را‏‎ ‎‏درخواست کرد، تا بدین وسیله از گمراهی و سرگردانی نجات یافت. این موضوع را از‏‎ ‎‏روایتی که مرحوم کلینی به سند خود از محمد بن حکیم نقل کرده نیز می توان استفاده‏‎ ‎‏کرد، در این روایت آمده است: ‏

‏‏«‏‏قال: قلت: لابی عبدالله علیه السلام، المعدفة، من صنع من هی؟ قال: من صنع الله،‏‎ ‎‏لیس للعباد فیها صنع‏‏». ‏‎[13]‎‏ ‏

‏‏«از ابی عبدالله (امام جعفر صادق) - علیه السلام - پرسیدم: معرفت ساخته کیست؟ فرمود:‏‎ ‎‏از ساخته های خداوند است و برای بندگان نقشی در حصول معرفت نیست.»‏

‏‏2 - تهذیب نفس و کسب فضائل اخلاقی: ‏

‏‏وظیفۀ مهم دیگری که هر شیعۀ منتظر برعهده دارد تهذیب نفس و آراستن خود به‏‎ ‎‏اخلاق نیکو است، چنانکه در روایتی که نعمانی به سند خود از امام صادق - علیه السلام -‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏نقل می کند آمده است: ‏

‏‏«‏‏من سره ان یکون من اصحاب القائم، فلینتظر، و لیعمل بالورع و محاسن الاخلاق، و هو‏‎ ‎‏منتظر، فان مات و قام القائم - علیه السلام - بعده کان له من الاجر مثل الاجر من ادرکه‏‎ ‎‏فجدّوا و انتظروا، هنیئاً لکم ایها العصابة المرحومة‏‏»‏‎[14]‎‏. ‏

‏‏«هرکس دوست می دارد از یاران حضرت قائم - علیه السلام - باشد که منتظر باشد و‏‎ ‎‏در این حال به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار نماید، در حالی که منتظر باشد، پس چنانچه‏‎ ‎‏بمیرد و پس از مردنش قائم - علیه السلام - بپاخیزد، پاداش او همچون پاداش کسی خواهد‏‎ ‎‏بود که آن حضرت را درک کرده است، پس کوشش کنید و در انتظار بمانید، گوارا باد شما‏‎ ‎‏را ای گروه مشمول رحمت خداوند.»‏

‏‏موضوع تهذیب نفس و دوری گزیدن از گناهان و اعمال ناشایست، به عنوان یکی از‏‎ ‎‏وظایف منتظران در عصر غیبت، از چنان اهمیتی برخوردار است که در توقیع شریفی که‏‎ ‎‏از ناحیۀ مقدسۀ حضرت صاحب الامر به مرحوم شیخ مفید - رحمةالله علیه – صادر‏‎ ‎‏گردیده، اعمال ناشایست و گناهانی که از شیعیان آن حضرت سر می زند، یکی از اسباب‏‎ ‎‏و یا تنها سبب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از لقای آن بدر منیر شمرده شده است:‏‎ ‎‏«فما یحبسنا عنهم الا ما یتصل بنا مما نکرهه، و لا نؤثره منهم»‏‎[15]‎‏ ‏

‏‏«... پس تنها چیزی که ما را از آنان (شیعیان) پوشیده می دارد، همانا چیزهای‏‎ ‎‏ناخوشایندی است که از ایشان به ما می رسد و خوشایند ما نیست و از آنان انتظار‏‎ ‎‏نمی رود.»‏

‏‏3 - پیوند با مقام ولایت: ‏

‏‏حفظ و تقویت پیوند قلبی با امام عصر (عج) و تجدید دایمی عهد و پیمان با آن‏‎ ‎‏حضرت یکی دیگر از وظایف مهمی است که هر شیعۀ منتظر در عصر غیبت برعهده‏‎ ‎‏دارد. بدین معنا که یک منتظر واقعی حضرت حجت(ع) علی رغم غیبت ظاهری آن‏‎ ‎‏حجت الهی هرگز نباید احساس کند که در جامعه رها و بی مسئولیت رها شده و هیچ‏‎ ‎‏تکلیفی نسبت به امام و مقتدای خود ندارد. ‏

‏‏این موضوع در روایات بسیاری مورد تأکید قرار گرفته است که در این مجال به برخی‏‎ ‎
‏‎

‎‏از آنها اشاره می کنیم: ‏

‏‏در روایتی که از امام محمد باقر - علیه السلام - نقل شده آن حضرت در تفسیر این کلام‏‎ ‎‏خدای تعالی: ‏

‏‏«‏‏یا ایهاالذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوالله لعلکم تقلحون‏‏»‏‎[16]‎‏ ‏

‏‏می فرماید: ‏

‏‏«‏‏اصبروا علی اداء الفرائض و صابروا عدوکم و رابطوا امامکم [المنتظر]‏‏»‏‎[17]‎‏ ‏

‏‏«بر انجام واجبات صبر کنید و با دشمنانتان پایداری کنید، و پیوند خود را با امام‏‎ ‎‏منتظرتان مستحکم نمایید.» ‏

