قلمرو علم و دین و بینش امام خمینی

‏‏قلمرو علم ودین و بینش امام خمینی‏‏ ‏

‏‏محمد رضا امین زاده‏

‏‏ ‏‏‏خلاصه مقاله‏

‏‏در فرهنگ اسلامی معلومات واقعی حسی و عقلی و آنچه از طریق وحی و الهام حاصل می شود، علم‏‎ ‎‏نامیده می شود دین به معنای اصول و فروعی است که خداوند برای صاحبان عقل وضع کرده است و همچنین‏‎ ‎‏به معنای طاعت نیز آمده است. ‏

‏‏براساس بیانات حضرت امام(س) قلمرو معرفت دینی معرفت خداوند می باشدچرا که دین مکمل نظام‏‎ ‎‏وابستگی جهان و انسان به خداوند است اگر انسان در بعد ارادی رها شود و حرکتی در مسیر غیر وابستگی به‏‎ ‎‏خداوند داشته باشد لازمه اش نقص نظام وابستگی است در حالی که آفرینش جهان و انسان حکیمانه است و‏‎ ‎‏نباید در هیچ بعد آن نقص وجود داشته باشد. ‏

‏‏بین علم و دین دو نوع رابطه متصور است: 1 - رابطۀ تکوینی دین با علم: ازآنجا که علم ارزش وجودی‏‎ ‎‏دارد دین آن را به استخدام خود درمی آورد تا پرده های غفلت را از نفس انسان کنار زند. ‏

‏‏2 - رابطۀ تشریعی دین با علم: دین خواستار استفادۀ خوب و مناسب از علم بوده و بکارگیری آن را در‏‎ ‎‏مسائل غیرانسانی رذیلت می داند. در متن مقاله استدلالات و شواهدی از قرآن کریم و سخنان حضرت‏‎ ‎‏امام(س) ارائه شده است. ‏

‏‏از آنجا که تضادی بین علم و دین وجود ندارد بلکه ارتباط و پیوند آن دو، مقدمۀ پیشرفت و توسعۀ جامعه در ابعاد‏‎ ‎‏دنیوی و اخروی می باشدحضرت امام(س) با درک این واقعیت نفس مهمی در آشتی علم و دین و‏‎ ‎‏گسترش توجه به دین در مجامع علمی  و دانشگاهی داشتند چرا که حضرت امام(س) از دانشگاه انتظار داشتند‏‎ ‎‏که مرکز معنویات باشد نه مرکز شقاوت، و همچنین تأکید داشتند که باید بین خود و دانشگاه وحدت ایجاد‏‎ ‎‏شود. ‏

‏‏والحمدالله رب العالمین ‏

‏
‏‎

‎‏مقدمه: ‏

‏‏موضوع علم و دین که در محافل روشنفکری ازبازار داغی برخوردار است، می تواند‏‎ ‎‏در سؤالهای مختلف و ابعاد گوناگون جلوه کند و مورد بحث و بررسی قرار گیرد. ‏

‏‏آیا دین قابلیت هماهنگی با علم را دارد؟ ‏

‏‏آیا معرفت دینی با تحول علم، دگرگون میشود؟ ‏

‏‏آیا بین علم و دین تباین کلی وجود دارد؟ ‏

‏‏آیا دین توانایی همگامی با رشد علم را دارد؟ ‏

‏‏آیا علم اثبات کنندۀ حقانیت دین یا ذهنی و تخیلی بودن دین است؟ و آیا... . ‏

‏‏دین و صنعت، دین و حریت، دین و سیاست، دین و ارادۀ جامعه بشری، دین و رشد‏‎ ‎‏تواناییهای بشری، دین و علوم انسانی، دین و نیازهای بشری و ... مسائلی است که جامعۀ‏‎ ‎‏متحول امروز تبیین آنها را طلب می کند. ‏

‏‏ اما سخن ما در این مقال قلمرو علم و دین و دیدگاه حضرت امام «ره» در آن است. ابتدا‏‎ ‎‏لازم است مقصود خود را از دو مفهوم (علم و دین) روشن کنیم. ‏

‏‏علم: ‏‏علم در معنای عام هر دانستنی را شامل می شود. دانستنیهایی که دارای جنبه‏‎ ‎‏عقلی، حسی، اعتباری، ذهنی و وهمی و ظنی است. اما در فرهنگ اسلامی معلومات‏‎ ‎‏واقعی حسی و معلومات واقعی عقلی آنچه از طریق وحی برای رسول و نبی و از طریق‏‎ ‎‏الهام برای امام معصوم و غیر امام معصوم (در صورتی که  الهام الهی باشد) حاصل‏‎ ‎‏می شود، تحت عنوان علم قرار می گیرد. اما ذهنیات که احیاناً همراه با وهم و ظن است،‏‎ ‎‏دردیدگاه اسلامی علم نیست؛ غیر علم است. ‏‎[1]‎‏ ‏

‏‏اما نزد برخی از گروهها برآنچه از طریق تجربه و حسّ به دست آمد، اطلاق علم‏‎ ‎‏می شود. با توجّه به این نظر مسائل غیر تجربی مانند شناخت روح، ملائکه، خدا، معاد و‏‎ ‎‏... علمی نیستند و در هنگامی که علم را مقابل دین قرار می دهند، منظورشان علم به‏‎ ‎‏دست آمده از طریق حسی و تفکرات حسی و تجربی است. ‏

‏‏در این فرض سؤال این است که آیا دین همگام و مطابق با علم است یا نیست؟ و یا‏‎ ‎‏علم مؤید دین است یا نیست؟ آیا دین مانع رشد است یا سبب رشد؟ ‏

‏‏دین:‏‏ دین درمعنای اصطلاحی عبارت از اصول و فروعی است که خداوند متعال‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏برای صاحبان عقل وضع کرده است: ‏

‏‏اِنَّ الَدَّینَ عِنْدَاَللهِ الإِسْلامِ‏‎[2]‎

‏‏ودین به معنای طاعت نیز آمده است: ‏‏«لا تدینون دین الحق»‏‎[3]‎‏ - طاعت حق را فرمان‏‎ ‎‏نمی برند. ‏

‏‏حقیقت دین ربط ارادی انسان به خداوند متعال است، این ربط همان وحی و پیام الهی‏‎ ‎‏است که به واسطۀ رسول و نبی و اوصیای آنها به انسانها می رسد. رسول، نبی و وصی‏‎ ‎‏تجسم دین هستند، ناطق دین در بُعد اندیشه، عمل و گفتارند و به همین جهت، تعریف ما‏‎ ‎‏از نبی و رسول این است که آنها ربط مجسم بین بُعد ارادی انسان با خداوند متعال‏‎ ‎‏می باشند. ‏

