احیای «هویت اسلامی» در نهضت امام خمینی

‏‏تو هم از بار فرایض سرمتاب ‏	‏‏ ‏	‏‏برخودی از عنده حسن المآب ‏
‏‏دراطاعت کوش ای غفلت شعار‏	‏‏ ‏	‏‏می شود از جبر پیدا اختیار‏
‏‏هرکه تسخیر مه و پروین کند ‏	‏‏ ‏	‏‏خویش را زنجیری آیین کند‏

‏‏هرکه برخود نیست فرمانش روان‏

‏‏ ‏

‏‏می شود فرمان پذیر از دیگران ‏

‏‏نایب حق درجهان بودن خوش است‏	‏‏ ‏	‏‏برعناصر حکمران بودن خوش است ‏
‏‏نایب حق همچو جان عالم است ‏	‏‏ ‏	‏‏هستی او ظلّ اسم اعظم است‏
‏‏از رموز جزء و کل آگه بود ‏	‏‏ ‏	‏‏درجهان قائم به امرالله بود. ‏‎[8]‎

‏‏فرد را ربط جماعت رحمت است ‏

‏‏ ‏

‏‏جوهر او را کمال از ملت است‏

‏ ‏‎ مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی (س) و احیاء تفکر دینیج. 1صفحه 113 ‎‏تا توانی با جماعت یار باش‏	‏‏ ‏	‏‏رونق هنگامۀ احرار باش‏
‏‏فرد می گیرد زملت احترام ‏	‏‏ ‏	‏‏قلبت از افراد می یابد نظام ‏
‏‏فرد تا اندر جماعت گم  شود‏	‏‏ ‏	‏‏قطره وسعت طلب قلزم شود‏

‏‏ ‏

‏‏به نظر اقبال، اگر وجود فرد با حمایت ملت پیوند خورد، همانند یک قطره آب است‏‎ ‎‏که دریای بیکران می پیوندد، در نتیجه واحد مستقلی به نام «امت» پدید می آورد. ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏او در سایه این وحدت، یک هویت پیوسته پیدا می کند، که «هویت اسلامی» است. ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ما ز نعمتهای او «اخوان» شدیم‏

‏‏یک زبان و یک دل و یک جان شدیم‏‎[9]‎‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اینجاست که آن «هویت اسلامی» تحقق می یابد و انسان مسلمان به دنبال نمود و تحقق‏‎ ‎‏آرمانی آن تلاش می کند. ‏

‏‏امروزه این مفهوم، «هویت اجتماعی» ما را تشکیل می دهد و زندگی و حیات و وجود ما را از دیگران جدا می کند، استقلال می بخشد و مشخص می سازد. ‏

‏‏نویسندۀ متعهدی در فراز زیبایی، این مفهوم را چنین بیان می دارد: ‏

‏‏«نسل جوان شرقی با استفاده خردمندانه و معقول از میراث و سنن مذهبی، خود را به‏‎ ‎‏تاریخ و جغرافیایی طبیعی شرقی پیوند می زند. واقع گرایانه هویت شرقی خویش را‏‎ ‎‏می پذیرد و «خود بودن» را تجربه می کند. زیرا مذهب یکی از اجزای اصلی [بلکه کل]‏‎ ‎‏هویت اوست. یکی از الیاف رشته ای که او را به تاریخ خویش ربط می دهد، یکی از رگهای‏‎ ‎‏حیاتی اوست، یکی از موجبات اعتماد به نفس و استقلال شخصیت اوست، یکی از لوازم‏‎ ‎‏خودآگاهی تاریخ اوست. با آن به وطن مألوف بازگشت می کند و از پریشانی غربت‏‎ ‎‏می رهد.»‏‎[10]‎

‏
‏‎

‎‏در جستجوی انسان مسئول‏

‏‏پر واضح است که ترکیب هویت اسلامی و خودآگاهی جمعی از اجزاء و واحدهای‏‎ ‎‏جامعۀ اسلامی است که آن واحدها این هویت را حیات می بخشد. ‏

‏‏وقتی سخن از آگاهی جمعی می رود، طبیعتاً این آگاهی به طریق اولی آگاهی فردی را‏‎ ‎‏می طلبد و مسلم است که تربیت چنین فرد مسلمان خودآگاه تلاشهای پیگیری را لازم‏‎ ‎‏دارد که در نهضت اسلامی، روی آن (آگاهی فردی) تأکید فراوان شده است. و امام‏‎ ‎‏خمینی(ره) نیز در هشدارهای خویش، اسلامی شدن تربیت و اسلامی شدن عمل را‏‎ ‎‏شرط اساسی فرد انقلابی مسلمان می داند. ‏‎[11]‎‏  ‏

‏‏شناخت ویژگیهای انسان مسئول و سالم، از ضروریات اساسی شناخت خودآگاهی‏‎ ‎‏جمعی است. اگر نهضت اسلامی در تحقق آرمانهای خود به دنبال جامعۀ مطلوب‏‎ ‎‏اسلامی می رود، قطعاً وجود چنین جامعه ای را در دنیای احلام جستجو نمی کند، بلکه‏‎ ‎‏تحقق آن را در پروراندن و تربیت انسانهای فعال و سالم می داند که از پیوستگی یکدیگر،‏‎ ‎‏جامعۀ مطلوب خود را به وجود می آورند. ‏

‏‏این چنین انسانی به بیان دینی «انسان مسئول» و به تعبیر روانشناسی «انسان فعال و‏‎ ‎‏پویا» نامیده می شود و ضد آن انسان غیر مسئول و انسان ایستا است. ‏

‏‏ویژگیهای چنین انسانی را از دیدگاه روانشناسی مورد بحث قرار می دهیم و سپس‏‎ ‎‏مجموع این صفات و ویژگیها را در آموزه های اسلامی جستجو می کنیم: ویژگیهای انسان‏‎ ‎‏فعال و ضد آن: ‏