‏‏همچنین امام صادق - علیه السلام - در روایت دیگری که در تفسیر آیۀ مزبور وارد شده‏‎ ‎‏می فرمایند: ‏

‏‏«‏‏اصبروا علی الفرایض، و صابروا علی المصائب و رابطوا علی الائمة‏‏»‏‎[18]‎‏ ‏

‏‏«بر واجبات صبر کنید و یکدیگر را بر مصایب به صبر وا دارید و خود را بر پیوند با امامان‏‎ ‎‏[و یاری آنها] املتزم سازید». ‏

‏‏روایات دیگری نیز به همین مضمون از امام جعفر صادق و امام موسی کاظم -‏‎ ‎‏علیه السلام - وارد شده است که به جهت رعایت اختصار از ذکر آنها خودداری می کنیم. ‏‎[19]‎‏  ‏

‏‏اینکه می بینیم در روایتهای متعددی امامان ما شیعیان خود را به تجدید عهد و بیعت با‏‎ ‎‏امام زمان خود سفارش کرده و از آنها خواسته اند که در آغاز هر روز و حتی بعد از هر نماز‏‎ ‎‏واجب، دعای عهد بخوانند، همه نشان از اهمیت پیوند دایمی شیعیان با مقام عظمای‏‎ ‎‏ولایت و حجت خدا دارد. ‏

‏‏یکی از مشهورترین دعاهای عهد، دعایی است که مرحوم سید بن طاووس آن را در‏‎ ‎‏کتاب ارزشمند مصباح الزائر به نقل از امام صادق - علیه السلام - روایت کرده ودر ابتدای‏‎ ‎‏آن آمده است که: ‏

‏‏«‏‏من دعا بهذا الدعا اربعین صباحاً کان من انصار القائم - علیه السلام – و ان مات قبل ظهوره‏‎ ‎‏احیاهُ الله تعالی، حتی یجاهد معه، و یکتب له بعدد کل کلمة منه الف حسنة، و یمحی عنه‏‎ ‎‏الف سیئة و ...»‏‎[20]‎‏ ‏

‏‏«هرکس چهل روز این دعا را بخواند از یاوران حضرت قائم - علیه السلام - خواهد بود و‏‎ ‎‏اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خدای تعالی او را زنده خواهد کرد، تا در رکاب آن‏‎ ‎
‏‎

‎‏جناب جهاد نماید. و به شماره هرکلمۀ از آن هزار حسنه برایش نوشته می شود، و هزار‏‎ ‎‏کار بد از او محو می گردد.»‏

‏‏به دلیل اهمیت و اعتبار مضمون این دعای شریف در اینجا بخشی از آن را نقل‏‎ ‎‏می کنیم: ‏

‏‏بعد از ذکر خدا و درود و صلوات برامام غایب چنین آمده است: ‏

‏‏«‏‏اللهم انی اجدد له فی صبیحة یومی هذا و ماعشت من ایام حیاتی عهداً و عقداً و بیعة له‏‎ ‎‏فی عنقی لا احول عنها و لاازول ابداً، اللهم اجعلنی من انصاره و اعوانه و الذابین عنه و‏‎ ‎‏المسارعین الیه فی قضاء جوائجه و المتثلین لا و امره و نواهیه و المحامین عنه و السابقین‏‎ ‎‏الی ارادته و المستشهدین بین یدیه‏‏». ‏‎[21]‎‏ ‏

‏‏«بارخدایا! من در بامداد این روز و تمام دوران زندگانیم، عهد و عقد و بیعتی را که از‏‎ ‎‏آن حضرت برگردن دارم با او تجدید می کنم، که هرگز از آن عهد و بیعت برنگردم و بر آن‏‎ ‎‏پایدار بمانم. بار خدایا مرا از انصار و یاران آن حضرت و مدافعان از حریم مقدس او، و‏‎ ‎‏شتابندگان در پی انجام مقاصدش و امتثال کنندگان دستورات و اوامر و نواهیش، و‏‎ ‎‏حمایت کنندگان از وجود شریفش، و سبقت جویان به سوی خواسته اش و شهید شدگان در‏‎ ‎‏رکاب و در حضور حضرتش قرارده.»‏

‏‏دقت در عبارتهای بالا می تواند تصویری روشن از مفهوم عهد و پیمان با امام و حجت‏‎ ‎‏زمان به ما ارائه دهد، عهد و پیمانی ناگسستنی برای یاری و نصرت امام زمان خود و‏‎ ‎‏اطاعت مخلصانه و تا پای جان از اوامر و نواهی او. ‏

‏‏آیا اگر هر شیعه منتظر در آغاز هر روز، با حضور و توجه، چنین عهد و پیمانی را با امام‏‎ ‎‏و مقتدای خود تجدید نماید، هرگز تن به رکود، ذلت و خواری و ظلم و بی عدالتی خواهد‏‎ ‎‏داد؟ ‏

