احیای فکر دینی از منظر تحول گفتمان ترقی در ایران معاصر‏

‏‏احیای فکر دینی از منظر تحول گفتمان ترقی در ایران‏‏ ‏‏معاصر‏

‏‏احمد آکوچکیان‏

‏‏خلاصه مقاله‏

‏‏دیدگاه آرمانی پیشنهادی دین، آیا در عرصه واقعیات انسانی - اجتماعی در تحول و تغییر و فرآیند ترقی و‏‎ ‎‏درجهان امروز عصر تجدد، مجالی برای حضور دارد؟ اگر بلی و چیستی و چگونگی آن باید پاسخ گیرد.‏‎ ‎‏چگونه می توان جریان خالص آموزه ها و تعالیم دین را در این برهه به گونه ای کارآمد تأمین نمود؟ ‏

‏‏در راستای اندیشۀ برگزیدۀ بازسازی، الگوی سزاوار تفسیر دین و الگوی دین شناختی ترقی کدام است؟‏‎ ‎‏پاسخ به این پرسشها ما را بر آن می دارد تا از منظر گفتمانهای متنوع ترقی، به موضوع اصلاح فکر دینی درایران‏‎ ‎‏معاصر نظر کنیم و از دیدگاه برآمده از این نقطه نظر احیاگری، الگوی دین شناختی مدیریت فرآیند ترقی را در‏‎ ‎‏دو عرصه فرد و جامعه به دست دهیم. ‏

‏‏کوشش برای احیای فکر دینی، مضمون جنبش دیرپا و گسترده ای است که در طول بیش از یک قرن تحت‏‎ ‎‏عنوان جنبش احیاگری در آفاق فکری جامعۀ ما حضورو نمود بارزی داشته است. دیدگاهی که در این تحقیق‏‎ ‎‏به دست داده می شود، ارائه بینش و طریقی برای تبیین حلّی نسبت دین (به طور خاص وحی) با امر تغییر و‏‎ ‎‏پدیدۀ ترقی یا پیشرفت (‏‎progress‎‏) و توسعه ( (‏‎Development‎‏، می باشد که می تواند در دیگر حوزه های‏‎ ‎‏مطالعاتی بویژه از جنبۀ مطالعات ارزشی هنجاری (‏‎Normative Research‎‏) به کار گرفته شود. ‏

‏‏اندیشۀ دینی اندیشۀ مدیریت فرآیند ترقی در دو حوزۀ امر انسانی و اجتماعی است که سیر تاریخی‏‎ ‎‏بازسازی آن را در هر دوره ای می توان به منزلۀ فرآیندی پیوسته و دارای وحدت واقعی، یعنی جنبشی که مبدأ‏‎ ‎‏حرکت آن در یک مرکز عقلی - تجدید مستمر مناسبات نوبه نوشوندۀ عقل انتقادی و وحی - قرار دارد، و به‏‎ ‎‏سوی هدف برگزیده ای - آرمان ترقی - تلاش می کند، درک کنیم. به این قرار سیر تاریخی فکر اصلاحی همواره‏‎ ‎‏در راستای تحول گفتمانهای ترقی در درون جریان تاریخی اندیشۀ دینی شکل گرفته است. در متن این فرآیند‏‎ ‎‏اندیشۀ شکل گرفته در بستر سنن فکری حوزه های دینی، با نمونه هایی همچون شهید مطهری و امام خمینی‏‎ ‎‏در حال دست دادن به یک اندیشۀ نظام وارۀ دین شناختی ترقی اند. ‏

‏‏گفتمان تحول یافتۀ امروز و اندیشۀ بازسازی فکر دینی در به دست دادن قرائت تازه ای از دین در راستای‏‎ ‎‏این احیای نظری، بایستی الگوی دین شناختی مدیریت ترقی را برای تحقق احیای علمی، به دست دهد. ‏

‏‏وجه روانشناختی و انسانی فرآیند ترقی که خود منظر فردشناختی دین و مدیریت حیات فردی است بر‏‎ ‎‏اساس نوعی تجربه دینی استوار است که در سه حوزۀ بینشی، روحی و رفتاری حاصل می آید. ‏

‏‏در وجه اجتماعی نیز الگوی دین شناختی ترقی و توسعۀ اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بر‏‎ ‎‏اساس مبانی خاص معرفت شناختی و روش شناختی  در سه بخش تحقیق و توسعه قابل بازشناسی است، در‏‎ ‎‏عرصۀ تحقیق هنجاری (‏‎normative‎‏) می توان رهیافتها، مسائل ارزشی و هنجاری، مطلوبیتها و غایات فرآیند‏‎ ‎‏ترقی از دیدگاه تعالیم دین را دریافت. درعرصۀ تحقیق توصیفی (‏‎descriptive‎‏) به مدد آن بینش از وضعیت‏‎ ‎‏مطلوب و نیز حوزه های مستقل علوم غیردینی به توضیح و توصیف وضعیت موجود که حاوی عناصر‏‎ ‎‏تاریخی نیز هست پرداخت تا در عرصۀ تحقیق تجویزی (‏‎presciptive‎‏)، راهبردهای (استراتژیهای) گذار از‏‎ ‎‏وضع موجود به وضع مطلوب را شناسایی کرد. ‏

‏
‏‎

‎‏فصل اول‏

‏‏احیای فکر دینی در منظر گفتمانهای ترقی‏

‏‏احیای فکر دینی قبل از آنکه مسئله ای فلسفی - کلامی یا جامعه شناختی باشد،‏‎ ‎‏مسئله ای معرفت شناختی است. ژرف کاوی در مبانی نظری مسئله در اولین گام تحقیق‏‎ ‎‏ضروری می نماید. ‏