‏‏ ‏

‏‏انسان ایستا:     ‏   ‏انسان فعال و پویا: ‏

‏‏1 - تملق و تعارف‏   ‏نفرت از تملق و برخوردار ازصراحت لهجه ‏

‏‏2 - دروغگویی ‏    ‏بیزاری از دروغگویی و دروغپردازی ‏

‏‏3 - ابن الوقت بودن‏   ‏ثبات شخصیت و عاطفی بودن ‏

‏‏4 - ترس از تفکر خلاق و تعلیل ‏ ‏مشتاق تفکرخلاق و تعلیل ‏ 

‏‏5 - ترس از انتقاد ‏   ‏انتقاد گربودن (انتقاد از خویشتن قبل از دیگران) ‏

‏‏6 - ترس از ابتکار و خلاقیت‏  ‏کوشش برای ابتکار و خلاقیت ‏

‏‏7 – ترس از تغییر و علاقه به یکنواختی‏ ‏نفرت از یکنواختی و تلاش برای تغییر‏

‏
‏‎

‎‏8 – نیازمند و انگی بودن‏   ‏نفرت از هر گونه طفیلی بودن‏

‏‏9 - بی میلی به کار و کوشش‏  ‏رغبت فزاینده به کار و کوشش‏ 

‏‏10 - فعالیت به سبب تحریک از خارج‏ ‏فعالیت به سبب انگیزش یا خواست درونی‏

‏‏11 – نداشتن اعتقاد و اعماد به نفس لازم‏  ‏بهره مندی از اعتقاد و اعتماد به نفس‏

‏‏12 - خود را کم ارزش یا بی ارزش‏  ‏خود را ارزشمند پنداشتن‏

‏‏پنداشتن‏

‏‏13 – ثابت نگه داشتن تجارب و اطلاعات‏ ‏ارزشیابی مداوم تجارب خود و کوشش برای‏

‏‏خود و معتبر شمردن آنها‏   ‏افزایش و تکامل آنها. ‏

‏‏14 – ارزش مادی قایل شدن به زمان‏ ‏ارزش حیاتی دادن به زمان‏

‏‏15 – به انتظار پیدایش امکانات نشستن‏ ‏تلاش برای به وجود آوردن امکانات‏

‏‏16 - غالباً مأیوس و ناامید بودن‏  ‏پیوسته امیدوار بودن‏

‏‏17 - اجتناب از ارزیابی خویشتن‏ ‏دائماً خود را ارزیابی کردن‏‎[12]‎‏ ‏

‏‏البته ممکن است علاوه بر این ویژگیها مشخصات دیگری را به حساب آورد. اینها‏‎ ‎‏دقیقاً چیزهایی است که «درآموزشهای اسلامی از آنها سخن رفته است» و تفاوت انسان‏‎ ‎‏خدایی و متعهد را از فرد غافل و سهل انگار متمایز می سازد. ‏

‏‏ارزیابی ویژگیهای انسان الهی از دیدگاه قرآن، همین مشخصات را مسلم می دارد.‏‎ ‎‏آیات متعدد درسوره های لقمان و حجرات و آیات آخر سوره فرقان همین ویژگیها را‏‎ ‎‏برای انسان مسئول و پویا مدلل می سازند و در برابر مدلول آیه های سوره های آخر قرآن‏‎ ‎‏همین مضامین را برای انسان غافل و سهل انگار روشن می سازد. ‏‎[13]‎‏ ‏

‏‏ضمناً این اندیشه ها در آموزشهای ایده لوگهای مسلمان از اقبال گرفته تا حسن البناء و‏‎ ‎‏از سید قطب تا امام خمینی(ره) به صورتی مشهود و مستدل بیان گردیده است. ‏

‏‏کتاب پرارج «ویژگیهای ایدئولوژی اسلامی» سید قطب که به قلم توانای‏‎ ‎‏حجت الاسلام و المسلمین سید محمد خامنه ای ترجمه شده است، شاهد صدق این‏‎ ‎‏مدعاست. ‏

‏‏نقش رسالت پیامبران در احیای خودی: ‏

‏‏در عرف اسلام و قرآن کریم سخن از نوعی«خودی» است که انسان دارای آن است و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏آنهایی که ذات شریف خویش را احیا نکرده اند به نوعی خسارت و ازدست دادن سرمایه‏‎ ‎‏ذات گرفتار آمده اند. ‏

‏‏«آیه قرآن کریم این حقیقت را بیان می کند: آیه 15 سوره زمر و 45 سوره شوری. هر‏‎ ‎‏دو به یک عبارت آمده اند: «‏‏قُل اِنْ الخاسِرین الَذینَ خَسِروا اَنْفُسَهُم و اَهلیهم یَوم القیمه اَلاَ‏‎ ‎‏ذلکَ هُو الخسران المبین‏‏» ‏

‏‏قطعاً کافران و انسانهای غافل و سهل انگار که زندگی را به هیچ می انگارند و از‏‎ ‎‏ارزشهای والای انسانی بی بهره اند، ابتدا اصالت انسانیت (خودی) خود را از دست‏‎ ‎‏می دهند، آنگاه سرمایۀ «ذات» را نابود می کنند و در نتیجه به یک خسارت دایمی مبتلا‏‎ ‎‏می شوند. ‏

‏‏کار مهم انبیای عظام آن است که ذات حقیقی انسان و سرمایه اصیل او را احیا نمایند و‏‎ ‎‏ذات انسان را به خود او بشناسانند و یادآور فطرت او باشند. ‏

‏‏استاد شهید مرتضی مطهری در این باره می گویند: ‏

‏‏«پیامبر می کاود که نیروهای فطری بشر را بیدار کند، شعور مرموز و عشق پنهان وجود‏‎ ‎‏انسانها را مشتعل سازد. پیامبر خود را «مذکِّر» (بیدار کننده) می خواند. حساسیتی در برابر‏‎ ‎‏کل زندگی و هستی در انسان می آفریند، خودآگاهی خود را به کل هستی به مردم خود‏‎ ‎‏منتقل می سازد. اما روشنفکر حداکثر شعور اجتماعی افراد را بیدار و آنها را به مصالح‏‎ ‎‏ملی یا طبقاتی شان آگاه می نماید.»‏‎[14]‎‏ ‏