‏‏آیا هرگز حاضر خواهد شد که به رضای مولا و سرور خود بی اعتنایی کند و تن به گناه‏‎ ‎‏و معصیت دهد؟ مسلماً خیر و بدون هیچ تردیدی اگر در جامعه ای چنین فرهنگی حاکم‏‎ ‎‏شود و همه تنها در پی رضای امام زمان خود باشند، آن جامعه هرگز دچار بحران‏‎ ‎‏فرهنگی، از خودبیگانگی، یأس و نومیدی و انحطاط نخواهد شد. این نکته نیز مسلم‏‎ ‎‏است که اگر همه شیعیان با همدلی و همراهی دست بیعت و یاری به سوی مولا و سرور‏‎ ‎‏خود دراز کنند و برنصرت او متفق شوند دیری نخواهد پایید که فرج مولایشان را درک‏‎ ‎
‏‎

‎‏خواهند کرد و برای همیشه از ظلمها و ذلتها رهایی خواهند یافت. چنانکه در توقیع‏‎ ‎‏شریفی که پیش از این نیز به بخشی از آن اشاره شد، آمده است: ‏

‏‏«‏‏لو ان اشیاعنا، و فقهم الله لطاعته، علی اجتماع من القلوب فی الوفاء بالعهد علیهم لما‏‎ ‎‏تأخر عنهم الیمن بلقائنا و لتعجلت لهم السعادة بمشاهدتنا علی حق المعرفة و صدقها منهم‏‎ ‎‏بنا‏‏». ‏‎[22]‎

‏‏«اگر شیعیان ما که خداوند آنان را در اطاعتش یاری دهد، در وفای پیمانی که از ایشان‏‎ ‎‏گرفته شده یکدل و مصمم باشند، نعمت لقای ما از آنان به تأخیر نمی افتد و سعادت دیدار‏‎ ‎‏ما برای آنها با معرفت کامل و راستین نسبت به ما تعجیل می گردد.»‏

‏‏4 - کسب آمادگی برای ظهور حجت حق: ‏

‏‏یکی دیگر از وظایفی که به تصریح روایات، در دوران غیبت برعهدۀ شیعیان و‏‎ ‎‏منتظران فرج قائم آل محمد (عج) می باشد کسب آمادگیهای نظامی و مهیا کردن‏‎ ‎‏تسلیحات مناسب هر عصر برای یاری و نصرت امام غایب می باشد، چنانکه در روایتی‏‎ ‎‏که نعمانی به سند خود از امام صادق - علیه السلام - نقل کرده آمده است: ‏

‏‏«‏‏لیعدن احدکم لخروج القائم علیه السلام و لوسهماً فان الله تعالی اذا علم ذلک من نیته‏‎ ‎‏رجوت لان ینسی فی عمره حتی یدرکه [فیکون من اعوانه و انصاره]‏‏»‏‎[23]‎‏ ‏

‏‏«هریک از شما باید که برای خروج حضرت قائم - علیه السلام - [سلاحی] مهیا کند.‏‎ ‎‏هریک هرچند که یک تیر باشد، که خدای تعالی هرگاه بداند که کسی چنین نیتی دارد‏‎ ‎‏امیدوارم عمرش را طولانی کند تا آن حضرت را درک کند[و از یاران و همراهانش قرار‏‎ ‎‏گیرد]». ‏

‏‏در روایت دیگری مرحوم کلینی به سند خود از امام ابوالحسن[ موسی کاظم] -‏‎ ‎‏علیه السلام - نقل می کند که: ‏

‏‏«‏‏... من ارتبط دابة متوقعاً به امرنا و یغیظ به عدونا و هو منسوب الینا ادّرالله رزقه، و شرح‏‎ ‎‏صدره و بلغه امله و کان عونا علی حوائجه‏‏»‏‎[24]‎‏ ‏

‏‏«... هرکس اسبی را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن دشمنان را خشمگین سازد‏‎ ‎‏و او به ما منسوب باشد خداوند روزیش را فراخ گرداند و شرح صدر به او عطا کند و به‏‎ ‎
‏‎

‎‏آرزویش برساند و یار بر حوایجش باشد.»‏

‏‏همچنین مرحوم کلینی در ‏‏روضة کافی‏‏ به سند خود از ابوعبدالله جعفی روایتی را نقل‏‎ ‎‏می کند که توجه به مفاد آن بسیار مفید است: ‏

‏‏«‏‏قال لی ابوجعفر محمد بن علی - علیه السلام - : کم الرباط عندکم؟ قلت: اربعون، قال‏‎ ‎‏علیه السلام لکن رباطنا الدهر‏‏». ‏‎[25]‎‏ ‏

‏‏«حضرت ابوجعفر محمد بن علی، امام باقر - علیه السلام - به من فرمودند: منتهای‏‎ ‎‏زمان مرابطه (مرزداری) ‏‎[26]‎‏ نزد شما چند روز است؟ عرضه داشتم: چهل روز، فرمودند:‏‎ ‎‏ولی مرابطۀ ما مرابطه ای است که همیشه هست...»‏