‏‏قسمت اول: تحول اندیشۀ ترقی در حوزۀ فکر دینی ایران معاصر‏

‏‏کوشش برای ترسیم یک چشم انداز تاریخی از تطور اندیشۀ ترقی و ارزیابی مضمون‏‎ ‎‏کوششهای فکری آن در ایران معاصر با توجه به تجربۀ مطالعه نقدی از تطور اندیشۀ ترقی‏‎ ‎‏در غرب، از جمله اقدامات ضروری برای تعمیق هر چه بیشتر جنبش اصلاح فکر دینی به‏‎ ‎‏شمار می رود. ‏

‏‏قرن چهارم و پنجم هجری را از وجهه نظر اصل خردباوری می توان دورۀ رنسانس‏‎ ‎‏اسلامی نامید. این دوره از نظر علمی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی دورۀ بسیار‏‎ ‎‏شکوفایی است. این دوره دورۀ خردگرایی، بهاداری عقل و همترازی اقبال به نسبت‏‎ ‎‏هماهنگ عقل و نقل و دریافت عقلی از دین از پایگاه آن عقل بهادار، است. اندیشۀ ترقی و‏‎ ‎‏تحول را در این دوره می توان در آثار ابن سینا (در فلسفه)، ابونصرفارابی (در اندیشۀ‏‎ ‎‏سیاسی)، ابوریحان بیرونی (درعلوم) و فردوسی (درادبیات) وابن مسکویه (درتاریخ‏‎ ‎‏نگری)، مشاهده نمود. ‏

‏‏ازقرن ششم به این سو، دوره این فروکاهشی اقبال به تناوری عقل و اندیشۀ ترقی در‏‎ ‎‏هر دو وجهۀ کیفی و اندیشه ای و محسوس و ملموس آن، آغازمی شود؛ و دوران‏‎ ‎‏خردستیزی و بی اعتنایی به مسائل اجتماعی، سیاسی و روابط و مناسبات مردم در‏‎ ‎‏جامعه، سر می رسد و آخرین تلاشها برای یک استنباط عقلی از شرع با صدرالمتألهین به‏‎ ‎‏پایان می رسد. تصوف از سویی و ظاهریگری (گرایش اصالتمندانه به ظاهر احکام‏‎ ‎‏شریعت) و اخباریگری (بهادهی اصالتمندانه به ظاهر نصوص بی تأمل و نگرش تحلیلی و‏‎ ‎‏عقلانی به آنها و بی اعتماد به عقل در استنباط دینی) از سویی دیگر به اضافۀ سلطنت‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏مطلقۀ این دوران، دستمایه های افول و انحطاط اندیشۀ ترقی درایران می شوند، که نمود‏‎ ‎‏روشن آن در حوزۀ اندیشۀ سیاسی به طور جدی قابل مطالعه و عبرت آموزی است. ‏‎[1]‎

‏‏تصوّر خردستیز از دین، افول اندیشۀ ترقی در دیدگاه دین شناختی دانشوران دینی را‏‎ ‎‏در پی دارد، تا نوبت به دورۀ معاصر می رسد. خردورزی در حوزۀ فکر دینی با دانشورانی‏‎ ‎‏مانند محقق خوانساری (1098ه) و محقق بهبهانی (1206 ه) تا شیخ محمد حسن نجفی‏‎ ‎‏(1266 ه) ‏‎[2]‎‏، دوباره مجال حضور می یابدو اندیشۀ دین شناختی ترقی در راستای‏‎ ‎‏خردورزی سامان یافتۀ نو با مصلحانی چون سید جمال الدین اسد آبادی (3114 هـ) شیخ‏‎ ‎‏هادی نجم آبادی (1320ه) و میرزای نایینی (1353ه) جانی دوباره می گیرد. ‏‎[3]‎‏ ‏

‏‏واینک در دورۀ معاصر (عصر پی جویی راهکارهای مناسب توسعۀ همه جانبۀ‏‎ ‎‏اجتماعی) موضوع ترقی از زمره مقولات بحث برانگیز و جدی معرفتی، و از جمله و‏‎ ‎‏بخصوص به عنوان منظر در شناخت و تفسیر دینی، است که البته در کشور ما مورد عنایت‏‎ ‎‏مطالعاتی چندانی، نبوده است و تحولات آن بویژه در دورۀ معاصر به عنوان مبنای‏‎ ‎‏مطالعاتی شناسایی و گزینش گفتمان خود ویژۀ توسعه ای، مورد پژوهش بایسته ای قرار‏‎ ‎‏نگرفته است. تک نگارهایی نیز که دربارۀ بعضی مصلحان عصر مشروطیت و احیاگران‏‎ ‎‏دینی نوشته شده، بیشتر خصلتی توصیفی دارند، و تا کنون نتوانسته اند به استنباط اصول و‏‎ ‎‏ساختار روشمند یک نظریۀ ترقی به عنوان الگوی صوری تحقیق و نیز ارائه یک نظریه و‏‎ ‎‏الگوی کاربردی ملی مدیریت توسعه ای و آبادانی و ترقی کشور به طور عام و ارائۀ یک‏‎ ‎‏الگوی دین شناختی توسعه به معنای خاص دست دهند. ‏

‏‏تحقیق در این قسمت در بردارندۀ کوششی آغازین برای طرح ابتدایی این پژوهش در‏‎ ‎‏حوزۀ تاریخ فکر دینی معاصر در ایران، بویژه از دیدگاه نقشی که تحول این گفتمانها در‏‎ ‎‏شکل گیری قرائتهایی که از مذهب به دست داده شده اند ایفا نموده است، می باشد.‏‎ ‎‏اشاره به ویژگیها و خطوط اصلی قرائتهای اصلی تاریخ اندیشۀ معاصر از فرآیند ترقی،‏‎ ‎‏محتوای اصلی این مطالعۀ اجمالی را سامان می بخشد. ‏