‏‏با توجه به تعریف فوق از دین، نتیجه بیان و پیام دین در مسائل مختلف (جهان‏‎ ‎‏ شناسی، انسان شناسی، تاریخ، احکام، حقوق، اخلاق، عقاید و...) هدایت و نشان دادن‏‎ ‎‏راه عبودیت و وابستگی ارادی به خدا در دو بُعد اندیشه و عمل است. (معرفت خدا و‏‎ ‎‏فرمانبری از الله). ‏

‏‏قلمرو معرفت دینی در دیدگاه امام(ره) ‏

‏‏این مفهوم را در بیانات امام خمینی - رضوان الله تعالی علیه - به تفصیل ملاحظه‏‎ ‎‏می کنیم که قلمرو معرفت دینی معرفت خداست: ‏

‏‏«دین حق همان اسلام و تسلیم در بارگاه حق تعالی است... اصلاً انبیا برای آدم ساختن‏‎ ‎‏آمده اند...»‏‎[4]‎‏ ‏

‏‏«عمدۀ نظر کتاب الهی و انبیای عظام بر توسعه معرفت است، تمامی‏‎ ‎‏کارهایی که آنها می کردند، برای این که معرفت الله را به معنای واقعی توسعه‏‎ ‎‏دهند...»‏‎[5]‎‏ ‏

‏‏«آنچه که انبیا برای او مبعوث شده بودند و تمام کارهای دیگر، مقدمۀ اوست،‏‎ ‎‏بسط توحید و شناخت مردم از عالم است که چطور است، ارائه عالم به آن‏‎ ‎‏طوری که هست، نه به آنطوری که ما ادراک می کنیم...»‏‎[6]‎‏ ‏

‏‏«مقصد انبیا حکومت نبوده است، حکومت برای مقصد دیگر بوده، نه‏‎ ‎‏مقصد بوده، تمام مقاصد برمی گردد به معرفت الله، هرچه در دنیا واقع بشود و‏‎ ‎‏انبیا هر چه دنبالش بودند که خداشناسی، واقعاً خداشناسی، اگر او حاصل بشود‏‎ ‎
‏‎

‎‏همه چیز دنبالش حاصل است... مسأله این است که همه دنبال این بودند که‏‎ ‎‏مردم را آشنا کنند با خدا.»‏‎[7]‎‏ ‏

‏‏«دعوتها هر چه می شود مقدمّه است برای اینکه انسان را‏‎ ‎‏بیدار کنند، انسان را بفهمانند به «او». ارائه بدهند به «او» که چه بوده و چه هست و چه خواهد بود‏‎ ‎‏و عالم چه جور است وضعش با ذات مقدّس حق تعالیٰٰ.»‏‎[8]‎‏ ‏

‏‏این مطلب که قلمرو معرف دینی، شناخت خداوند متعال وعبودیت خداست، علتش‏‎ ‎‏این است که دین مکمل نظام وابستگی جهان و انسان به خداوند متعال است. اگر انسان در‏‎ ‎‏بُعد ارادی (اندیشه و عمل) رها شود و حرکتی در مسیر غیر وابستگی به الله داشته باشد،‏‎ ‎‏لازمه اش نقص نظام وابستگی است. در حالی که آفرینش جهان و انسان حکیمانه است و‏‎ ‎‏در هیچ بُعدش نباید نقص وجود داشته باشد. خروج اراده از عبودیت ایجاد نقص در نظام‏‎ ‎‏وابستگی است، و این خلاف حکمت الهی است. به همین جهت دین برای تکمیل‏‎ ‎‏آفرینش حکیمانه (که عین وابستگی به الله است) از جانب خداوند به واسطه انبیا و‏‎ ‎‏رسولان و اوصیا فرستاده می شود. به عبارت دیگر، دین هماهنگ کنندۀ نظام ارادی با‏‎ ‎‏نظام تکوینی است. نظام تکوین تسلیم محض خداست، انسان در نظام ارادی باید‏‎ ‎‏هماهنگ با نظام تکوین بوده و تسلیم محض خدا باشد. و امام - رحمة الله علیه - به همین‏‎ ‎‏لحاظ فرمود: «دین حق همان اسلام و تسلیم در بارگاه حق تعالیٰ است.»‏

‏‏«افغیر دین الله یبغون وله اسلم من فی السموات و الارض طوعاً و کرهاً و الیه‏‎ ‎‏یرجعون»‏‎[9]‎‏ آیا غیر از آیین خدا می طلبد (وابستگی به غیر الله را طلب می کنند)‏‎ ‎‏و تمامی کسانی که در آسمانها و زمین هستند از روی اختیار یا از روی اجبار، در‏‎ ‎‏برابر فرمان او تسلیم اند و همه به سوی او بازگردانده می شوند. ‏

‏‏خروج از دین، خروج از نظام حکیمانه و داخل شدن از نظام عبث و پوچی است، که‏‎ ‎‏تهی از ظهور، واقعیت و کال است. و آنچه تهی از ظهور، کمال و واقعیت باشد، پذیرش‏‎ ‎‏خدای حکیم نخواهد بود. ‏

‏‏«‏‏و من یتبع غیر الاسلام دیناً فلن یقبل منه و هو فی الاخرة من الخاسرین‏‎[10]‎‏ هر‏‎ ‎‏کس جز اسلام (و تسلیم در برابر فرمان حق) آیینی برای خود انتخاب کند، از او‏‎ ‎‏پذیرفته نخواهد شد. و او در آخرت از زیانکاران است. ‏

‏‏به هرحال آنچه دین بیانگر آن است، برای تبیین نظام حکیمانه و تنبیه انسان به‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏وابستگی محض جهان و انسان به خدای واحد و روشن ساختن توحید افعالی و صفاتی و‏‎ ‎‏بیان راه وصول به مقصد انسانی برای ظهور و هستی برتر است. ‏

‏‏با توجه به روشن شدن دو مفهوم دین و علم به بیان رابطۀ آنها با یکدیگر می پردازیم تا‏‎ ‎‏شبهه ضد بودن علم بادین و مخالفت دین بار شد علم  و بهره مندیهای علمی رفع شود، و‏‎ ‎‏نیز قلمرو تحلیل علمی دین و قلمرو و دخالت دین در علم مشخص گردد. ‏

‏‏ ‏

‏‏رابطه علم ودین‏

‏‏ ‏

‏‏علم به معنای تجربی و حسی به کشف از واقعیتهای موجود در طبیعت می پردازد و راه‏‎ ‎‏بهره گیری از پدیده های طبیعت را به روی انسان می گشاید. رابطۀ دین با چنین علمی که‏‎ ‎‏معلول تفکر و اندیشۀ حسی و تجربی آدمیان است دو گونه است: 1 - رابطۀ تکوینی دین با‏‎ ‎‏علم 2 - رابطه تشریعی دین با علم. ‏