‏‏وقتی ابراهیم(ع) جامعه خود را «خودباخته»یافت و دید که انسان باهوش در برابر‏‎ ‎‏بت جامد سر فرود می آورد و گوهر ذات خود را گم کرده است، باعمل اجتماعی خود،‏‎ ‎‏آنجا که بتها را شکست و در مقام پرس و جو، تقصیر را به گردن فاعلی (بل فَعَلَه،  فاعل) که‏‎ ‎‏به نظر می رسید، بت بزرگ است، انداخت، با یک ضربت آگاهی ساز خود جامعه را بیدار‏‎ ‎‏کرد و آنها را در تردید اضطراب آور فکری قرار داد که سرانجام خود «خویش» را پیدا‏‎ ‎‏کردند و بیدار شدند. ‏

‏‏«‏‏فَرَجَعُوا اِلی اَنْفسِهِمْ فَقالُواِنکُم اَنتُم الظالمون‏‏» (انبیاء /  64). ‏

‏‏اگر ابراهیم(ع) خود فردی و خداجویی جامعه خود را احیا کرد، موسی(ع) خود‏‎ ‎‏جمعی و فردی قوم اسرائیل را زنده ساخت و ازجامعه ای خود باخته و پراکنده ملتی زنده‏‎ ‎‏و واحد و مستقل به وجود آورد که بعدها دولت توحیدی داود(ع) برپایه های همان خود‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏توحیدی بود. حضرت محمد(ص) خاتم پیامبران نیز امت مفلوک خودباختۀ جاهلی را با‏‎ ‎‏اعطای ایدئولوژی الهی و احیای انسانیت مغفول به جامعه ای زنده و پویا تبدیل کرد که‏‎ ‎‏توانستند پیام توحیدی و وحدت ساز طاغوت برانداز او را تا اقصیٰ نقاط دنیای آن روز‏‎ ‎‏برسانند. ‏

‏‏رسالت انبیا، احیای انسانها و جامعه ها و زدودن خرافات از ذهن انسانها و اعطای‏‎ ‎‏نشاط وشور به دلهای مرده و تجمیع جامعه پراکنده وایجاد وحدت جمعی است. «‏‏یا‏‎ ‎‏ایهاالذین امنوا استجیبوالله و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم‏‏» (انفال / 19). ‏

‏‏کارمهم امام خمینی و دیگر مصلحان اجتماعی مسلمان نیز در روند همان کار‏‎ ‎‏انبیاست. نقش آنها نقش انبیا و کارشان پیامبرگونه است و دلها و جامعه ها را توامان احیا‏‎ ‎‏می کنند. ‏

‏‏تمایز «تذکار» با «احیا»‏

‏‏اگر نقش پیامبران در اصلاح دینی «تذکار»؛ یعنی یادآوری و بیدارگری فطرتهای‏‎ ‎‏فراموش شده و برانگیختن ذخیره های فطری است. ‏‏[لیَستادُوهُم میثاق‏‏ ‏‏فِطرَتِهِ وَ یَذُکَروُهُم‏‎ ‎‏مَنسِیَّ نِعمَته وَ یثیروا لَهُم دَفائِنَ العقول]‏‏ رسالت عالمان دین احیای مکتب و ارزشهای‏‎ ‎‏اصلی و مغفول آن است. آیا تمایز این دو رسالت چیست؟ !آیا عالمان دین کار انبیا را انجام‏‎ ‎‏می دهند یا رسالتی در طول رسالت آنها دارند و از آن جهت است که جانشینان پیامبرانند؟‏‎ ‎‏راستی احیاگران در کالبد دین چه تغییراتی می دهند و بافت جامعۀ دینی را چگونه‏‎ ‎‏معماری می نمایند؟ ‏

‏‏این پرسشی اساسی است که در تحلیل «پدیده احیاگری» خودنمایی می کند. امروزه‏‎ ‎‏اصطلاح «احیای دینی» یا احیاگری در جامعه شناختی دینی مفهوم خاصی دارد. توجه به‏‎ ‎‏مفهوم دقیق آن موقعیت احیاگران را در جامعه اسلامی مشخص می سازد. ‏

‏‏«احیا، عمدتاً نوعی توجه به جوانب مغفول است؛ به این معنی که پاره هایی از یک‏‎ ‎‏مکتب مورد توجه اکید قرار می گیرد و پاره هایی دیگر کاملاً مسکوت و متروک می ماند و‏‎ ‎‏در نتیجه تصویر ناهمواری از کل آن مکتب به دست می دهد».‏‎[15]‎‏ ‏

‏‏احیاگر همان جوانب مغفول مکتب را زنده می کند وارزشهای فراموش شده مکتب را‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏بازسازی نموده و از نو طرح تازه می ریزد و درنتیجه به جامعه مرده خود روح و نشاط‏‎ ‎‏می بخشد. ‏

‏‏تاکید امام خمینی به «عدم تفکیک دین از سیاست، توانایی اسلام در پاسخگویی به‏‎ ‎‏مسائل روز با ملاحظه مقتضیات زمان و دخالت دادن عامل زمان و مکان در اجتهاد و‏‎ ‎‏استنباط احکام، حفظ کرامت مسلمین از طریق ایجاد حکومت اسلامی و اداره کشور به‏‎ ‎‏دست مسلمانان دین باور، وحدت دو قشرحوزه و دانشگاه، پاکسازی مراکز تربیتی از‏‎ ‎‏عناصر فاسد، سهیم کردن زنان در فعالیتهای اجتماعی همراه با عفاف و پرهیزگاری،‏‎ ‎‏معنی دار بودن «تقوا» دربرد عملی آن، انتقاد از خمولی و سکوت و تقدس مآبی، مبارزه با‏‎ ‎‏جمود و تحجرگرایی، و در یک کلام، توانمند ساختن اسلام ناب محمدی در تمام‏‎ ‎‏زمینه ها»، همه و همه، نمونه های بارز احیاگری است که این پیر روشن ضمیر در قرن‏‎ ‎‏حاضربه آنها اقدام نمود. ‏