‏‏بازنگری مفاهیم اصلی این نگره های از قبیل ترقی، ارزشها و هنجارهای توضیح دهندۀ‏‎ ‎‏وضعیت آرمانی (مانند رستگاری، سعادت، عدالت و رشد)، روند و فرآیند، آرمان،‏‎ ‎‏وسیله، تاریخ، آزادی، عقل، ایمان، طبیعت، ولایت، قانون، انسان، متد، جامعه، اخلاق و‏‎ ‎‏سنت، و ... .، را به وسیلۀ روشهای تحلیل گفتمان (‏‎Discourse Analysis‎‏)، می توان انجام‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏داد؛ چرا که این عناصر، الفاظ مشترکی هستند که درهرگفتمان منطوق و مفهوم متفاوتی‏‎ ‎‏به خود می گیرند و در ساختارهای متفاوتی جایگیر شده و معنی می دهند. همچنین‏‎ ‎‏می توان نحوۀ گذار از یک گفتمان به گفتمان دیگر را بررسی کرد و بازسازی عناصر و‏‎ ‎‏ساختار یکی را در دیگری پی گرفت. ‏

‏‏مبحث اول - گفتمان تعالی فردنگرانه از اندیشۀ ترقی‏

‏‏اندیشه ترقی در نزد حکیمان و عارفان و اخلاقیون از سویی و فقیهای از سویی دیگر،‏‎ ‎‏یک خاستگاه کانونی ازآموزه های هدایتی کتاب و سنت دارد و یک تأثیر پذیری از‏‎ ‎‏ویژگیهای تاریخی این حوزه های معرفتی و عناصر فرهنگی بیرون دینی (فرهنگ ملی و‏‎ ‎‏عقلی بشر) که با اندیشه ها و حوزه های فکری یاد شده ترکیب شده اند که اینک به‏‎ ‎‏عنوان نگرۀ به یادگار مانده از عارفان و حکیمان و فقیهان سلف در دست ماست و‏‎ ‎‏حوزه های علمی دینی جایگاه اصلی آن است و به عنوان نگرش غالب این حوزه ها،‏‎ ‎‏شمرده می شوند. ‏

‏‏جمع آوردن بینش فیلسوفانه و عارفانه و فقیهانه از اندیشۀ ترقی البته در قالب یک نگرۀ‏‎ ‎‏واحد دشوار می نماید، لیکن فصل جامع این دیدگاهها را می توان به صفت نگرۀ تعالی‏‎ ‎‏فردنگرانه متصف نمود. ‏‎[4]‎‏ به تعبیری دیگر اراده برای ترقی در این دوره، عزم برای ترقی و‏‎ ‎‏بالندگی است که به «ارادۀ تعالی و ترقی روانشناختی» نیز می توان موسوم نمود. ‏

‏‏مهمترین ویژگیهای این گفتمان را می توان به قرار زیرفهرست کرد: ‏

‏‏1 - نگرش آرمانی این گفتمان در وجه غالب آن را می توان نگرش فردنگرانه یا‏‎ ‎‏روانشناختی و سلوک فردی دانست که بیانگر عنصر بینش و نگرش اجتماعی در آن‏‎ ‎‏ضعیف است و دغدغۀ غالب در این گفتمان تفسیر و تبیین ماهیت و راهکارهای‏‎ ‎‏رستگاری فردی است. در این منظر فرد اصالت دارد و جمع و اجتماع ماهیت و هویتی‏‎ ‎‏اعتباری دارد. به این قرار این نگره هم به مفهوم اجتماعی و هم به مفهوم حقوقی فردگرا‏‎ ‎‏می باشد. این گرایش، هم به غلبه و تأثیر و نفوذ فرد بر محیط و جامعه معتقد است و هم‏‎ ‎‏معتقد به اولویت و تقدم حقوق و مصالح فردی بر مصالح و حقوق اجتماعی است. قرائت‏‎ ‎‏عرفانی از دین، برآمده از همین گفتمان است. ‏‎[5]‎‏ ‏

‏‏2 - انسان کامل و مدینۀ فاضلۀ این گفتمان در عرصه ای ماورای مناسبات دنیایی جسته‏‎ ‎‏می شود و همواره تصویری ماوراء طبیعی دارد. در این گفتمان بهشت موعود در زمین‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏نیست. ‏

‏‏هرگاه اصل بازگشت به خود و جویایی روزگار وصل که در وجهۀ روانشناختی و‏‎ ‎‏عرفانی تفسیر مناسب خود را دارد، به عنوان چشم انداز در تحلیل جامعه و حرکت تاریخ‏‎ ‎‏برگرفته شود، این دیدگاه را به دست می دهد که جامعۀ آرمانی در گذشتۀ تاریخ وجود‏‎ ‎‏دارد و فرآیند رخ نمودۀ برای بشریت، فرآیند انحطاط و واپسگرایی بوده است و ظهور‏‎ ‎‏دولت موعود نتیجۀ انفجاری خلق الساعه در اوج وضعیت انحطاط است. ‏

‏‏3 - نگرۀ سنتی ترقی از آن رو که بینش روانشناختی و فردنگرانه به امر ترقی و پیشرفت‏‎ ‎‏دارد، باوردار نوعی نخبه گرایی روانشناختی است؛ از آن رو که راه تعالی را تنها برای‏‎ ‎‏معدودی از انسانها هموار می بیند. ‏

‏‏4 - زمان و فضا در این گفتمان خصلتی اثیری دارد وبه جانب دیرند‏‎ ‎‎[6]‎‏(‏‎ Deuration‎‏)‏‎ ‎‏محض تمایل دارد. ‏