‏‏رابطه تکوینی دین با علم: ‏‏دین با آنچه دارای ارزش وجودی است، رابطۀ مثبت دارد،‏‎ ‎‏آن را تأیید می کند و به استخدام خویش در می آورد تا به وسیله آن پرده های غفلت را از‏‎ ‎‏نفس انسان کنار زند، غبار بیگانگی که برنفس انسان نشسته بشوید و آشنایی و هماهنگی‏‎ ‎‏خویش را با ذات انسان آشکار سازد. زیرا وجود هر شیئی با تحلیل عقلی، انسان را به‏‎ ‎‏همان مؤثر فی الوجودی راهنمایی می کند که دین با بیان و پیامش به آن ارشاد می کند.‏‎ ‎‏علمی که رفع جهل از آدمی می کند؛ و معرفت طبیعت آن گونه ای است که هست، از ارزش‏‎ ‎‏عالی وجودی برخوردار است، و دین فراگیری آن را حسن فعلی می داند و از آن در حدی‏‎ ‎‏که تأمین کنندۀ هدفش باشد، بهره می جوید. و امّا در بهره گیری مادّی انسان از علم، دین با‏‎ ‎‏رابطه تشریعی بهرۀ خود را از علم می گیرد. ‏

‏‏فراخوانی قرآن انسان را به تفکر در آیات آفاقی در راستای رابطه تکوینی دین با علم‏‎ ‎‏معنا و مفهوم پیدا می کند. این فراخوانی بیان همان حسن فعلی و صحّه گذاشتن بر ارزش‏‎ ‎‏وجودی علم است. حسن فعلی فراگیری علم و ارزش وجودی را دین به علم نبخشیده، و‏‎ ‎‏لکن دین آن را کانالی جهت رسیدن به مقصود خویش قرارداده است. (یعنی وصول‏‎ ‎‏علمی و به دنبال آن وصول عملی به حق) ‏

‏‏«‏‏سنریهم ایاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق‏‏.»‏‎[11]‎‏ بزودی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می دهیم تا‏‎ ‎‏برای آنان آشکار گردد که او حق است. ‏

‏‏«‏‏ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لایات لاولی‏‎ ‎‏الاباب‏‏»‏‎[12]‎‏ به حقیقت در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و رفت شب و روز،‏‎ ‎‏نشانه های (روشنی) برای خردمندان است. ‏

‏‏«‏‏الذین یذکرون الله قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم و یتفکَّرون فی خلق‏‎ ‎‏السّموات و الارض ربّنا ما خلقت هذا باطلاً فقنا عذاب النّار‏‏»‏‎[13]‎‏ - آنانی که خدا را‏‎ ‎‏در حال ایستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند و در‏‎ ‎‏(اسرار) آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند، (و می گویند) - بارالها!اینها را‏‎ ‎‏بیهوده نیافریده ای. ‏

‏‏منزّهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار!‏

‏‏آیات فوق اشاره کلی به چند نکته دارد: ‏

‏‏1 - توجّه  دادن به حُسن فعلی تفّکر در آسمانها و زمین که وابسته به ادارکات حسّی و‏‎ ‎‏تجربی است. ‏

‏‏2 - نظر حسی و تجربی با تحلیل عقلی آشکار کنندۀ آیه بودن آسمانها و زمین است. ‏

‏‏3 - روشن شدن حق به وسیلۀ آیات. ‏

‏‏4 - هدفداری خلقت و باطل نبودن آن. ‏

‏‏5 - وابستگی جهان و انسان به وجود الله. ‏

‏‏چنانکه تفکّر علمی در جهان طبیعت نکات فوق را نتیجه دهد، دین بهره تکوینی خود‏‎ ‎‏را از علم برده است. شخص ممکن است در هنگام تفکر و اندیشه حسّی و تجربی به‏‎ ‎‏کشف واقعیات مجهول نایل شود. کشف واقع کار بشری است، ربطی به دین ندارد.‏‎ ‎‏ممکن است در این کشف، جهات خطایی وجود داشته باشد و ممکن است، کشف تام‏‎ ‎‏نباشد و ناقص باشد. رفع خطا و کشف تام از واقعیت اموری هستند که برعهده بشر‏‎ ‎‏گذاشته شده است. در هر جا که واقعیت علمی ظهور فعلی پیدا کند. دین حضور  خودش‏‎ ‎‏را اعلان می کند و طالب آگاهی به نکات فوق از عالم است. اگر عالم در شعاع کشف واقع‏‎ ‎‏به نکات فوق توجه کرد و به درک آنها نایل شد، عالمی دیندار است و مطلوب دین حاصل‏‎ ‎‏شده است و اگر عالم در همان درک حسی ماند و حاضر به تحلیل عقلی نشد، و نکات‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏فوق برای او مجهول ماند دین مُهر بطلان برعلمیت او می زند، بدان جهت که در کفر به‏‎ ‎‏حق باقی مانده است، نه بدان جهت که فیزیکدان و شیمیدان است، زیرا حسن فعلی و‏‎ ‎‏ارزش وجودی علم زایل شدنی نیست. مهر بطلان به این معنا که تنها بهره اش از علم این‏‎ ‎‏است که تمتع مادی ببرد، چنانکه حیوانها در شعاع وجود غرایز می برند. و این عالم در‏‎ ‎‏شعاع تفکّرش. ‏

‏‏«‏‏والذین کفروا یتمتعون و یاکلون کما تأکل الانعام و النار مثویً لهم‏‏.»‏‎[14]‎‏ و‏‎ ‎‏آنانی که کافر شدند از متاع زودگذر دنیا بهره می گیرند و همچون چارپایان‏‎ ‎‏می خورند و سرانجام آتش دوزخ جایگاه آنهاست. ‏

‏‏دین علم عالم را کانالی برای رهایی عالم از افتادن در اسفل سافلین دنیا قرار می دهد و‏‎ ‎‏او را از کالانعام بودن رهانیده و از تبعیت باطل نجات می دهد به تبعیت حق در می آورد: ‏

‏‏«‏‏الذَّین کفروا اتَّبعوا الباطل و اَنَّ الذین امنوا اتبعوا الحق من ربّهم‏‏»‏‎[15]‎‏ ‏

‏‏با توجّه به موارد فوق، دین نه تنها سر ستیز با علم ندارد که با گروه باطل در نحوۀ‏‎ ‎‏بهره گیری نادرست از علم و نگاه محض حیوانی به علم مبارزه می کند. و علم آنگاه که با‏‎ ‎‏کشف واقعیت و تحلیل درست در دستگاه عقلانی هدف دین را تأمین کرد، قابلیت پیدا‏‎ ‎‏می کند که وسیلۀ صحیح برای بهره های انسانی آدمیان از علم باشد. ‏