‏‏علامه مجلسی در شرح این فرمایش امام - علیه السلام - می فرماید: ‏

‏‏«‏‏ای یجب علی الشیعة ان یربطوا انفسهم علی طاعة امام الحق، و انتظار فرجه، و یتهیّا‏‎ ‎‏و النصرته‏‏». ‏‎[27]‎‏ ‏

‏‏«برشیعیان واجب است که خود را بر اطاعت امام برحق و انتظار فرج او ملتزم سازند و‏‎ ‎‏برای یاری نمودنش مهیا باشند.»‏

‏‏شیخ محمد حسن نجفی نیز در کتاب ‏‏جواهر الکلام‏‏ در شرح روایت مزبور می فرماید:‏‎ ‎‏«و هو محمول علی ارادة ترقب الفرج ساعة بعد ساعة کما جائت به النصوص لا الرباط‏‎ ‎‏المصطلح»‏‎[28]‎‏ ‏

‏‏«مرابطه در این روایت به معنای اراده انتظار فرج در تمام ساعات شبانه روز است،‏‎ ‎‏همچنانکه در بعضی از روایات نیز به این معنا اشاره شده است، نه مرابطۀ مصطلح در‏‎ ‎‏فقه».‏

‏‏البته شاید بتوان گفت که کلام مرحوم صاحب جواهر نیز در نهایت به همان کلام‏‎ ‎‏مرحوم علامه مجلسی برمی گردد که فرمودند: مرابطه در روایت مزبور به معنای آمادگی‏‎ ‎‏و مهیا بودن برای یاری امام منتظر می باشد. که البته نحوۀ این آمادگی و مهیّا بودن بسته به‏‎ ‎‏شرایط زمان و مکان دارد و اگر در بعضی از روایات سخن از آماده کردن اسب و شمشیر‏‎ ‎‏برای ظهور ولی امر (عج) به میان آمده، و برای آن فضیلت بسیار برشمرده شده است، به‏‎ ‎‏این معنا نیست که اینها موضوعیت دارند، بلکه با قدری تأمل روشن می شود که ذکر این‏‎ ‎‏موارد تنها به عنوان تمثیل و بیان لزوم آمادگی رزمی برای یاری آخرین حجت حق‏‎ ‎‏می باشد، و مسلماً در این عصر برشیعیان لازم است که با مسلح شدن به تجهیزات نظامی‏‎ ‎
‏‎

‎‏روز خود را برای مقابله با دشمنان قائم آل محمد - علیه السلام - آماده سازند، و البته در‏‎ ‎‏حال حاضر به خاطر وجود حکومت شیعی و حاکمیت فقیه جامع الشرایط برسرزمین‏‎ ‎‏اسلامی این وظیفه در درجه اول بر عهده حکومت اسلامی است که در هر زمان قوای‏‎ ‎‏مسلح کشور را در بالاترین حد آمادگی نظامی قرار دهند تا به فضل خدا در هر لحظه که‏‎ ‎‏اراده الهی برظهور منجی عالم بشریت (عج) قرار گرفت بتوانند به بهترین نحو در خدمت‏‎ ‎‏آن حضرت باشند. ‏

‏‏در پایان بررسی  روایات مربوط به انتظار فرج اگر بخواهیم مفهوم انتظار در مکتب‏‎ ‎‏تشیع را در چند جمله بیان کنیم باید بگوییم که انتظار در مکتب تشیع حالت انسانی است‏‎ ‎‏که ضمن پیراستن وجود خویش را از رذایل و آراستن آن به فضایل در ارتباطی مستمر با‏‎ ‎‏امام و حجت زمان خویش همه همت خود را صرف زمینه سازی ظهور مصلح آخرالزمان‏‎ ‎‏نموده و در جهت تحقق وعدۀ الهی نسبت به برپایی دولت کریمه اهل بیت - علیهم السلام -‏‎ ‎‏با تمام وجود تلاش می کند. ‏

‏‏حال با توجه به مفهومی که در اینجا از انتظار ارائه دادیم به بررسی سیره نظری و‏‎ ‎‏عملی امام راحل می پردازیم تا روشن شود که ایشان تا چه حد در احیای این مفهوم انتظار،‏‎ ‎‏که سالها مورد غفلت قرار گرفته بود، نقش داشته اند. ‏

‏‏ ‏

‏‏2 - فرهنگ انتظار در اندیشه امام راحل ‏

‏‏ ‏‏‏حضرت امام با توجه به شناخت عمیقی که از وضعیت اجتماعی - سیاسی مسلمانان‏‎ ‎‏در عصر حاضر داشتند احیای هویت اسلامی و بازگشت به خویشتن را تنها راه تجدید‏‎ ‎‏عظمت و قدرت اسلام و مسلمانان در جهان دانسته و این موضوع را سرلوحه دعوت‏‎ ‎‏خویش قرار دادند: ‏

‏‏«من به صراحت اعلام می کنم که جمهوری اسلامی با تمام وجود، برای احیای هویت‏‎ ‎‏اسلامی مسلمانان در سراسر جهان سرمایه گذاری می کند و دلیلی هم ندارد که مسلمانان‏‎ ‎‏جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت در جهان دعوت نکند و جلوی جاه طلبی و‏‎ ‎‏فزون طلبی صاحبان قدرت، پول و فریب را نگیرد». ‏‎[29]‎‏ ‏