‏‏زمان و فضا امتداد و یا مقدار جریان ماده نیست و با آن نسبتی برقرار نمی کند و راه‏‎ ‎‏طرح نظریۀ کثرت ازمنه و اصالت واقع (‏‎Realism‎‏) زمان مایه‏‎[7]‎‏ بسته است به این قرار ترقی‏‎ ‎‏در این گفتمان از مجاری مادی بویژه واقعیات اجتماعی - تاریخی نمی گذرد. و انواع‏‎ ‎‏زمانهای اجتماعی - تاریخی واقعی مورد توجه نیستند. ‏

‏‏5 - عقل مورد اعتنای این نگره، عقل کلی است و عقل محاسبه (‏‎Rational‎‏)، عقل‏‎ ‎‏جزوی یا عقل معاش و به تعبیری عقل ابزاری، مذموم است و یا دست کم مورد اعتناء‏‎ ‎‏نیست و  مجالی برای حضور ندارد. ‏

‏‏نگرۀ سنتی و فردنگرانه از ترقی با ورود به دورۀ معاصر، دچار تحولی ماهوی به سوی‏‎ ‎‏نگرۀ ارادۀ تغییر اجتماعی گردید و برپایۀ یک جنبش آغازین اصلاحی، دو دورۀ عمومی‏‎ ‎‏نو اندیشی تکاملی و نگرۀ توسعه ای را شاهد بوده است. ‏

‏‏نهضت نواندیشی دینی با حرکت آغازین از این گفتمان و در طول تحول گفتمانهای‏‎ ‎‏ترقی در دو مرحلۀ گفتمان تکاملی و توسعه ای و پایه گذاریها وبازسازیهای مبانی مورد‏‎ ‎‏نیاز معرفت شناختی، روش شناختی و فلسفی - کلامی، و مسئله شناسی و مسئله داری‏‎ ‎‏اجتماعی و بویژه در دید گرفتن تعالیم کلامی - فقهی از منظر اصل ارادۀ تغییر اجتماعی،‏‎ ‎‏بینش حوزوی به اصل ترقی را به گونه ای بطئی، لیکن ریشه دار و ستبر و مستند به سازمان‏‎ ‎‏فکری مبنا برای تدوین مستند، روشمند و نظامدار ترقی پیوند داده است. جلوه دار های‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏بارز وجهۀ فکری این بپاخیزی، مانند علامه شیخ عبدالحسین امینی، علامه سید محمد‏‎ ‎‏حسین طباطبایی، استاد محمد تقی شریعتی، علامه شهید مرتضی مطهری و استاد‏‎ ‎‏محمدرضا حکیمی و بخصوص متأثر از این حوزۀ فکری علّامۀ شهید سید‏‎ ‎‏محمد باقر صدر، و جلوه دار وجهۀ عینی این بپاخیزی، امام موسوی خمینی هستند. ‏

‏‏مبحث دوم - عصر ارادۀ تغییراجتماعی‏

‏‏اندیشۀ ترقی در عصر اراده تغییر اجتماعی در گفتمان نو اندیشی تکاملی اش همزمان‏‎ ‎‏با روشنفکری دورۀ مشروطه آغاز می شود، و دورۀ تجربی خود را تحت تأثیر تحولات‏‎ ‎‏اجتماعی بعد از سال 1320، از سرگذراند و ازدهۀ 50 به بعد تا رخداد انقلاب اسلامی،‏‎ ‎‏به گفتمان غالب روشنفکری ایران تبدیل شد. ‏

‏‏ ‏

‏‏اول - ورود به عصرارادۀ تغییراجتماعی‏

‏‏ ‏

‏‏ریشه های شکل گیری و تکوین بینش و گرایش مدیریت تغییر اجتماعی را باید در‏‎ ‎‏برخورد میان جوامع مدرن غرب با مدنیت حوزۀ اسلامی شرق نزدیک و میانه جستجو‏‎ ‎‏نمود. همان گونه که جنگهای صلیبی و برخورد غربیها با فرهنگ و تمدن آن روز‏‎ ‎‏مسلمانان، یکی از عوامل نوزایش در مغرب زمین بود، شرق اسلامی نیز از طریق‏‎ ‎‏تعرضات نظامی غرب به ضعف و عقب ماندگی فنی و علمی وانحطاط نظام اجتماعی‏‎ ‎‏خود پی برد. برای مثال درکشورما، جنگهای میان ایران و روس و شکستهای  پیاپی ایران‏‎ ‎‏از روسیه، ایرانیان را با مظاهر تمدن جدید آشنا کرد و تکان شدیدی به گروهی از آنان داد‏‎ ‎‏و به اصطلاح آن روز «حالت تنبه و انفعالی برانگیخت» تا پیش از آن هیچ تصوری دربارۀ‏‎ ‎‏امکان تغییر اجتماعی و در نتیجه هیچ اراده ای برای تغییر در وضعیت اجتماعی وجود‏‎ ‎‏نداشت. مقایسۀ اوضاع ممالک اسلامی و وضعیت خاص هر کدام از ملتهای مسلمان و‏‎ ‎‏برای مثال ایران با آنچه در جوامع اروپایی درجریان بود، موجب شد تا پرسشهایی در‏‎ ‎‏میان این دو جهت یافتن راهی برای خروج از وضعیت غیر قابل قبول و نو کردن زندگی‏‎ ‎‏فزونی یابد. بدین ترتیب مسأله «تجدد» و ورود به عصر جدید در ایران و دیگر جوامع‏‎ ‎‏حوزۀ شرق نزدیک و میانه مطرح شد. ‏

‏‏بدرستی می توان گفت که برخورد این حوزه با تمدن جدید غرب، بعد از برخورد آن با‏‎ ‎
‏‎