‏‏بیان قرآن در خلقت آسمانها و زمین و به طور کلی جهان و انسان، تاریخ و اقوام و ادیان‏‎ ‎‏گذشته و خصوصیات ذاتی و عارضی انسان و ... یک هدف عالی را تعقیب می کند و آن‏‎ ‎‏توجه دادن انسانها به خدا و اصلاح امور دنیوی برای رسیدن به سعادت اُخروی و قرب‏‎ ‎‏الهی است. اما در صدد شناخت تفصیلی آنها نیست به نحوی که آدمیان به همۀ جوانب و‏‎ ‎‏جهات و ظرایف مسائل در موضوعات فوق آگاه شوند و تفکر آنها در موضوعات فوق و‏‎ ‎‏کشف یک واقعیت معلول زحمات علمی و حرکتی علمی خود شخص است ربطی به دین‏‎ ‎‏ندارد. نظریه ای که دانشمندان مسلمان در مورد مسأله ای مربوط به جهان و انسان ارائه‏‎ ‎‏می دهند، خواه مطابق با واقع باشد و خواه مخالف، مربوط به خودشان است، به دین‏‎ ‎‏نسبت داده نمی شود. ‏

‏‏برداشت خود را از یک مطلب، از یک آیه و یا روایت نمی توانیم به دین نسبت دهیم،‏‎ ‎‏مگر آنگاه تعیین حاصل کنیم که نظر دین همین است. دین محیط بر علم است نه در مرتبه‏‎ ‎‏نازلتر از علم تا به وسیلۀ نظریات اشخاص بخواهد روشن شود و محتاج به تلاش عالمان‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏تجربی باشد. ابوذر یک دیندار واقعی است و دین را خوب می شناسد. در صورتی که‏‎ ‎‏ممکن است بویی ازعلوم تجربی نبرده باشد. سلمان، مقداد و... به همین نحو. تفکر در‏‎ ‎‏آسمانها و زمین، درخود و تحولات جهان همین اندازه که شخص را متوجه خدای بزرگ‏‎ ‎‏کند. هدف دین از تشویق به نظر در آیات آفاقی و انفسی حاصل شده است و ممکن است‏‎ ‎‏تفکر در ظرایف عالم وجود و رشد علمی به همراه رشد عقل، ایمان انسان را محکمتر و‏‎ ‎‏شدیدتر کند. آیا شخصی هست که دین او با دین حضرت لقمان برابری کند و معرفتی که‏‎ ‎‏او داشته، داشته باشد در صورتی که علوم تجربی زمانش در پایین ترین درجه از رشد‏‎ ‎‏است؟ ‏

‏‏اگر علوم تجربی مقدمۀ شناخت دین و مسائل دینی بود، برانبیا و رسولان لازم بود که‏‎ ‎‏قبل از اقدام به بیان ذی المقدمه، به بیان مقدمات به نحو گسترده بپردازند. در صورتی که‏‎ ‎‏انبیا مردم را با توجه به فطرت به خدا و معاد دعوت می کردند و اگر اشاره ای به مسائل‏‎ ‎‏تجربی داشتند از باب این بوده که فطرت را بیدار کنند. اگر برخی از معتقدین به اسلام به‏‎ ‎‏عنوان مسلمان به علومی چون جامعه شناسی، جغرافیا، تاریخ، فنون، پزشکی، ریاضی،‏‎ ‎‏فیزیک و شیمی روی آورده اند و صاحب نظر زمان خود در این زمینه ها بوده اند، مربوط به‏‎ ‎‏اسلامی بودن آنها نیست، هرچند درک توحیدی او از انسان و جهان در بیان نظریات و‏‎ ‎‏تفکراتش تأثیر داشته است. ‏

‏‏صرف چنین تأثیری سبب نمی شود که بگوییم جامعه شناسی اسلامی یا جغرافیای‏‎ ‎‏اسلامی، پزشکی اسلامی و ... زیرا آنچه در شعاع اندیشه و تجربه اش به دست آورده‏‎ ‎‏معلول تلاش علمی و حرکت علمی خودش هست. تنها تأثیر دین در حرکت علمی او،‏‎ ‎‏احیاناً تشویق و ایجاد انگیزه در فراگیری آن علم است و یا اینکه به حرکت علمی او جهت‏‎ ‎‏خاص و بینش خاص داده و در نحوه بهره گیری اش از علم اثر گذاشته است. تمام آنچه‏‎ ‎‏بیان شد در این جمله پرمعنای امام - رضوان الله تعالی علیه - جمع شده که فرمودند: ‏

‏‏«تمام مقاصد (انبیا) برمی گردد به معرفت الله ... انبیا مظهر رحمت حق‏‎ ‎‏تعالی هستند. می خواهد  که همۀ مردم خوب باشند، می خواهند  همۀ مردم‏‎ ‎‏معرفت الله داشته باشند.»‏‎[16]‎‏ ‏

‏‏«همه ادیان برای همین مسأله آمده اند که درست کنند، انسانها را درست‏‎ ‎‏کنند. اصلاً موضوع بحثشان انسان است، به چیز دیگر هیچ فکر نمی کنند، به‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏انسان فکرمی کنند. برای اینکه همۀ عالم هم خلاصه اش همین انسان است.‏‎ ‎‏انسان یک موجودی است خلاصۀ همه موجودات عالم است...»‏‎[17]‎‏  ‏