‏‏از آنجا که انتظار موعود و یا به عبارتی انتظار تحقق وعدۀ الهی در حاکمیت جهانی دین‏‎ ‎
‏‎

‎‏اسلام می تواند در احیای هویت اسلامی مسلمانان و مقابله با روحیۀ خودباختگی و‏‎ ‎‏احساس حقارت در مقابل فرهنگ و تمدن مغرب زمین بسیار مؤثر باشد، حضرت امام با‏‎ ‎‏ژرف اندیشی تمام احیای فرهنگ انتظار را به عنوان یکی از ارکان مهم احیای هویت‏‎ ‎‏اسلامی و وسیله ای برای تحقق دوبارۀ قدرت و شوکت گذشته مسلمانان در جهان مدنظر‏‎ ‎‏قرار داد و در یکی از بیانات خود که در اولین سال استقرار نظام اسلامی ایراد کردند ضمن‏‎ ‎‏بیان مفهوم «انتظار فرج»  وظیفۀ منتظران قدوم حضرت صاحب الامر - علیه السلام – را‏‎ ‎‏چنین برشمردند: ‏

‏‏«همۀ ما انتظار فرج داریم و باید در این انتظار، خدمت کنیم. انتظار فرج، انتظار قدرت‏‎ ‎‏اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور‏‎ ‎‏ان شاءالله تهیه بشود». ‏‎[30]‎‏ ‏

‏‏چنانکه ملاحظه می شود در مفهومی که حضرت امام - قدس سره - از «انتظار» ارائه‏‎ ‎‏می دهند نه تنها از سکون و سکوت و تن دادن به وضع موجود خبری نیست، بلکه‏‎ ‎‏صحبت از تلاش و کوشش برای تحقق قدرت اسلام و آماده شدن زمینۀ ظهور است، که‏‎ ‎‏این با مفهومی که سالها سعی می شد از «انتظار» در اذهان مردم جا داده شود بسیار فاصله‏‎ ‎‏دارد. ‏

‏‏حضرت امام - قدس سره - در برهه های مختلف انقلاب اسلامی به منظور آماده‏‎ ‎‏ساختن مردم برای مقابله با مشکلات و خطراتی که انقلاب و نظام نوپای اسلامی را‏‎ ‎‏تهدید می کرد، مفهومی که خود از انتظار داشتند تأکید می فرمودند و مردم را به پایداری و‏‎ ‎‏تلاش بیشتر فرا می خواندند: ‏

‏‏«من امیدوارم که ان شاءالله برسد روزی که آن وعدۀ مسلم خدا تحقق پیدا کند و‏‎ ‎‏مستضعفان مالک ارض بشوند. این مطلب وعدۀ خداست و تخلف ندارد، منتها آیا ما‏‎ ‎‏درک کنیم یا نکنیم، آن به دست خداست. ممکن است در یک برهۀ کمی وسایل فراهم‏‎ ‎‏شود و چشم ما روشن بشود به جمال ایشان. این چیزی که ما در این وقت، در این عصر‏‎ ‎‏وظیفه داریم، این مهم است. همه انتظار داریم وجود مبارک ایشان را، لکن با انتظار تنها‏‎ ‎‏نمی شود، بلکه با وضعی که بسیاری دارند، انتظار نیست. ما باید ملاحظۀ وظیفۀ فعلی‏‎ ‎‏شرعی - الهی خودمان بکنیم و باکی از هیچ امری از امور نداشته باشیم. کسی که برای‏‎ ‎‏رضای خدا ان شاءالله مشغول انجام وظیفه است، توقع این را نداشته باشد که مورد قبول‏‎ ‎
‏‎

‎‏هم است، هیچ امری مورد قبول همه نیست. کار انبیا هم مورد قبول همه نبوده است،‏‎ ‎‏لکن انبیا به وظایفشان عمل کردند و قصور در آن کاری که به آنها محول شده بود نکردند،‏‎ ‎‏گرچه مردم اکثراً گوش ندادند به حرف انبیا ما هم آن چیزی که وظیفه مان هست عمل‏‎ ‎‏می کنیم و باید بکنیم گرچه بسیاری از این عمل ناراضی باشند یا بسیاری هم کارشکنی‏‎ ‎‏بکنند». ‏‎[31]‎‏ ‏

‏‏جانمایۀ تفکر امام راحل - قدس سره - و موضوعی که همواره، چه در نظر و چه در‏‎ ‎‏عمل، مد نظر ایشان بوده عمل به وظیفه و ادای تکلیف الهی است و همین موضوع است‏‎ ‎‏که دیدگاه ایشان در باب انتظار فرج را از سایر دیدگاهها متمایز می سازد. ‏