‎‏ اسلام، مهمترین پدیدۀ فرهنگی تأثیر گذار بر این حوزه بوده است. ابتدا مسلمانان تنها‏‎ ‎‏می خواستند با استفاده از مظاهر تمدن جدید قدرت نظامی کافی کسب کرده و به کمک‏‎ ‎‏آن شکستهای گذشته را جبران کنند، اما اندک اندک آثار برخورد با تمدن جدید و‏‎ ‎‏دستاوردهای آن درابعاد سیاسی (مبارزه با نظامهای استبدادی و شه پدری کهن)‏‎ ‎‏فرهنگی و اجتماعی (تمایل به تغییر جامعه و پیش گرفتن راه و رسمی تازه در اندیشه و‏‎ ‎‏زندگی)، خود را نشان داد. ‏

‏‏در مواجهه با تحولات عصر جدید و پیامدهای آن از آغاز در میان ایرانیان دو دیدگاه و‏‎ ‎‏دو گرایش پدید آمد: گروهی نوشدن و پذیرش تمدن نو را موجب اضمحلال هویت‏‎ ‎‏فرهنگی، دینی و ملی ما دانسته و حاصل آن را سلطۀ همه جانبۀ اجانب و کفار بر کشور‏‎ ‎‏دانستند. از نگاه آنان تمدن جدید بر مبنای اعراض از بندگی خدا استوار بود و پذیرش آن‏‎ ‎‏به تخریب ارزشها و سنتهای گرانقدر جامعه منجر می شد. این گروه کوشیدند تا از‏‎ ‎‏سنتهای فکری و عملی جامعه سنگری در مقابل عناصر دنیای جدید بسازند. نمایندۀ‏‎ ‎‏برجستۀ آغازین این جناح ‏‏شیخ فضل الله نوری و سید محمد کاظم طباطبایی یزدی‏‏ بودند.‏‏ ‏‎[8]‎‏ در‏‎ ‎‏سر دیگر طیف گروهی قرار داشتند که بازسازی اندیشه و مناسبات و روابط اجتماعی را‏‎ ‎‏به صورت یک آرمان یا حداقل یک ضرورت می پذیرفتند. این گروه نوشدن را موهبتی‏‎ ‎‏می دانستند برا مقابله با جهل و جور و جوع، ازاین رو دعوتش را پذیرفتند. ریشه های‏‎ ‎‏تاریخی روشنفکری در حوزۀ شرق اسلامی  و بویژه ایران و ازجمله رگه های نهضت‏‎ ‎‏اصلاح فکر دینی را باید درمیان این گروه دوم جستجو کرد. ازاین رو درک نهضت‏‎ ‎‏احیاگری و روشنفکری دراین حوزه با تحلیل فرآیند تحول گفتمان ترقی و نواندیشی،‏‎ ‎‏پیوند می خورد. ‏

‏‏ ‏

‏‏دوّم - گرایشهای عصر ارادۀ تغییر اجتماعی‏

‏‏ ‏

‏‏شرقیان مسلمان و نیز ایرانیانی که در برابر تمدن جدید و دستاوردهای آن، برخورد‏‎ ‎‏مثبتی داشتند و پیدایش تمدن جدید را حاصل دگرگونی و تحول اساسی در اندیشه‏‎ ‎‏می دانستند، دارای دوگرایش عمده شدند: ‏

‏‏یک رویکرد، گرایش لائیک یعنی گفتمان نوگرایی (‏‎Modernism‎‏)، است که بر‏‎ ‎
‏‎

‎‏محور پذیرش اقتدار بی بدیل و بی رقیب اصل عقلانیت جزئی (‏‎Rationalism‎‏)،‏‎ ‎‏آزاد اندیشی، تفکیک سیاست از دین و تکیه برحکومتی عرفی و غیر دینی و حقوق‏‎ ‎‏طبیعی شکل گرفت که از آن رو که مطلق گرا و همه خواه است و هیچ ساحتی ورای عقل‏‎ ‎‏جزئی (عقل کلی) و نیز غیر عقل (وحی) را نمی پذیرد، جریانی غیر دینی یا سکولار بود‏‎ ‎‏که برمبنای نظریۀ عقل حد اکثری جزئی گمان دار آن است که سنت و دین دو مقولۀ‏‎ ‎‏کهنه اند که بایستی مدرن (به مفهوم تمدن تازۀ غربی)، جایگزین آنها شود. ‏‏آخوند زاده‏‎ ‎‏(1878م. 1295هـ) ‏‏ملکم خان‏‏ (1908م، 1326هـ) و ‏‏آقاخان کرمانی‏‏ (1896م، 1314هـ)‏‎ ‎‏نمونه ای از پیش کسوتان پس از آنان، مانند ‏‏تقی زاده و صوراسرافیل‏‏، نمایندگان این‏‎ ‎‏گرایش اند. ‏‎[9]‎‏ ‏

‏‏2 - رویکرد دوم، متأثر از نهضت اخیر احیای فکر دینی و اصلاح جامعۀ دینی همانا‏‎ ‎‏گفتمان دینی ازفرآیند ترقی است که با پذیرش انتقادی نواندیشی (‏‎Modernity‎‏) یعنی‏‎ ‎‏خردباوری و تلاش برای سامان دادن خردمندانۀ همه چیز از یک سو و انتقاد بنیادی از‏‎ ‎‏اندیشه ها و روشهای مانده ازدوران قبل از عصر نو و نه بر نتابیدن همۀ آنچه به سنت‏‎ ‎‏متعلق است از سوی دیگر به نفی نوگرایی پرداخت و بر این باور بود که عقل نقاد را نیز‏‎ ‎‏بایستی با انتقاد پذیرفت و به طوری و رای طور عقل نقاد (جزئی و کلی) باور داشت و‏‎ ‎‏حاکمیت مطلق و تام آن را بر تمامی عرصه ها نپذیرفت. این رویکرد بر آن است تا با‏‎ ‎‏تعریف مجدد مناسبات عقل و وحی که ناظر برفرآیند ترقی نیز هست به قرائت تازه ای از‏‎ ‎‏دن نایل شود تا در پرتو آن بتواند به ارائه الگوی دین شناختی مدیریت فرآیند ترقی‏‎ ‎‏دست یابد و جریان توانمند اندیشۀ دینی را در عرصۀ جهان امروز ممکن سازد. ‏