‏‏ ‏

‏‏دخالت دین در علوم‏

‏‏ ‏

‏‏دین برای رسیدن به مقصود متعالی خود (وابستگی ارادی انسان به خدا در تمام ابعاد‏‎ ‎‏به دخالت در علوم می پردازد، امّا دخالت درنحوۀ فراگیری و بهره گیری علم نه در نظریات‏‎ ‎‏علمی (آنجا که واقعیت کشف شده باشد) آنجایی که علوم ازانسان و جامعه، انسان و‏‎ ‎‏تاریخ، حقوق، اقتصاد، تربیت و اخلاق انسان سخن می گویند؛ دخالت دین این است که با‏‎ ‎‏نگاه مکتبی و الهی به انسان بنگرند و با درکی توحیدی از انسان و با توجه به واقعیتهای‏‎ ‎‏موجود در نقس انسان به بررسی جامعه، تاریخ، تربیت، اقتصاد و فرهنگش بپردازند. زیرا‏‎ ‎‏که تحلیلی غیر از این تفسیر نادرستی را از مسائل  فوق ارائه خواهد داد؛ تفسیری که انسان‏‎ ‎‏و مسائل او را واژگون شده معّرفی خواهد کرد. و درجایی که علوم از پدیده های جهان از‏‎ ‎‏خلقت و دیگر مسائل آن سخن می گوید؛ باید دو مطلب را درنظر داشته باشد: 1 – جهان‏‎ ‎‏به عنوان ایت و نشانه خدا 2 - جهان برای انسان و مرکزی برای سیر انسان به سوی خدا‏‎ ‎‏این دو مطلب احیاناً دخالتی در نحوۀ کشف واقعیت طبیعی نداشته باشند، ولکن جهت‏‎ ‎‏علم و کیفیت بهره مند از علم را به خوبی مشخص می کند، و علم را از لغویت بیرون‏‎ ‎‏می اورد، و آن را آلوده شدن به هوی و هوسها رهایی می بخشد. و آنجا که این واقعیتِ‏‎ ‎‏دارای ارزش ذاتی و حسن فعلی بخواهد وسیله فساد و شیوع آن شود؛ دین شخص‏‎ ‎‏دارندۀ آن را هرچند از ادامه فراگیری و رشد علم ممکن است باز ندارد، ولکن جلوی‏‎ ‎‏بهره مندی جاهلانه و فسادگرانه اش را از علم می گیرد. امام خمینی - رضوان الله تعالی‏‎ ‎‏علیه - در بسیاری موارد خطاب به دانشگاهیان بر این مطلب تأکید داشتند، که علوم‏‎ ‎‏دانشگاهی در سایۀ دین و دینداری و تهذیب از ثمره انسانی برخوردار می شود: ‏

‏‏«... مهم در دانشگاهها، دانشسراها، تربیت های معلم، تربیت های دانشجو،‏‎ ‎‏این است که همراه با تعلیمات و تعلّمات، تربیت انسانی باشد. چه بسا اشخاص‏‎ ‎‏که در علم به مرتبۀ اعلا رسیده اند، لکن تربیت انسانی ندارند، که یک همچو‏‎ ‎‏اشخاصی ضررشان برکشور، ضررشان بر ملت، ضررشان بر اسلام، از دیگران‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏زیادتر است. آن کسی که دانش دارد، لکن دانستنش توأم با یک تهذیب اخلاق و‏‎ ‎‏یک تربیت روحی نیست، این دانش موجب این می شود که ضررش برملت و‏‎ ‎‏کشور زیادتر باشد از آنهایی که دانش ندارند. همین دانش را یک شمشیری‏‎ ‎‏می کند دردست خودش و با آن شمشیر دانش ممکن است که ریشۀ یک کشور را‏‎ ‎‏از بین ببرد و قطع کند.»‏‎[18]‎‏ ‏

‏‏دین از واقعیت هر هستی پرده برداشته و سخنش از هستی است، درصورتی که علوم‏‎ ‎‏تجربی کشف ظواهر پدیده های مادی را (در حدودی ناچیز که برای بشر قابل تجزیه‏‎ ‎‏است) به عهده دارد. دین کارش این است که حقیقت هستی را بدون قید و شرط در فهم‏‎ ‎‏بشری به انسان معرفی کند، و "الله" را به عنوان حقیقت مطلق آنگونه که هست بشناساند،‏‎ ‎‏حقیقت جهان ماده و دنیا را معرفی کند، از هستی انسان و جهان آنچنانکه هستند، سخن‏‎ ‎‏بگوید و تفسیری صحیح از جهان غیب و پنهان از مشاهدۀ آدمیان ارائه دهد. معرّف عالم‏‎ ‎‏پس از مرگ با خصوصیات و جلوه های آن باشد. و ... ‏

‏‏علمی که به تفسیر واقعیت هستی نشسته، فوق دانشی است که به ظواهر پرداخته‏‎ ‎‏است. و اگر دین احیاناً سخنی از ظواهر به نحو کلی و بعضاً به نحو جزئی دارد، برای این‏‎ ‎‏است که اشخاص  محصور شده در محسوسات را به جانب معقولات بکشاند و بتدریج به‏‎ ‎‏درک واقعیت از هستی برساند: ‏

‏‏«درآفرینش آسمانها  و زمین و آمد و شد شب و روز، کشتیهایی که در دریا به‏‎ ‎‏سود مردم در حرکت اند و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و (همچنین) در‏‎ ‎‏تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه هایی است‏‎ ‎‏(از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می اندیشند.»‏‎[19]‎‏  ‏

‏‏«از آیات او این است که برق (و رعد) را به شما نشان می دهد که هم مایۀ‏‎ ‎‏ترس و هم امید است (ترس از صاعقه، امید به نزول باران) و از آسمان آبی فرو‏‎ ‎‏می فرستد که زمین را بعد از مردنش به وسیلۀ آن زنده می کند؛ در این نشانه هایی‏‎ ‎‏است، برای جمعیتی که تعقل می کنند.»‏‎[20]‎‏ ‏

‏‏دو آیۀ فوق نمونه ای از آیات بسیاری است، که ما را از محسوس (علم حسی و‏‎ ‎‏تجربی) به معقول (کشف واقعیت هستی) فرا می خواند. ‏

‏‏نتیجۀ این علوم تجربی در عرض علم دین نیستند، بلکه ابزار و وسیله برای درک‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏واقعیتی است که دین بیان می کند. آنهم برای کسانی که قادر به فهم واقعیتهای دینی بدون‏‎ ‎‏این ابزار نیستند. و اِلاّ آنانی که هستی را با خود هستی می شناسند، این را به کار نمی آید.‏‎ ‎‏آن کسی که از ذات حق به حق پی می برد، چه نیازی به سیر در ظواهر مادیت دارد. ‏‎[21]‎‏ و‏‎ ‎‏این که ظواهر مادی قابلیت دارند که در یک حد هر چند ناچیز واقعیت هستی را روشن‏‎ ‎‏کنند، بدان جهت است که جلوه و آیه ای از آن حقیقت هستی بدون قید و شرط هستند و به‏‎ ‎‏همین جهت ارزش عالم در علوم طبیعی این است که به فهم جلوه هایی از هستی مطلق‏‎ ‎‏رسیده است و حقیقت جهان، دنیا، انسان و مسأله پس از مرگ و کیفیت زندگی بر او‏‎ ‎‏مجهول خواهد ماند. زیرا بیان مسائل فوق به عهدۀ انبیاست. به بیان بلند امام - رضوان الله‏‎ ‎‏تعالی علیه - : ‏