‏‏رسالت احیاگر این است که به مفاهیم سنتی دین تفسیر جدیدی بدهد و معنای نوینی‏‎ ‎‏از آن مفاهیم ارائه نماید و از عناصر فراموش شده دین نمودهای عینی زنده ای بسازد و در‏‎ ‎‏نتیجه به جامعه مرده ای حیات ببخشد، به آن استقلال دهد و هویت واقعی آن را باز‏‎ ‎‏گرداند. ‏

‏‏تفاوت کار امام خمینی با مهاتماگاندی‏

‏‏امام خمینی و مهاتماگاندی هردو رهبر معنوی کشورشان بودند، هر دو کشور خویش‏‎ ‎‏را از چنگال استعمار نجات دادند و به آن استقلال بخشیدند؛ به ملت خود اعتماد به نفس‏‎ ‎‏دادند و ترس موهوم را از ذهن آنها در مورد مقاومت در برابر بیگانگان از بین بردند، امّا‏‎ ‎‏کار این دو شخصیت مهم با هم دارای تمایزها و تفاوتهایی است: ‏

‏‏گاندی از طریق «مبارزه منفی» استقلال هند را به دست آورد و به تعبیر آلبرت‏‎ ‎‏شوایترز: ‏

‏‏«در نظر متفکرین هند باستانی، «آهیمسا» (حیوان نیازاری) تجلی و تظاهر انکار جهان‏‎ ‎‏است و هیچ منظور و هدف عملی نمی توان برای آن وضع کرد. بلکه یک تمایل و اقدام‏‎ ‎‏معنوی و دینی است برای پاک و منزه ماندن از آلودگی به جهان، ولی گاندی آهیمسا را در‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏خدمت عملی که منظور و هدف آن تغییر شرایط زندگی است، قرار می دهد. اصل مزبور‏‎ ‎‏به محض اینکه به امور دنیوی تطبیق گردد، دیگر آنچه اول بود، نیست و نمی تواند‏‎ ‎‏بشود.»‏‎[16]‎‏ ‏

‏‏تفاوت عمدۀ کار امام خمینی با مهاتماگاندی در دو نقطه اساسی است: روش و‏‎ ‎‏کیفیت: ‏

‏‏1 - گاندی، اصل منفی«آهیمسا» را از اصالت اولیه آن بیرون آورد و به آن رنگ اثباتی‏‎ ‎‏داد، و امام خمینی، ارزشهای فراموش شدۀ اسلام را بازیابی کرد و غبار فراموشی را از‏‎ ‎‏چهره اسلام ناب برداشت و جلای واقعی آنرا صیقل داد. به عبارت دیگر، راه اثباتی‏‎ ‎‏اسلام را اثباتی تر کرد. ‏

‏‏2 – کار گاندی در مقاومت منفی، رنگ قداست و دینی نداشت، بلکه راه و برداشتی‏‎ ‎‏تازه از آیین جینی در مبارزات یا استعمار پیر انگلستان بود، امّا راه امام خمینی صبغه دینی‏‎ ‎‏داشت و مبارزه و اسقامت، نوعی تکلیف دینی به حساب می آید و کسانی که در راه آن‏‎ ‎‏فداکاری کردند و کشته شدند، شهید بودند و در زمرۀ شهدای صدراسلام محسوب‏‎ ‎‏شدند. ‏

‏‏با این دو ویژگی مشخص، جامعۀ اسلامی خود آگاهی اجتماعی خود را باز یافت و به‏‎ ‎‏یک رشد اجتماعی و سیاسی توصیف ناپذیر دست یافت و توانست نظام پوسیده دو هزار‏‎ ‎‏و پانصد ساله شاهنشاهی را نابود سازد و به جای آن نظام نوین اسلامی را مستقر سازد.‏

‏‏ابتکار امام خمینی در استفاده از مفاهیم. ‏

‏‏آیةالله میرزای نایینی تئوریسین جناح اسلامی نهضت مشروطه، در ارائه حکومت‏‎ ‎‏منطبق با تعالیم اسلامی رساله ای نوشت به نام ‏‏تنبیه الامّه و تنزیه الملة‏‏ (بیدارسازی امّت و‏‎ ‎‏پاکسازی آیین). او در این رساله با اقتباس از ‏‏طبایع الاستبداد‏‏ کواکبی اصطلاحاتی به کار برد‏‎ ‎‏که نمودار دو نظام استبدادی و مشروط را نشان می داد. گر چه رساله «تنبیه الامه»‏‎ ‎‏مانیفست زیبایی بود که مشروطیت اسلامی را تحریر می کرد، امّا مؤلف در تألیف آن از‏‎ ‎‏اندیشه زمان متاثر بود و از اصطلاحات سیاسی کواکبی استفاده کرد. امّا امام خمینی در‏‎ ‎‏تألیف ‏‏حکومت اسلامی‏‏ و خطابه های خود اصطلاحات زیبایی از جمله استکبار جهانی -‏‎ ‎‏مستضعفین، امت اسلامی، ملأ، مترفین، ایام الله، حزب الله، شیطان بزرگ، طاغوت‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏جبّاریت و ... را به طور ابتکاری از قرآن و حدیث عرضه کرد و به آنها مفاهیم سیاسی -‏‎ ‎‏اجتماعی تازه ای بخشید، تا آنجا که واژه های انقلابی امام، ادبیات خاصی به وجود آورد و‏‎ ‎‏جریان ساز شد و از این رهگذر توانست در برهه ای از زمان نقش عالم دینی و روشنفکر‏‎ ‎‏مذهبی را توأمان ایفا نماید. ‏