‏‏دوران جدید دین شناسی و تفسیر دین شناختی ترقی، دارای چند ویژگی عمده است:‏

‏‏1 - دغدغۀ اصلی دین شناس و روشنفکر دینی در عصر ارادۀ تغییر اجتماعی به دست‏‎ ‎‏دادن روایتی پایدار از دین در مقابل پرسشگریهای عقل است. ‏

‏‏2 - شکل گیری نهضت اصلاح فکر دینی و تناوری آن به تناسب دریافتهای معرفت‏‎ ‎‏شناختی - روش شناختی تازه و اندوخته های جدید علمی و پرسشهای پیش روی آن. ‏

‏‏3 - فرآیند ستبری فکر اجتماعی در حوزۀ اندیشۀ دینی و ظهور قرائتهای گوناگون‏‎ ‎‏جامعه شناختی از فکر دینی. ‏

‏‏4 - کوشش عقلانی برای سامان دهی خردمندانۀ زندگی جمعی در ابعاد مختلف آن.‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏5 - توجه محوری به اصول تعالی بخش امر اجتماعی مانند استقلال، آزادی، عدالت،‏‎ ‎‏مشروعیت مدنی و... . ‏

‏‏6 - تجربه های متنوع جنبشهای اجتماعی، سیاسی برای تحقق بخشی به دیدگاه‏‎ ‎‏بازسازی شده به اندیشۀ ترقی و فکر دینی، در قالب جنبشهای اصلاحگری (مانند‏‎ ‎‏مشروطه) تا نهضتهای منطقه ای معارض (مانند نهضت جنگل) تا جنبشهای حقوقی -‏‎ ‎‏سیاسی (مانند حرکت مدرس) تا نهضتهای انقلابی دوره ای (مانند نهضت 15خرداد 42)‏‎ ‎‏و نهضت انقلابی پایدار (مانند انقلاب اسلامی). ‏

‏‏مبحث سوم - گفتمان آغازین نواندیشی اجتماعی‏

‏‏اندیشۀ ترقی در دورۀ معاصر فکر دینی پیش از آنکه در شرایط نقدی مستقر خود‏‎ ‎‏جای گیرد، دوره ای آغازین را تجربه می کند که خاستگاه تحولات دوره های بعدی‏‎ ‎‏شمرده می شود. ویژگی خاص این دوره حلول اصل ارادۀ تغییر اجتماعی در جامعۀ ایرانی‏‎ ‎‏است. خاستگاه مجموعه تحولات دورۀ معاصر تا اینک، دورۀ مقارن با روشنفکری دورۀ‏‎ ‎‏مشروطیت است. چهرۀ نمودین این دوره ‏‏سید جمال الدین اسد آبادی‏‏ است و نیز ‏‏شیخ هادی‏‎ ‎‏نجم آبادی‏‏ از دیگر اسلاف عالمان دینی ترقیخواه و پس از آنان ‏‏سید محمد طباطبایی‏‏،‏‎ ‎‏میرزای نایینی‏‏ و بخصوص ‏‏آخوند ملا محمد کاظم خراسانی‏‏ (1911م، 1329هـ) برخی‏‎ ‎‏چهره های این دوره اند. ‏‎[10]‎‏ ‏

‏‏پرسشهایی که در این دوره در مقابل دین قرار می گیرند، چندان عمیق نیستند و تنوع‏‎ ‎‏زیادی ندارند. ‏

‏‏از این رو پاسخهایی که از جانب روشنفکران مذهبی برای آنها تدارک می شود نیز‏‎ ‎‏چندان متنوع نیست. اصلی ترین ویژگیهای این دوره عبارت اند از: ‏

‏‏1 - حضور به تدریج در حال شکل گیری خردگرایی و تأکید براصل اجتهاد مستمر؛ ‏

‏‏2 - بازگشت به سنت آغازین اسلام، پیرایشگری و زدودن خرافات و زواید دین کش‏‎ ‎‏بیگانه با دین از ساحت تعالیم اسلام احیای دین در این دوره احیای پیرایشی است؛ ‏

‏‏3 - پذیرش علوم و فنون جدید و اعتقاد از دیدگاه عدم مغایرت دین با آنها؛ ‏

‏‏4 - محکوم کردن سنت پرستی کورکورانه و تقلید صرف و پرهیز از یک سویه نگری در‏‎ ‎‏دین؛ ‏

‏‏5 - کوشش برای بیداری رهبران مذهبی و ایجاد دغدغۀ اصلاح طلبی و زدودن خلل‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏راه یافته به توانایی دیانت در جوابگویی به موضوعات عصری؛ ‏

‏‏6 - حمایت از اصل وحدت میان ملتهای مسلمان و مبارزه با ملیت گراییهای افراطی؛ ‏

‏‏7 - اتکا براصل حاکمیت مردم به عنوان فلسفۀ برگزیدۀ سیاسی و مبارزه با استبداد؛ ‏

‏‏8 - سمت و سوی کلی حرکت فکری در دورۀ آغازین نواندیشی اجتماعی، بیش از‏‎ ‎‏آنکه برمدار احیای نظام معرفتی - عقیدتی دین باشد، درراستای احیای جامعۀ دینداران‏‎ ‎‏و تصفیه و تقویت روحیۀ اهل دین بوده است. ‏