‏‏«موضوع علم انبیا، انسان است. هرچه هست با انسان حرف است... انبیا‏‎ ‎‏آمدند که - بفهمانند به ما که قضایا چه هست، ما همه حیران، سرگردان، همه عالم‏‎ ‎‏سرگردانند، نمی دانند قضایا چیست. اینهایی که ادعای انسان شناسی و اسلام‏‎ ‎‏شناسی می کنند، ادّعاست؛ کی انسانی را می شناسد و کی اسلام را؟ به یک‏‎ ‎‏پرده هایی، یک ورقهای بسیار مختصری از انسان ... انسان به معنای حقیقی‏‎ ‎‏انسان، به آن معنایی که انسان است جزذات مقدس حق و آنهایی که ملهم اند به‏‎ ‎‏الهام او، کسی نمی شناسد...»‏‎[22]‎‏ ‏

‏‏رابطۀ تشریعی دین با علم:‏‏ رابطۀ تشریعی دین با علم هماهنگ با رابطه تکوینی دین با‏‎ ‎‏علم است، بلکه رابطه تشریعی مکمل رابطه تکوینی است، و بدون آن رابطۀ تکوینی دین‏‎ ‎‏با علم ناقص است. در رابطۀ تکوینی دین با علم، تکیه بر ارزش وجودی علم است،‏‎ ‎‏کشف واقعیت است و فراگیری آن دارای حسن فعلی است و اسلام بهرۀ خود را در کشف‏‎ ‎‏حقایق کلّی و تعلّق عالم به حکمت، قدرت، علم و حیات الهی می گیرد. امّا رابطۀ تشریعی‏‎ ‎‏دین با علم ظهورش درکیفیت بهره گیری از علم است که تحت عنوان حسن فاعلی علم‏‎ ‎‏قرار می گیرد. دین خوب بهره مند شدن از علم را طلب می کند. و قبح فاعلی علم را طرد‏‎ ‎‏کرده و به کارگیری آن را در غیر مسائل انسانی رذیلت می داند. ‏

‏‏دردیدگاه دین، غایت علم عبادت است. در ‏‏غررالحکم‏‏ روایتی از امیرالمؤمنین – علیه‏‎ ‎‏السلام - نقل شده که فرمودند: ‏‏«غایة العم العادة»‏‏ و از مجموع آیات و روایات مربوط به‏‎ ‎‏علم به طور مطلق با دلالت مطابقی و یا التزامی و تضمنی استفاده می شود که انسان در‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏شعاع فراگیری علم و استفاده از آن باید به مقام بندگی خدا نایل شود و حصول این غایت‏‎ ‎‏جز در شعاع تهذیب نفس ممکن نیست. به کارگیری علم برای نتایج مادیش نیازی به‏‎ ‎‏تهذیب نفس ندارد. علم خواه همراه با مدارا، صبر، ایثار، گذشت، عظمت، عزت، کرامت‏‎ ‎‏و ... باشد یا نباشد، نتایج مادی که مورد نظر انسان است از ان گرفته می شود؛ زیرا این‏‎ ‎‏نتایج تکوینی علم است. کارخانه ساختن، بنای ساختمانها، شهرسازی، پل سازی، برق،‏‎ ‎‏مداوای بیمار و ... نتایج تکوینی علم هستند و رابطۀ علم با آن نتایج رابطه علّت یا معلول‏‎ ‎‏است. امّا نتیجۀ انسانی از علم گرفتن، معلول حسن فاعلی در بهره گیری از علم است و‏‎ ‎‏حسن فاعلی در شعاع ایمان به خدا و آنچه از جانب خداوند نازل شده است، تحقق‏‎ ‎‏می یابد. حسن فاعلی ظهور فعلی دین و ایمان است. عملی که دارای حسن فعلی است‏‎ ‎‏مانند علم آموختن و بهره گیری مادی از علم، زمانی که با حسن فاعلی (انگیزه الهی) و‏‎ ‎‏صفات فضیلت توأم شود، نتیجۀ انسانی می دهد. و رابطۀ تشریعی دین با علم در همین‏‎ ‎‏نکته نهفته است. در چنین صورتی است که علم و عالم تقدّس پیدا می کند.  ‏

‏‏اهتمام حضرت امام - رضوان الله علیه – بر توجه به هدایت انبیا در میان تمام اقشار‏‎ ‎‏ملت بخصوص قشر دانشمندان و دانش پژوهان برای همین مهم است که بهرۀ انسانی از‏‎ ‎‏مادیات گرفتن جز در شعاع حسن فاعلی و صفات فضیلت ممکن نیست. ‏

‏‏«اگر ما تربیت و تعلیم نداشته باشیم، تربیتی که انبیا آورده اند، برای اینکه‏‎ ‎‏غیر انبیا راه را نمی دانند... مکتب غیر انبیا اصلاً اطلاع از ماورای طبیعت‏‎ ‎‏ندارد، هرچه مکتب هست همین طبیعت است، مکتب انبیاست که ماورای‏‎ ‎‏طبیعت را هم طرح می کند... یک آدمی که اصل، نمی داند ماورای طبیعت‏‎ ‎‏چیست، همین طور نشسته توی خانه اش ومی گوید: نخیر، نیست. انبیا می دانند‏‎ ‎‏راه چه هست، از کجا باید رفت، چه جوری  باید رفت. راهی است که تا به‏‎ ‎‏وسیلۀ انبیا و تعلیمات انبیا نباشد، انسان نمی تواند به مقصدش برسد... همه‏‎ ‎‏مظاهر تمدن را انبیا قبول دارند، لکن مهار شده، نه مطلق و نه رها. شهوات را‏‎ ‎‏جلویش را نگرفتند، جلو اطلاقش را گرفتند...»‏‎[23]‎

‏‏«... تمام انبیا برای آدم درست کردن آمدند و قرآن کتاب آدمسازی است...‏‎ ‎‏اگر شما یا ما گمان کنیم که علم منشأ سعادت است ولو هر چه باشد، این اشتباه‏‎ ‎‏است. برای اینکه علم گاهی منشأ بسیاری از تفاوتهاست. «چو دزدی با چراغ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏آید، گزیده تر برد کالا» گفتۀ حکیم سنایی است ظاهراً... یک فرد دانشگاهی که‏‎ ‎‏انحراف پیدا کند غیر از یک فرد بازاری و کارگراست... انحراف اساتید‏‎ ‎‏دانشگاه انحراف خودشان تنها نیست، انحراف یک گروه است. چه گروهی؟ آن‏‎ ‎‏گروهی که می خواهند  مملکت را اداره کنند که گاهی به انحراف یک کشور منجر‏‎ ‎‏می شود... اگر بنا باشد فقط تربیت علمی باشد، شما یک طبیب درست می کنید‏‎ ‎‏ولی نظر این طبیب چه باشد، این طبیب فردا می شود یک کاسب که یک مریض‏‎ ‎‏را معطل می کند برای اینکه حق ویزیت را زیاد بکند. ممکن است از نظر طبابت‏‎ ‎‏خوب طبیبی باشد، ولی مهذب نیست، چون متقی نیست با دوافروش می سازد تا‏‎ ‎‏نسخه هر چه گرانتر بنویسد. یک مهندس درست می کنید که درعلم خودش‏‎ ‎‏خیلی خوب است اما وقتی که می خواهد یک نقشه ای بدهد آن استادهایی را که‏‎ ‎‏دارد طوری به کار می برد که مفید نباشد و به شکل منفعت طلبی باشد...»‏‎[24]‎‏ ‏