‏‏عالم دینی و روشنفکر مذهبی‏

‏‏به نظر برخی از متفکران مسلمان، عالمان دینی با روشنفکران مذهبی تفاوت دارند.‏‎ ‎‏عالمان دینی، دین را تنها از بُعد درونی آن می فهمند و لذا زیاد «جریان ساز» نمی شوند،‏‎ ‎‏اما روشنفکران مذهبی دین را «بازسازی» می کنند و به آن فهم جدیدی می دهند، منتها از‏‎ ‎‏راه مکاتب خارجی. و دین را از بیرون نگاه میکنند؛ نگاه معرفتی. و به تعبیر این شخصیت‏‎ ‎‏علمی: «بازسازی ‏‎Reconstruction‎‏ و احیا، چیزی است بیش از استنباط احکام، محصول‏‎ ‎‏معرفت به هندسۀ مکتب و روابط اجزای درونی آن و تحول تاریخی، و نسبت آن با سایر‏‎ ‎‏مکاتب و معارف دادن تعریف تازه ای است از مکتب در میان جغرافیای سایر مکاتب؛‏‎ ‎‏فهم مکتب است و نهادن آن است در میان همه معرفتهای دیگر. آدمی با داشتن معلومات‏‎ ‎‏تازه و سؤالات تازه و انتظارات تازه، امور کهن را به شکل تازه می فهمد و همین فهم تازه‏‎ ‎‏است که اساس بازسازی است.»‏‎[17]‎‏ ‏

‏‏این تعهد در رسالت«روشنفکرمذهبی» است که دین را بازسازی نماید و نه در عهده‏‎ ‎‏عالم دین. و از این جهت است که روشنفکر، جریان ساز و تحول آفرین می گردد. اگر عالم‏‎ ‎‏دینی چنین نقشی داشته باشد، او نیز روشنفکر دینی است، و «مطهری» یکی از این‏‎ ‎‏سلسله روشنفکران بود. ‏‎[18]‎‏ ‏

‏‏در این تعریف، تاکید عمده در بازسازی مکتب برمحور مکاتب خارج (بیرونی) شده‏‎ ‎‏است. البته ما هرگز منکر تاثیر معارف بیرونی در بازسازی مذهب و فهم جدید آن نیستیم،‏‎ ‎‏بلکه آن را «مکمل فهم درونی»نیز می دانیم. ولی تطابق این تعریف، هرگز سید جمال‏‎ ‎‏الدین اسدآبادی، محمد عبده، امام محمد غزالی، ابوالاعلی مودودی و امام خمینی‏‎ ‎‏روشنفکر دینی شمرده نمی شوند. زیرا هیچیک از این بزرگان معارف بیرونی را در فهم‏‎ ‎‏جدید مذهب چندان دخالت ندادند. فقط عالمانی، همانند علامه اقبال لاهوری – دکتر‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏شریعتی روشنفکران مذهبی به حساب می آیند، نه دانشمندانی همانند سید جمال، سید‏‎ ‎‏محمد باقر صدر، مودودی، قطب و محمد غزالی که عمدتاً از حوزۀ فرهنگی سنتی اسلام‏‎ ‎‏برخاسته اند. ‏

‏‏به نظر ما این تعریف مقداری روی فرمالیسم ‏‎Formalism‎‏پافشاری می کند و مسئله را‏‎ ‎‏بیشتر بر شکل ظاهری (دانشگاهی و حوزه ای) تقسیم می کند و به پایان می برد، ولی‏‎ ‎‏مسئله عمیق تر از آن است. «تحریف» در دین را که در قلمرو همۀ ادیان مطرح بوده است‏‎ ‎‏مسئله ای درونی باید به حساب آورد یا بیرونی؟ ‏

‏‏قطعاً مسائلی همچون تحریف مفاهیم دینی، تحریف شخصیتهای دینی، ورود عناصر‏‎ ‎‏بیگانه در مفاهیم دینی همانند ورود عنصر انزواطلبی بودایی در آیین مسیحیت، تفکیک‏‎ ‎‏دین از سیاست، وجود خرافات بیشمار در حوزۀ فرهنگی دیانت، همۀ اینها جزو مسائل‏‎ ‎‏احیای دینی و بازسازی آن است که در حوزه و قلمرو درون دینی قرار می گیرند و رسالت‏‎ ‎‏آن را همان عالمان دین و روشنفکران مذهبی که یک گروه بیش نیستند به عهده گرفته اند و‏‎ ‎‏از راه «پویایی مکتب و پیرایش آن از آلودگیها» جامعۀ موجود را به جامعه مطلوب تبدیل‏‎ ‎‏کرده اند. ‏

‏‏تعریف روشنفکر مذهبی‏

‏‏روشنفکری مذهبی یعنی بازسازی، همان «پویایی و پیرایش» است. ما تعریف «احیا»‏‎ ‎‏را از بیان امام معصوم(ع) استفاده می کنیم. امام(ع) رسالت امامان را در پویایی و زایایی‏‎ ‎‏اسلام رشد یابنده  می داند: ‏‏انّهم اُسُّ الاسلام النامی‏‏» - امامان هدایتگران اسلام بالنده‏‎ ‎‏هستند. در مورد عالمان دین از معصومان(ع) نیز چنین تعبیری است: «‏‏فَاِنّ فینٰا اهلِ البیت‏‎ ‎‏فی کُلَِّ خَلَفٍ عُدُوالاً یَنفُونَ عنه تحریف الغالین و انتحال المبطلیَن و تأویل الجاهلین‏‏»‏‎[19]‎‏ -‏‎ ‎‏در میان ما اهل بیت در هر دوره ای عالمان عادلی وجود دارند که مذهب را از تحریف‏‎ ‎‏غالیان، از دروغپردازی یاوه گویان و تاویل گمراهان نگه می دارند. ‏