‏‏برای درک بیشتر برداشتی که حضرت امام - قدس سره - از موضوع انتظار داشتند لازم‏‎ ‎‏است که سایر برداشتها نیز در کنار این برداشت مورد مطالعه قرار گیرند، از این رو در‏‎ ‎‏اینجا دیدگاههای متفاوتی را که در موضوع انتظار فرج ابراز شده است، از زبان امام‏‎ ‎‏راحل، نقل می کنیم تا تفاوت دیدگاه حضرت امام از سایر دیدگاهها بخوبی روشن شود: ‏

‏‏برداشتهای متفاوت از موضوع انتظار فرج: ‏

‏‏رهبر فقید انقلاب اسلامی در یکی از بیانات خود برداشتهای متفاوتی را که از موضوع‏‎ ‎‏«انتظار فرج» شده است دسته بندی کرده و به شرح زیر مورد نقد و بررسی قرار می دهند: ‏

‏‏1 - اولین دیدگاه درباب موضوع «انتظار فرج»، که حضرت امام به طرح آن می پردازند،‏‎ ‎‏دیدگاه کسانی است که تکلیف مردم در زمان غیبت را تنها دعا برای تعجیل فرج حضرت‏‎ ‎‏حجت - عجل الله تعالی فرجه - می دانند: ‏

‏‏«بعضیها انتظار فرج را به این می دانند که درمسجد، در حسینیه، در منزل بنشینند و‏‎ ‎‏دعا کنند و فرج امام زمان - علیه السلام - را از خدا بخواهند. اینها مردم صالحی هستند که‏‎ ‎‏یک همچو اعتقادی دارند، بلکه بعضی از آنها را که من سابقاً می شناختم بسیار مرد‏‎ ‎‏صالحی بود، یک اسبی هم خریده بود، یک شمشیری هم داشت و منتظر حضرت‏‎ ‎‏صاحب - علیه السلام - بود. اینها به تکالیف شرعی خودشان هم عمل می کردند و نهی از‏‎ ‎‏منکر هم می کردند و امر به معروف هم می کردند، لکن همین، دیگر غیر از این کاری‏‎ ‎‏ازشان نمی آمد و فکر این هم که یک کاری بکنند نبودند.»‏‎[32]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏2 - دیدگاه دومی که حضرت امام بدان اشاره می کنند بسیار شبیه به دیدگاه اول است با‏‎ ‎‏این تفاوت که در دیدگاه دوم بطور کلی وظیفه ای که هر فرد مسلمان نسبت به جامعه خود‏‎ ‎‏دارد به فراموشی سپرده شده و حتی از امر به معروف و نهی از منکر هم غفلت شده‏‎ ‎‏است: ‏

‏‏«یک دستۀ دیگری بودند که انتظار فرج را می گفتند این است که ما کار نداشته باشیم‏‎ ‎‏به اینکه در جهان چه می گذرد، برملتها چه می گذرد، برملت ما چه می گذرد، به این‏‎ ‎‏چیزها ما کار نداشته باشیم، ما تکلیفهای خودمان را عمل می کنیم، برای جلوگیری از این‏‎ ‎‏امور هم خود حضرت بیایند ان شاءالله درست می کنند. دیگر ما تکلیفی نداریم، تکلیف‏‎ ‎‏ما همین است که دعا کنیم ایشان بیایند و کاری به کار آنچه در دنیا می گذرد یا در مملکت‏‎ ‎‏خودمان می گذرد نداشته باشیم. اینها هم یک دسته ای، مردمی بودند که صالح بودند.»‏‎[33]‎‏ ‏

‏‏امام راحل - قدس سره - در ادامه بیاناتشان به نقد و بررسی دو دیدگاه یاد شده پرداخته‏‎ ‎‏و می فرمایند: ‏

‏‏«ما اگر دستمان می رسید، قدرت داشتیم باید برویم تمام ظلمها و جورها را از عالم‏‎ ‎‏برداریم، تکلیف شرعی ماست منتها ما نمی توانیم، این که هست این است که حضرت‏‎ ‎‏عالم را پر می کند از عدالت، نه شما دست بردارید از این تکلیفتان، نه این که شما دیگر‏‎ ‎‏تکلیف ندارید.»‏‎[34]‎‏ ‏

‏‏3 - سومین برداشت از مفهوم انتظار فرج، که در بیانات حضرت امام بدان اشاره شده‏‎ ‎‏است، برداشت کسانی است که به استناد روایاتی که در آنها آمده است حضرت قائم -‏‎ ‎‏ارواحنا له الفداء – زمانی ظهور می کنند که دنیا پر از فساد و تباهی شده باشد، می گویند ما‏‎ ‎‏نباید در زمان غیبت با انحرافها و مفاسدی که در جامعه وجود دارد کاری داشته باشیم،‏‎ ‎‏بلکه باید جامعه را به حال خود بگذاریم تا بخودی خود زمینۀ ظهور حضرت فراهم شود: ‏

‏‏«یک دسته ای می گفتند که خوب! باید عالم پر معصیت بشود تا حضرت بیاید. ما باید‏‎ ‎‏نهی از منکر نکنیم، امر به معروف هم نکنیم تا مردم هر کاری می خواهند بکنند، گناهان‏‎ ‎‏زیاد بشود که فرج نزدیک بشود.»‏‎[35]‎‏ ‏