‏‏هماهنگی بین رابطه تکوینی دین با علم و رابطۀ تشریعی دین با علم این است که اگر‏‎ ‎‏دین با توجه به ارزش وجودی علم و کشف واقعیت، بهره اش را که شناخت، خداوند‏‎ ‎‏متعال است می گیرد، در رابطۀ تشریعی دین با علم که سخن از بهره گیری انسانی است به‏‎ ‎‏غایت علم که رسیدن به تقرب به خدای متعال باشد برسد. علم همانگونه که راه برای‏‎ ‎‏معرفت الله است، راه برای تقرّب به الله نیز باشد. و علم زمانی راه برای تقرّب به الله‏‎ ‎‏است که همراه با تربیت انسانی باشد. چنانکه امام - رضوان الله تعالی علیه - خطاب به‏‎ ‎‏دانشجویان فرمودند: ‏

‏‏«مهم در دانشجویی و دانشیاری و در استادی و در شاگردی و در تربیت، در‏‎ ‎‏علم این است که یک تربیت صحیح همراه با علم باشد، عالمم تربیت شده به‏‎ ‎‏تربیت انسانی، که همان تربیت اسلامی است. کوشش کنید که هر قدمی که برای‏‎ ‎‏علم بر می دارید برای عمل ظاهری و برای اعمالی باطنی، ایجاد تقوا در خودتان،‏‎ ‎‏ایجاد استقامت، امانت در خودتان بکنید، که وقتی از دانشگاه ان شاء الله بیرون‏‎ ‎‏می آیید یک انسانی باشید که هم معلومات داشته باشید و هم امانتدار باشید.‏‎ ‎‏برای معلوماتتان، هم امانتدار باشید و هم تزکیۀ نفس کرده باشید...»‏‎[25]‎

‏
‏‎

‎‏تأثیر امام در پیوند و آشتی علم و دین و گسترش توجه به دین در مجامع علمی و‏‎ ‎‏دانشگاهی‏

‏‏ ‏

‏‏باتوجه به رابطۀ تکوینی و تشریعی دین با علم متوجه شدیم که بین علم و دین تضادی‏‎ ‎‏وجود ندارد و دین بهرۀ خودش را از علم که کشف واقعیت است می گیرد. حوزۀ دینی که‏‎ ‎‏اینک محصور در تحقیق و بیان مسائل دینی است، یا دانشگاه که تحقیقش در رشته های‏‎ ‎‏مختلف علوم تجربی و بررسی علوم انسانی احیاناً در شعاع تجربه است، بر اساس دو‏‎ ‎‏قسم رابطه فوق می توانند به هم بپیوندند و با دخالت در تمام شئون ملت و مملکت،‏‎ ‎‏جامعه ای عالی انسانی را در امور دنیوی و اخروی بنا کنند. جدایی دانشگاه از حوزه یک‏‎ ‎‏امر عرضی است که در اثرحاکمیت دنیاطلبان پدید آمده است. آنانی که نه به حقیقت دین‏‎ ‎‏پی برده بودند و نه به واقعیت علم، و این دو را رو در روی یکدیگر می دیدند و یا گروهی‏‎ ‎‏که این تضاد را احساس نمی کردند ولکن مغرضانه در پی رسیدن به اهداف ما دیگرانۀ‏‎ ‎‏خود به اختلاف بین این دو قشر دامن می زند و این مطلب را امام خمینی - رضوان الله‏‎ ‎‏تعالی علیه - بخوبی احساس کرده بودند، و بارها در دیدار با دانشگاهیان و حوزویان این‏‎ ‎‏مطلب را ابراز فرمودند و تأکید بر وحدت و آشتی بین علم و دین، دانشگاه و حوزه و‏‎ ‎‏گسترش دین در مجامع علمی و دانشگاهی داشتند. این تأکید درنحوۀ انتظار امام از حوزه‏‎ ‎‏و دانشگاه و درمسأله وحدت بین این دو قشر نهفته است که به اختصار به آن می پردازیم.‏‎ ‎

‏‏انتظارات امام از دانشگاه و حوزه: انتظارات امام - رضوان الله علیه – از دانشگاه‏‎ ‎‏این بود که مرکز معنویات باشد نه مرکز شقاوت: ‏

‏‏«دانشگاه مرکز سعادت و در مقابل مرکز شقاوت یک ملت است. از دانشگاه‏‎ ‎‏باید سرنوشت یک ملت تعیین بشود. دانشگاه خوب یک ملت را سعادتمند‏‎ ‎‏می کند و دانشگاه غیر اسلامی، دانشگاه بد، یک ملت را به عقب می زند. در رژیم‏‎ ‎‏سابق شاید از همۀ جنایتها، جنایت اینکه دانشگاه را به طور صحیح نگذاشتند‏‎ ‎‏عمل بکند شاید از همه جنایات بالاتر باشد، آنچه در اسلام مطرح است، اموال‏‎ ‎‏نیست، مادیات نیست، معنویات است که باید از دانشگاه به همۀ اقشار سرایت‏‎ ‎
‏‎

‎‏بکند. یعنی چه دانشگاه شما و چه دانشگاه روحانیون، این دو قشر هستند که‏‎ ‎‏تربیت امت به عهدۀ این دو قشر است. این دو قشر از همۀ قشرها عملشان‏‎ ‎‏شریفتر و از همه قشرها مسئولیتشان بیشتر است... دانشگاه باید مرکز درست‏‎ ‎‏کردن انسان باشد، چه دانشگاه روحانی و چه دانشگاه شما و این یک امری بوده‏‎ ‎‏است که انبیا - علیهم السلام - مأمور بر همین امر بوده اند، که انسان درست کنند‏‎ ‎‏... دانشگاه مبدأ همۀ تحولات است... دانشگاه را درستش کنید، دانشگاه را‏‎ ‎‏اسلامیش کنید... در یک دانشگاهی، عملش نورانی، علمش نورانی، اخلاقش‏‎ ‎‏نورانی، همه چیزش نورانی باشد، الهی باشد... شما دانشگاهیها کوشش کنید که‏‎ ‎‏انسان درست کنید. اگر انسان درست کردید، مملکت خودتان را نجات دهید...‏‎ ‎‏قشر روحانی و قشر دانشگاهی، سعادت ملت را شماها باید بیمه کنید، این‏‎ ‎‏مسئولیت به دوشتان آمده ... دانشگاه کوشش کند، دانشگاههای دینی کوشش‏‎ ‎‏کنند، دانشگاههای علمی شما کوشش کنند انسان درست کنند... اگر در‏‎ ‎‏دانشگاه شما انسان درست شد، او می خواهد ملت را نجات بدهد. در فکر این‏‎ ‎‏نیست که خودم چه باشم، مقام خودم چه باشد؟ می خواهد نجات بدهد. و اگر‏‎ ‎‏طاغوتی شد می خواهد استفاده کند، نمی خواهد نجات بدهد، می خواهد خودش‏‎ ‎‏را، برای خودش کار کند، نه برای کشور...»‏‎[26]‎‏  ‏