‏‏به نظر ما بازسازی دینی، «پویایی و پیرایش» است، پویایی در فهم جدید مفاهیم دینی‏‎ ‎‏و پیرایش از آلودگیها، انحرافها و بدعتها. و این رسالت به عهدۀ کسانی است که عمیقاً‏‎ ‎‏مکتب را می فهمند و درک می کنند، حالا از چه گروهی باشند چندان تفاوتی نمی کند و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏قطعاً از نظر جامعه شناختی، یک گروه بیش نیستند. اقبال، سید جمال، استاد محمد تقی‏‎ ‎‏شریعتی، آیة الله صدر، ابوالاعلی مودودی، آیة الله مطهری، سید قطب، امام خمینی‏‎ ‎‏(ره)، مهندس بازرگان، مالک بن نبی، همۀ این بزرگان، شاخه های پر بار یک درخت اند.‏

‏‏طبیعی است که لازمۀ طبیعی چنین فهم عمیق از مذهب «تحرر ذهنی»، آزاداندیشی و‏‎ ‎‏خروج از«وادی تقلید» به «وادی تحقیق» است و در اینجا بصیرت لازم است نه بصر: ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏تاریخ اندیشۀ احیای دینی این حقیقت را ثابت می کند، آنهایی که تقلید را کنار‏‎ ‎‏گذاشته اند و شجاعانه وارد «تحقیق» و باز فهمی مکتب شده اند، چه تحوّلی را که ایجاد‏‎ ‎‏نکرده اند؟ آنها همگی«جریان ساز» بوده اند و مردان تحوّل، و فکر و جامعه را توأمان‏‎ ‎‏تفسیر داده اند. ‏

‏‏هویت اسلامی و نه ملی: ‏

‏‏از همین رهگذر است که اقبال لاهوری و امام خمینی، از موضع فهم عمیق مکتب،‏‎ ‎‏هویت اجتماعی انسان مسلمان را در «هویت دینی» او می دیدند و نه هویت ملی. ‏

‏‏«هویت ملی، یعنی خودآگاهی به خود در رابطه با مردمی که با آنها پیوند قومی و‏‎ ‎‏نژادی دارد. انسان در اثر زندگی مشترک با گروهی از مردم، با قانون مشترک، آداب و‏‎ ‎‏رسوم مشترک، تاریخ مشترک، پیروزیها و شکستهای تاریخی مشترک، زبان مشترک،‏‎ ‎‏ادبیان مشترک، بالاخره فرهنگ مشترک، نوعی یگانگی پیدا می کند، بلکه همانطور که‏‎ ‎‏یک فرد دارای یک «خود» است، یک قوم و یک ملت نیز به علت داشتن فرهنگ، یک‏‎ ‎‏خود «ملی» پیدا می کند. هم فرهنگی از هم نژادی، شباهت و وحدت بیشتری میان افراد‏‎ ‎‏ایجاد می کند و از«من» ها یک «ما» می سازد و انسان از پیروزی «ما» احساس غرور و از‏‎ ‎‏شکست آن احساس سرافکندگی می کند. ناسیونالیسم که بویژه در قرن 19 میلادی رواج‏‎ ‎‏فراوان یافت و هنوز هم کم و بیش تبلیغ می شود، براین فلسفه استوار است». ‏‎[20]‎‏ ‏

‏‏«خودآگاهی ملی، از مقوله «خودخواهی» بیرون نیست، از همین خانواده است و تمام‏‎ ‎‏عوارض خود خواهی را از «تعصّب»، حس جانبداری، ندیدن عیب خود، عجب و‏‎ ‎‏خودپسندی دارد و در نتیجه فاقد جنبۀ اخلاقی است»‏‎[21]‎

‏
‏‎

‎‏و برهمین اساس، اقبال لاهوری، اساس ملیّت به مفهوم ناسیونالیسم آن را مورد انتقاد‏‎ ‎‏قرار می دهد: ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏امام خمینی(ره) هم ناسیونالیسم و نژادپرستی را محکوم می کند و آن را منافی با‏‎ ‎‏اسلام می داند: ‏

‏‏«آیا به صرف اینکه اسلام از عرب آمده، ما باید با آن مخالفت کنیم و آیا این همان‏‎ ‎‏نژادپرستی نیست که اروپاییها می خواهند به وسیلۀ آن ما را به استعمار بکشند و بین‏‎ ‎‏طوایف عرب و عجم و ترک جدایی بیندازند»‏‎[22]‎‏ ‏

‏‏هم اقبال و هم امام خمینی ملیت انسان مسلمان را به معنی ملیت فرهنگی، فکری و‏‎ ‎‏دینی تفسیر می کنند: ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏‏‏اقبال در کنفرانس «سلم لیگ» 1930 در توضیح تشکیل دولت اسلامی گفت: ‏

‏‏«دولت اسلامی عبارت از یک «ارگانیزم قراردادی» است و این معنی را اسلام سالها‏‎ ‎‏قبل از «روسو» اعلام کرده و به صورت ایده آل اخلاقی در آورده است. اسلام، بشر را‏‎ ‎‏مخلوق خاکی نمی انگارد که محدود به این قسمت زمین باشد یا به آن قسمت، بلکه انسان‏‎ ‎‏را با اصطلاح مکانیزم اجتماعی، موجودی معنوی و روحانی می داند و معتقد است که‏‎ ‎‏انسان در این مکانیزم به عنوان یک عامل جاندار و زنده داری حقوقی و تکالیفی‏‎ ‎‏است». ‏‎[24]‎‏ ‏

‏‏و به همین جهت نام دولت اسلامی را «پاکستان» گذاشتند. ‏

‏‏و امام نیز، انسان کامل و سالم را در وجود جامعه ای می بیند که انسان مسلمان بپروراند‏‎ ‎‏و تربیت نماید: ‏