‏‏4 - دیدگاه چهارم به شکلی افراطی تر همان برداشت گروه سوم را مطرح ساخته و‏‎ ‎‏قایل به این است که ما نه تنها نباید جلوی معاصی و گناهانی که در جامعه وجود دارد‏‎ ‎‏بگیریم بلکه باید به آنها دامن هم بزنیم تا زمینۀ ظهور حضرت حجت - علیه السلام – هرچه‏‎ ‎
‏‎

‎‏بیشتر فراهم شود: ‏

‏‏«یک دسته ای از این بالاتر بودند می گفتند باید دامن زد به گناهها، دعوت کرد مردم را‏‎ ‎‏به گناه تا دنیا پر از جور و ظلم شود و حضرت - علیه السلام - تشریف بیاورند. این هم یک‏‎ ‎‏دسته ای بودند که البته در بین این دسته منحرفهایی هم بودند، اشخاص ساده لوح هم‏‎ ‎‏بودند، منحرفهایی هم بودند که برای مقاصدی به این دامن می زند.»‏‎[36]‎‏ ‏

‏‏حضرت امام - قدس سره - دو دیدگاه اخیر را بشدت مورد انتقاد قرار داده و در ادامه‏‎ ‎‏سخنانشان می فرمایند: ‏

‏‏«یعنی خلاف ضرورت اسلام، خلاف قرآن نیست این معنا که ما دیگر معصیت بکنیم‏‎ ‎‏تا حضرت صاحب بیاید! حضرت صاحب که تشریف می آورند برای چه می آیند؟ برای‏‎ ‎‏اینکه گسترش بدهند عدالت را، برای اینکه حکومت را تقویت کنند، برای اینکه فساد را‏‎ ‎‏از بین ببرند. ما برخلاف آیات شریفه قرآن دست از نهی از منکر برداریم، دست از امر به‏‎ ‎‏معروف برداریم و توسعه بدهیم گناهان را برای اینکه حضرت بیایند. حضرت بیایند چه‏‎ ‎‏بکنند؟ حضرت می آیند همین کارها را بکنند. الان دیگر ما هیچ تکلیفی نداریم؟ دیگر‏‎ ‎‏بشر تکلیفی ندارد بلکه تکلیفش این است که دعوت کند مردم را به فساد!؟ به حسب رأی‏‎ ‎‏این جمعیت که بعضیهایشان بازیگرند و بعضیشان نادان، این است که ما باید بنشینیم دعا‏‎ ‎‏کنیم به صدام! هرکسی نفرین به صدام کند خلاف امر کرده است، برای این که حضرت‏‎ ‎‏دیر می آیند... . ما باید دعاگوی آمریکا باشیم و دعاگوی شوروی باشیم. و دعاگوی‏‎ ‎‏اذنابشان از قبیل صدام باشیم و امثال اینها تا این که اینها عالم را پرکنند از جور و ظلم،‏‎ ‎‏حضرت تشریف بیاورند! بعد حضرت تشریف بیاورند چه کنند؟ حضرت بیایند که ظلم و‏‎ ‎‏جور را بردارند، همان کاری که ما می کنیم و ما دعا می کنیم که ظلم و جور باشد، حضرت‏‎ ‎‏می خواهند همین را برش دارند.»‏‎[37]‎‏ ‏

‏‏5 - آخرین دیدگاهی که حضرت امام - قدس سره - در بیانات خود بدان می پردازند‏‎ ‎‏دیدگاه کسانی است که هر اقدامی برای تشکیل حکومت در زمان غیبت را خلاف شرع‏‎ ‎‏دانسته و عقیده دارند که این عمل با نصوص روایات مغایراست: ‏

‏‏«یک دستۀ دیگری بودند که می گفتند که هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود،‏‎ ‎‏این حکومت باطل است و برخلاف اسلام است. آنها مغرور بودند؟ آنهایی که بازیگر‏‎ ‎‏نبودند مغرور بودند به بعضی روایاتی که وارد شده است بر این امر که هر عَلَمی بلند شود‏‎ ‎
‏‎

‎‏قبل از ظهور حضرت، آن علم، علم باطل است. آنها خیال کرده بودند که نه، هر حکومتی‏‎ ‎‏باشد، درصورتی که آن روایات که هرکس علم بلند کند... علم مهدی، به عنوان مهدویت‏‎ ‎‏بلند کند. حالا ما فرض می کنیم که یک همچو روایاتی باشد، آیا معنایش این است که ما‏‎ ‎‏تکلیفمان دیگر ساقط است؟»‏‎[38]‎‏ ‏