‏‏گاهی امام(ره) از توطئه های درون دانشگاهی پرده برداشته و به دانشگاهیان هشدار‏‎ ‎‏می داد که در مقابل آن بایستند و نگذارند دانشگاه محیط فعال برای زباله های غربی باشد:‏

‏‏«دانشگاه ما که مرکز آدمسازی باید باشد... حالا بیدار باشد که عدۀ معدودی‏‎ ‎‏توی این دانشگاهها دارند می روند ونمی خواهند اسلام پیدا بشود، نه اینکه‏‎ ‎‏می خواهند دانشگاه درست بشود، خیر، آنها از درست شدن دانشگاه می ترسند‏‎ ‎‏... اینها (غربزدگان) می خواهند، دانشگاه را نگذارند آدم تویش پیدا بشود، و‏‎ ‎‏شما جدیت کنید که آدم پیدا بشود... نیایید شکایت کنید که در دانشگاه یک‏‎ ‎‏کسی آمده و دارد حرف می زند، خوب، برو مقابلش بایست، بگو آقا تو چه‏‎ ‎‏می گویی؟ تو برای ملت دلت می سوزد؟ ... انیها عّمال اند برای اینکه ما را محتاج‏‎ ‎‏به آنها کنند. بشناسید دوستان خودتان و دشمنان خودتان را. قشرهای روشنفکر‏‎ ‎‏(اسلامی) دشمنهای اسلام را بیرون کنند از مراکز خودشان ...»‏‎[27]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏امام خمینی - رضوان الله تعالی علیه - با اعتقاد به اینکه انسان عصارۀ عالم خلقت‏‎ ‎‏است و باید طوری تربیت شود که مادیات هم در مهار معنویات باشد، ‏‎[28]‎‏ از دو قشر‏‎ ‎‏روحانی و دانشگاهی حاکمیت معنویت برمادیت را توقع داشتند. و آنچنانکه از بیانات‏‎ ‎‏فوق استفاده می شود، اینکه در صدد انسانسازی باشند، و خود مهذب شوند و در نظر‏‎ ‎‏مبارک ایشان چکیدۀ رسالت انبیا همین تهذیب نفس است که در جامعۀ اسلامی بلکه‏‎ ‎‏بشری به عهدۀ دو قشر علمای دین و دانشمندان دانشگاهی و دانش پژوهان در این دو‏‎ ‎‏مرکز مهم گذاشته شده است. و شرط موفقیت این دو قشر وجود علم همراه با عمل است:‏

‏‏«علم وعمل دو بال است که انسان را به مقام انسانیت می رساند.»‏‎[29]‎‏ ‏

‏‏تأکید بر وحدت دو مرکز حوزه و دانشگاه: ‏‏ یکی از راههای گسترش دین در مجامع‏‎ ‎‏دانشگاهی و اسلامی شدن دانشگاهها وجود وحدت بین حوزه ودانشگاه است، که امام -‏‎ ‎‏رحمة الله علیه – بر آن تأکید بسیار داشتند. یکی از نکات بیان شده در پیام امام خمینی در‏‎ ‎‏آستانۀ بازگشایی دانشگاهها و مدارس کشور در تاریخ 31 / 6 / 58 این بود: ‏

‏‏«مراکز علمی و فرهنگی قدیم و جدید و روحانیون و دانشمندان فرهنگی و‏‎ ‎‏طلاب علوم دینیه و دانشجویان دانشگاهها و دانشجویان و دانشسراها دو قطب‏‎ ‎‏حساس و دو مغز متفکّر جامعه هستند. و از نقشه های اجانب، کوشش در جدایی‏‎ ‎‏این دو قطب و تفرقه اندازی بین این دو مرکز حساس آدمساز بوده و هست. جدا‏‎ ‎‏کردن این دو مرکز، در مقابل یکدیگر قرار دادن آنها را، اینها را در مقابل هم قرار‏‎ ‎‏دادن و در نتیجه خنثی کردن فعالیت آنان در مقابل استعمار و استثمارگران از‏‎ ‎‏بزرگترین فاجعه های عصر حاضر است. فاجعه ای که ما و کشور ما را تا آخر به‏‎ ‎‏تباهی و نسل جوان ما را که از ارزنده ترین مخازن کشور است به فساد می کشد.‏‎ ‎‏این توطئه شیطانی طاغوتی را که اکنون قشرهای ملت و خصوصاً دانشمندان‏‎ ‎‏بیدار بدان توجه کرده اند، باید با به کار بردن تمام تدبیر و توان خنثی کرد و راه‏‎ ‎‏تفاهم و اتحاد را هرچه سریعتر و سریعتر باز نمود و با وحدت این دوقطب، این‏‎ ‎‏دو قطب متفکّر، کشور عزیز به رشد واقعی و ترقی و تعالی حقیقی می رسد. علما‏‎ ‎‏و دانشمندان این دو مرکز لازم است کوشش کنند در پیوند دادن این دو قشر‏‎ ‎‏عزیز و باید بدانند که نه دانشگاهی بدون روحانی می تواند به استقلال برسد و نه‏‎ ‎‏روحانی بدون دانشگاهی، عزیزان من! اگر اسلام را می خواهید و کشور را، به‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏فرمان خداوند متعال گوش فرا دهید و اطاعت کنید که می فرماید: «‏‏اطیعوالله و‏‎ ‎‏رسوله و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم‏‏». اختلاف و نزاع، شماها را به‏‎ ‎‏شکست می کشد و قدرت را از شما سلب می کند و رنگ و بوی شما را در جوامع‏‎ ‎‏بشری می برد. ‏‏«واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا»‏‏ از خداوند تعالیٰ توفیق‏‎ ‎‏همگان را در به ثمر رساندن جمهوری اسلامی و به پا داشتن عدل و قسط‏‎ ‎‏خواستارم»‏‎[30]‎

‎

‏‏پاورقیها:‏

‏‏ ‏

‏‎

‎