‏‏مبحث چهارم - گفتمان نواندیشی تکاملی‏

‏‏و هلۀ گرایش به اصل تکامل در اندیشۀ ترقی از بینش طبیعت شناختی و‏‎ ‎‏جامعه شناختی تا دیدگاه مارکسیستی آن تحت تأثیر تحولات اجتماعی بعد از دهۀ 20 در‏‎ ‎‏نتیجۀ برخورد روشنفکران دینی با پدیده های وارداتی بویژه در دهۀ 50 بر ذهن و اندیشۀ‏‎ ‎‏بسیاری از اندیشمندان و روشنفکران دینی تأثیر بسزایی داشته است و آنان را بر آن داشته‏‎ ‎‏است تا دیدگاه سازگار تعالیم دین را با این گفتمان از ترقی نشان دهند. این نگره حامیان‏‎ ‎‏بسیاری از حوزه های دینی گرفته تا مجامع روشنفکری یافت. ‏

‏‏مهندس مهدی بازرگان در یکی از نمونه آثارش در راستای این دیدگاه برگزیده اش‏‎ ‎‏می نویسد: ‏

‏‏«... سیرکلی انسان از خاک تا به خداست و مسیرعمومی جهان ازعدم تا به‏‎ ‎‏وجود است. برنامه اسلام نیز که پیمودن راه خداست، چیزی جز تکامل انسان‏‎ ‎‏نیست... و تکامل چیزی جز توحید نیست... بنا به آنچه گفته شد و خلاصۀ‏‎ ‎‏مطالب گذشته اینکه رابطۀ میان طبیعت، تکامل و توحید را به صورت مثلثی‏‎ ‎‏می توان نمایش داد. رأس مثلث، [خدایا] توحید است، از خدا، جهان خلقت یا‏‎ ‎‏طبیعت صادر می شودو دست آخر طبیعت را تکامل که قانون ابدی است به‏‎ ‎‏سوی خدا سوق می دهد. در آن میان انسان را می بینیم که با هر سه ارتباط دارد: از‏‎ ‎‏طبیعت (یا خاک و مادیات) برمی خیزد، ازخدا مدد می گیرد (روح الهی) و‏‎ ‎‏تکامل او را بالا برده، به سوی خدا برمی گرداند. ‏‎[11]‎‏ ‏

‏‏مفسر بزرگ قرآن کریم، ‏‏آیة الله طالقانی‏‏ ذیل آیه ‏‏«سَبّحِ اْْسمَ ربََکَ الأعلیٰٰ»‏‎[12]‎‏ می نویسد:‏

‏‏«پدیده های هستی با همۀ اختلافاتی که در صورتها و کمالات و مراتب و حدود‏‎ ‎‏دارند، درهمین معنای لغوی و مفهوم هیئت تسبیح مشترک اند. همه آسان و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏پیوسته و کوشا و منظم حرکات شناوری دارند. این حرکات و کوششها، از درون‏‎ ‎‏ذات و هستۀ اصلی و هستی آنها انگیخته می گردد و سر بر می آورد... . نمودار آن‏‎ ‎‏حرکت ذاتی، حرکات کمی و کیفی و زمانی و مکانی می باشد... و نظامات و قوانین‏‎ ‎‏حاکم و حکیمانه این حرکات را تنظیم و تحکیم می نماید. قدرت نیروی ذاتی،‏‎ ‎‏مبداء این گونه حرکات و قوانین حکیمانه و ناظم سلسله حرکات می باشد، و از‏‎ ‎‏حرکات ذاتی متسلسل، رشتۀ زنجیری امواج تسبیح صورت می بندد و آهنگهای‏‎ ‎‏موزون آن پدید می آید. همین رشتۀ زنجیری امواج است که دانۀ ریز و بسیار ریز‏‎ ‎‏و درشت و بسیار درشت کاینات را به صورت منظم واحدی، به هم پیوسته و‏‎ ‎‏هماهنگ می دارد و قدرت و ارادۀ حکیمانه ای را می نمایاند که همه از او و به‏‎ ‎‏سوی او می باشند. صورتهای متنوع و متکامل و پیوستۀ موجودات، پدیده ای از‏‎ ‎‏زنجیر حرکات تسبیحی است که ذات و کمال مطلق الله را در ظرف و رشتۀ‏‎ ‎‏محدود خود ابراز می دارد... با این بیان و از این نظر، تسبیح سراسری‏‎ ‎‏موجودات، ناشی از جنبش ذاتی و طبیعی آنهامی باشدو تسبیح خردمندان‏‎ ‎‏«فرشتگان و آدمیان» ناشی از شعور به تنزه ذات و صفات پروردگار است.»‏

‏‏گفتمان تکاملی فکر ترقی، با وجود تفاوت درونی مشربهای خاص آن - از اندیشه های‏‎ ‎‏قرآنی آیة الله طالقانی تا اندیشه های تجربی مهندس بازرگان تا برخی اندیشه های مزدوج‏‎ ‎‏مارکس گرایانه دارای ویژگیهای چندی است. مهمترین ویژگیهای این نکَره به اشاره‏‎ ‎‏عبارت اند از: ‏

‏‏1 - پایگاه شناختی دراین نگره متکی برعقلانیت جزئی است، بی اینکه خرد نقدی را‏‎ ‎‏در مبنای خرد باورانۀ خود داخل نموده باشد؛ ‏