‏‏ایشان در ادامه کلامشان نتایج چنین دیدگاهی را بررسی کرده و می فرمایند: ‏

‏‏«اینکه می گوید حکومت لازم نیست معنایش این است که هرج ومرج باشد. اگر یک‏‎ ‎‏سال حکومت در یک مملکتی نباشد، نظام در یک مملکتی نباشد، آن طور فساد پر‏‎ ‎‏می کند مملکت را که آن طرفش پیدا نیست. آن که می گوید حکومت نباشد معنایش این‏‎ ‎‏است که هرج و مرج بشود، همه هم را بکشند، همه به هم ظلم کنند برای این که حضرت‏‎ ‎‏بیاید، حضرت بیاید چه کند؟ برای اینکه رفع کند این را. این یک آدم اگر سفیه نباشد، اگر‏‎ ‎‏مغرض نباشد، اگر دست سیاسی این کار را نکرده باشد که بازی بدهد ماها را که ما کار به‏‎ ‎‏آنها نداشته باشیم، آنها بیایند هر کاری بخواهند انجام بدهند، این باید خیلی آدم نفهمی‏‎ ‎‏باشد.»‏‎[39]‎‏ ‏

‏‏و در ادامه نیز اضافه می کنند که: ‏

‏‏«اینهایی که می گویند که هر عَلَمی بلند بشود... خیال کردند که هر حکومتی باشد این‏‎ ‎‏برخلاف انتظار فرج است، اینها نمی فهمند چی دارند می گویند. اینها تزریق کردند بهشان‏‎ ‎‏که این حرفها را بزنند، نمی دانند دارند چی چی می گویند، حکومت نبودن یعنی اینکه‏‎ ‎‏همۀ مردم به جان هم بریزند، بکشند هم را، بزنند هم را، از بین ببرند، برخلاف نص آیات‏‎ ‎‏الهی رفتار بکنند. ما اگر فرض می کردیم دویست تا روایت هم در این باب داشتند، همه را‏‎ ‎‏به دیوار می زدیم برای اینکه خلاف آیات قرآن است. اگر هر روایتی بیاید که نهی از منکر‏‎ ‎‏را بگوید نباید کرد، این را باید به دیوار زد. این گونه روایت قابل عمل نیست، و این نفهم ها‏‎ ‎‏نمی دانند دارند چی می گویند.»‏‎[40]‎‏ ‏

‏‏حضرت امام - قدس سره - در پایان بروی دیدگاههای یاد شده، دیدگاه خود در باب‏‎ ‎‏مفهوم انتظار فرج را بصراحت مطرح کرده و می فرمایند: ‏

‏‏«البته این پر کردن دنیا را از عدالت، این را ما نمی توانیم بکنیم، اگر می توانستیم‏‎ ‎‏می کردیم، اما چون نمی توانیم بکنیم ایشان باید بیایند. الان عالم پر از ظلم است، شما یک‏‎ ‎‏نقطه هستید در عالم، عالم پر از ظلم است، ما بتوانیم جلوی ظلم را بگیریم، باید بگیریم،‏‎ ‎
‏‎

‎‏تکلیفمان است. ضرورت اسلام و قرآن تکلیف ما کرده است که باید برویم همه کار را‏‎ ‎‏بکنیم. اما نمی توانیم بکنیم، چون نمی توانیم بکنیم باید او بیاید تا بکند، اما باید فراهم‏‎ ‎‏کنیم کار را، فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک بکنیم، کار را همچو بکنیم که‏‎ ‎‏مهیا بشود عالم برای آمدن حضرت - سلام الله علیه.»‏‎[41]‎‏ ‏

‏‏فرمایش امام راحل یادآور این حدیث نبوی - صلی الله علیه و آله وسلم - است که:‏‎ ‎‏«یخرج ناس من المشرق فیوطئون للمهدی یعنی سلطانه»‏

‏‏«مردمی از مشرق زمین به پا می خیزد و زمینه را برای برپایی حکومت مهدی آماده‏‎ ‎‏می سازند.»‏‎[42]‎‏ ‏

‏‏آری انتظار در قاموس امام خمینی(س) – قدس سره - مفهومی جز آمادگی فردی و‏‎ ‎‏اجتماعی برای برپایی دولت کریمه حضرت ولی عصر – ارواحنا له الفداء - ندارد و این‏‎ ‎‏همان است که در فرهنگ شیعی بدان اشاره شده و در روایات معصومین - علیهم السلام -‏‎ ‎‏از آن سخن به میان آورده است. ‏

‏‏اینجاست که هر پژوهشگر منصفی برنقش عظیم حضرت امام در احیای اندیشه‏‎ ‎‏انتظار اذعان نموده و اقرار خواهد کرد که هیچ حرکتی در طول قرون گذشته به اندازۀ‏‎ ‎‏حرکت رهاییبخش امام راحل در زمینه سازی ظهور حضرت حجت - عجل الله تعالی‏‎ ‎‏فرجه - تأثیر نداشته است. ‏

‏‏به امید روزی که فجر انقلاب اسلامی به صبح روشن انقلاب جهانی حضرت مهدی -‏‎ ‎‏علیه السلام - متصل شود و چشمهای ناقابل ما به جمال بی مثال آن پیک خجسته پی روشن‏‎ ‎‏شود، ان شاءالله. ‏

‏‏والسلام‏

‎

‎

مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی (س) و احیاء تفکر دینیج. 1صفحه 293

‏پی نوشتها:‏