‏‏«انقلابهایی که در دنیا واقع می شود، دو جور است: یک انقلابی اسلامی است و یک‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏انقلاب غیر اسلامی. انقلاب اگر انقلاب غیر اسلامی باشد، بعد از انقلاب، دیگر بند و‏‎ ‎‏باری در کار نیست و هر طوری که می خواهند با مردم عمل می کنند ولکن اگر انقلاب،‏‎ ‎‏اسلامی باشد، یعنی متکی به دید اسلام، متکی به احکام اسلام باشد، این، باید از اوّل‏‎ ‎‏انقلاب تا آخر – ابد – که این انقلاب و آثارش هست، این اسلامی باشد و تحت احکام‏‎ ‎‏اسلام. پیروزی این نیست که ما فقط طاغوت را از بین ببریم، پیروزی اصیل این است که ما‏‎ ‎‏بتوانیم متبدل بشویم به یک موجود انسانی الهی - اسلامی که همه کارهایمان، همه‏‎ ‎‏عقایدمان، همه اخلاقمان، همه اسلامی باشد». ‏‎[25]‎‏ ‏

‏‏اگر چه این رهبران و خیراندیشان جهان اسلام، در پی تحقق جامعۀ آرمانی اسلام‏‎ ‎‏بوده اند و برای مرزهای جغرافیایی اعتبار چندانی قائل نبوده و مرز عقیدتی را ملاک‏‎ ‎‏کشور اسلامی می دانند، امّا عملاً چنین جامعه ای قابل پیاده شدن نشده است. البته‏‎ ‎‏نمی گویم محال است، بلکه تا به حال پیاده شدن هم فراهم نشده‏‎ ‎‏است. جالب اینکه آنجا هم که دولت اسلامی«پاکستان» به وجود آمد، سر از ملیت در‏‎ ‎‏آورد و خود، در واقعیت به یک «ملّت» دارای فرهنگ خاص زبان خاص (اردو) آداب و‏‎ ‎‏رسوم و لباس خاص گردید. ‏

‏‏اگر بخواهیم در دنیای اسلام به این خواستۀ سید جمال الدین، اقبال و امام خمینی(ره)‏‎ ‎‏جامۀ عمل بپوشانیم، ضرورت دارد که آن را در سیستم واحدهای مستقل اسلامی (ایران -‏‎ ‎‏پاکستان - عراق – مصر و ...) پیاده نماییم و سپس چنانچه رشد سیاسی جامعۀ اسلامی اوج‏‎ ‎‏داشته باشد، کشور واحدی به وجود آوریم. چنانکه در ذهنیت فلسفه سیاسی علامه‏‎ ‎‏طباطبائی(ره) چنین مسئله ای وجود دارد. ‏‎[26]‎‏ و طبیعی است که چنین واقعیتی در قالب‏‎ ‎‏همان واحد ملی - دینی تحقّق خواهد یافت. ‏

‏‏حاکمیت اسلام ناب محمدی: ‏

‏‏تقسیم اسلام، به اسلامی ناب و اسلامی آمریکایی در کلام امام(ره)، ظاهراً اشاره به‏‎ ‎‏وجود نوع بینشها و برداشتهایی است که در دهه های گذشته در ذهنیت مسلمانان وجود‏‎ ‎‏داشت، بخصوص اینکه بعد از پیروزی انقلاب، از سوی دسته های سیاسی مطرح‏‎ ‎‏می گردید. ‏

‏
‏‎

‎‏اسلام مبارز، اسلام راستین، اسلام پویا، اسلام ولایی، نوع بینشهایی بودند که هر کدام‏‎ ‎‏مکتب را به نوعی می فهمیدند و تفسیر می کردند و هرکدام در بینش خود ویژگی خاصی‏‎ ‎‏را القا می کردند که آن را پیشاپیش با استفاده از مکتبهای اجتماعی - فلسفی مسلم گرفته و‏‎ ‎‏اسلام را به نوعی با آن مکتبها تطبیق می دادند. ‏

‏‏اسلام علمی، اسلام پویا و اسلام ضد طبقاتی تفسیری بود که غالباً دسته ها و احزاب‏‎ ‎‏التقاطی با اقتباس از مارکسیسم شرقی و یا بینشهای غربی، ارائه دادند و نوعی«مذهب‏‎ ‎‏علیه مذهب» را در جامعه مطرح ساختند. ‏

‏‏طرح تفکر «مذهب علیه مذهب» نخست از سوی ماکس وبر‏‎[27]‎‏ در جامعه شناسی‏‎ ‎‏دینی مطرح شده است. از طرف دیگر، دکتر علی شریعتی، با استفاده از «وبر» طرح‏‎ ‎‏«تشیع علوی و تشیع صفوی» را پی ریزی کرد. او مکتب تشیع را از نظر جامعه شناختی به‏‎ ‎‏دو گونه تشیع و گرایش و هر کدام با ویژگیهای خود تقسیم نمود. ‏

‏‏شاید امام خمینی(ره) با تأثر از فرهنگهای معاصر که در ذهنیت آن روز وجود داشت،‏‎ ‎‏تز «اسلام ناب محمدی» را در برابر «اسلام آمریکایی» مطرح می کنند و با تاکید بر‏‎ ‎‏حاکمیت اسلام ناب، با تفکر حاکمیت و طرفداران اسلام آمریکایی مبارزۀ بی امانی را‏‎ ‎‏آغاز می کنند که این مبارزه هنوز هم ادامه دارد. ‏

‏‏ویژگیهای اسلام ناب محمدی را استاد آیة الله محمد واعظ زاده خراسانی، یکی از‏‎ ‎‏متفکران دانشمند اسلام معاصر، با بهره گیری از فرمایشات امام تشریح کرده است. ‏

‏‏اسلام ناب ویژگیهایی دارد که ذیلاً می شماریم: ‏

‏‏1 - به محتوا و روح اسلام توجه دارد. ‏

‏‏2 - به تعقل و تفکر اهمیت می دهد. ‏

‏‏3 - علوم عقلی و استدلالی در قلمرو آن جاری است. ‏

‏‏4 - روح اجتهاد با ضوابط علمی در آن حاکم است. ‏

‏‏5 - جامع الاطراف است و به تمام ابعاد عقیدتی، سیاسی، عرفانی، اخلاقی، حقوقی،‏‎ ‎‏اجتماعی و اقتصادی توجه دارد. ‏

‏‏6 - حکومت و سیاست در متن آن جاری است. ‏

‏‏7 - مردم را به عزت و قدرت و استقلال اسلامی می خواند و به امور عامه و مردم و‏‎ ‎‏مصالح مسلمین اهمیت می دهد. ‏

‏
‏‎

‎‏8 - امر به معروف و نهی از منکر در متن آن جاری است. ‏

‏‏9 - سلطه پذیر نیست و در برابر ستمگران داخلی و خارجی پرخاشگر است. ‏

‏‏10 - پویاست و با اوضاع و احوال جهان به پیش می رود و هرگز به بن بست نمی رسد. ‏

‏‏11 - از روند سیاست جهانی با خبر و مراقب آن است. ‏

‏‏12به نظم و انضباط و تشکیلات پایبند است. ‏

‏‏13 - در راه وحدت و الفت و آشتی مسلمانان کوشاست و از تعصّب بیزار است. ‏

‏‏14 - در برابر مخالفان، مقاوم و در برابر دوستان ملایم است. ‏

‏‏15 - مکتب رنج و صبر و نثار و ایثار و فداکاری و شهادت است». ‏‎[28]‎‏ ‏

‏‏همۀ این مشخصات، همان ویژگیهای انسان پویا و فعال است که در تعریف‏‎ ‎‏روانشناسانۀ انسان سالم آمده است. طبیعی است که دمیدن روح چنین اسلام ناب در‏‎ ‎‏کالبد بی رمق جامعه اسلامی و جهان سوّم، از آدم بی نشاط، انسانی فعّال و پویا به وجود‏‎ ‎‏می آورد، ترس موهوم و بی فرهنگی و خود کم بینی را نابود می کند، شجاعت بازسازی،‏‎ ‎‏روح استقلال طلبی و تلاش برای زندگی بهتر و شرافتمند ایجاد می کند و در نتیجه با تمام‏‎ ‎‏عوامل عقب ماندگی و توسعه نیافتگی مبارزه می نماید، و از جامعه کهنه، نظام نوین به‏‎ ‎‏وجود می آورد که نه تنها بابازسازی خود، اندیشه و تفکر دینی و اجتماعی را احیا می کند،‏‎ ‎‏بلکه چنان امید و روح و هویتی در میان مسلمین و مردمان دنیای سوّم ایجاد می نماید که‏‎ ‎‏نهضت اسلامی به پیروی حضرت امام خمینی «جریان ساز» می شود و آثار آن در جهان‏‎ ‎‏اسلام به چشم می خورد. امید است که مسلمانان همۀ جهان، با بیداری و خیزش مبارک،‏‎ ‎‏خودسازی و خودآگاهی را تکمیل کنند و با بازیافت هویت اجتماعی - دینی خود، این راه‏‎ ‎‏را به پایان برسانند. ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏پاورقیها ‏

‏‎

‎

• - مجید رهنما: مسائل کشورهای آسیایی و آفریقایی - ص 84، انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماع - تهران 1345
• - همان منبع، ص 50
• - برای مطالعه بیشتر به کتابهای: مسائل کشورهای آسیایی و آفریقایی: مجید رهنما، صفحات 16 - 83 و جامعه شناسی عقب ماندگی دکتر احد زرفروشان، صفحات 73 - 63 انتشارات نویل - تبریز - 1353 - مراجعه شود.
• - احمد بابا میسکه: نامۀ سرگشاده به سرآمدان جهان سوّم، ص 27 ترجمه جلال ستاری - انتشارات توس - چاپ اول - تهران – بی تاریخ.
• - همان منبع، ص 52
• - همان منبع، ص 55
• - مقصود فراستخواه: طرح واره ای از پنج وجهی اصلاح سید جمال - ص 6 از مقالات کنگره سید جمال الدین اسد آبادی.
• - کلیات اقبال - اسرار خودی - ص 31 - 29.
• - کلیات اقبال - رموز بیخودی - ص 64 - 63 به کوشش احمد سروش - کتابخانه سنایی تهران 1343
• - مقصود فراستخواه: سرآغاز نواندیشی معاصر صفحه 438 شرکت سهامی انتشار - چاپ دوم 1374
• - ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص 271-272.
• - دکتر علی اکبر شعاری نژاد: فلسفه آموزش و پرورش: ص 32 - امیرکبیر - تهران 1374
• - برای توضیح کافی به کتاب انسان شناسی از دیدگاه آقای عبداله نصری مراجعه شود
• - شهید مطهری: مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، ص 306 - 305 انتشارات صدرا: قم 15 - دکتر عبدالکریم سروش؛ دکتر شریعتی و بازسازی فکر دینی صفحه 209 در کتاب شخصیت و اندیشۀ دکتر علی شریعتی به کوشش جعفر سعیدی - انتشارات چاپخش - چاپ سوم 1371
• - آلبرت شواریترز: متفکرین بزرگ هندص 232 ترجمه علی اکبر بامداد – کتابفروشی دهخدا تهران - 1384
• - دکتر عبدالکریم سروش: دکتر شریعتی و بازسازی دینی ص 215
• - همان منبع صفحه 202
• - شیخ کلینی - یعقوب - اصول کافی - ج 1ص 32 طبع آخوندی - تهران 1381
• - مرتضی مطهری: مقدمه ای برجهان بینی اسلامی ص 292 - 291
• - همان منبع، ص 292
• - ر.ک: صحیفه امام، ج 18، ص 215-217.
• - دیوان اقبال - رموز بیخودی، ص 63
• - مقدمه دیوان اقبال، مقاله آقای احمد سروش صفحه 43
• - ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص 271-272.
• - محمد حسین طباطبائی: الولایة و الحکم فی الاسلام ص 50، تقریب محمد الآصفی - دارالطباعة و النشر - بیروت 1975. 26 - Erikson: Society today, P: 383. Rondon House. New york. 1978.
• - مجله مشکوة: شماره 26 مقالۀ آیةاله و اعظ زاده خراسانی.