‏‏2 - فکر انسانی و عنصر روانشناختی در این دیدگاه نشو و نمای چندانی ندارد و ارادۀ‏‎ ‎‏موضوع نظر دراین نکَره، ارادۀ عمل کننده برای تغییرات اجتماعی رو به جامعۀ آرمانی‏‎ ‎‏این جهانی است. به این قرار این نکَره هم به مفهوم اجتماعی و هم به مفهوم حقوقی‏‎ ‎‏جامعه گرا است. این گرایش، هم به غلبه و تأثیر و نفوذ محیط و جامعه برفرد معتقد است‏‎ ‎‏و هم به اولویت و تقدم حقوق و مصالح اجتماعی برمصالح و حقوق فردی اعتقاد دارد. ‏

‏‏3 - اندیشه و علوم تجربی در تفسیر جهان بینی دینی نقش محوری دارند و قوانینی‏‎ ‎‏برآمده در علوم تجربی حقایق علمی مسلم تلقی می شوند و خود منظر تفسیر و توجیه‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏ مفاهیم و احکام دینی می گردند؛ ‏

‏‏4 - نگرش دیالکتیکی (در انواع مشربها) - تکاملی به تعالیم دین و تفسیر انسان،‏‎ ‎‏طبیعت، جامعه و تاریخ از این منظر پدیده های طبیعی، انسانی، اجتماعی و تاریخی دارای‏‎ ‎‏حرکتی مستمر برآمده از تکاپزوی متضاد و متقابل عناصر و عوامل درونی آن می باشند که‏‎ ‎‏با جهشهای کمی و کیفی روبه کمال مطلق خود دارند؛ ‏

‏‏5 - گفتمان تکاملی افزون بر جامعه گرایی، تاریخگرا نیز هست و فرایند قانونمندی از‏‎ ‎‏تکامل ماده تا فرایند تکامل اجتماعی و تحقق بهشت موعود در زمین است؛ ‏

‏‏6 - زمان درگفتمان تکامل ترقی، خصلتی مادی یافته و موضوع شناساییهای مراحل‏‎ ‎‏تاریخی پیش می آید، قانونمندیهای عام حاکمی که پدیده های طبیعی و انسانی و‏‎ ‎‏اجتماعی، محکوم به حکم این قوانین اند؛ ‏

‏‏7 - خواهانی تغییر اجتماعی که بسته به مشربهای درونی آن گرایش اصلاح طلبانه یا‏‎ ‎‏رادیکار دارند. برخی بویژه تکامل گرایان نسل اول براساس دیدگاه وفاق اجتماعی (تأکید‏‎ ‎‏بر ارزشهای مشترک گروهها و قشرها)، هوادار سیاست تغییر ملایم و آرام زندگی‏‎ ‎‏اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و برخی مانند تکامل گرایان نسل دوم براساس دیدگاه ستیز‏‎ ‎‏اجتماعی (تأکید بر ویژگیهای متضاد گروهها و قشرها)، خواهان دگرگونی بنیادی و فوری‏‎ ‎‏درنهادی اجتماعی - سیاسی موجودند؛ ‏

‏‏8 - دوگانه انگاری نگرش تکاملی، دوگانه انگاری انسانی نیست. نسل دوم نگرۀ‏‎ ‎‏تکاملی، معتقد به بینش ستیزه گرایانه است؛ ‏

‏‏9 - تفسیرمردم سالارانه از حکومت اسلامی چه ازوجهه نظر مبنای مشروعیت‏‎ ‎‏حکومت با شیوۀ ادارۀ حکومت یا چارچوبهای رفتاری حکومت، اصلی مورد تأکید این‏‎ ‎‏نگره در تمامی مشربهای خاص درونی آن است. مشربی مردم سالاری آزادیخواه‏‎ ‎‏(دمکرات - لیبرال) و مشربی مردم سالاری هدایت شده (پذیرش اصل عقل جمعی با قبول‏‎ ‎‏دولت و رهبری برای هدایت جامعه به سوی آرمانشهر برگزیده) را اصل مقبول برگزیده‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏مبحث پنجم - گفتمان نواندیشی توسعه ای‏

‏‏اندیشه پیشرفت و فکر ترقی (‏‎The Idea of progress‎‏)، خاستگاه معرفت شناختی‏‎ ‎‏اندیشۀ توسعه است. یک نظریۀ توسعه در واقع معرفت شناختی یک نظریه درباب ترقی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏و پیشرفت است. ‏

‏‏مقصود از گفتمان توسعه (‏‎Deuelpment‎‏)، درتعبیری کوتاه و فراگیر همانا فرایند ترقی‏‎ ‎‏سیاستگذاری  و برنامه ریزی پذیر براساس یک الگوی کلان از وضعیت مطلوب برگزیدۀ‏‎ ‎‏ملت و دولت است. این تعریف از جنبۀ مفهومی دو نظام مدیریت دینی و لائیک را‏‎ ‎‏برمی تابد. ‏

‏‏گفتمان توسعه ای اندیشۀ ترقی چند دهه ایست - پس از جنگ دوم بین الملل - که از‏‎ ‎‏درون مرام فکری نوسازی (‏‎Moderniztion‎‏) و کارکردگرایی (‏‎Functionalism‎‏)‏‎ ‎‏سر برآورده است و بتدریج در حال جا خوش کردن بر ذهن و ضمیر روشنفکران دینی‏‎ ‎‏ایران است و می رود تا با تجدید  معماری مفهومی و ساختاری خود در قالب زبان و‏‎ ‎‏فرهنگ دینی جای گیر و منظری برای به دست دادن قرائت نوینی از مذهب – قرائتی‏‎ ‎‏عرفی، عصری و علمی (به معنای تحصّلی) شود. ‏

‏‏نمای بیانی ابتدایی این گفتمان پیش از انقلاب اسلامی در میان برنامه ریزان رسمی‏‎ ‎‏حاکم، متکای برداشت نوگرایانه (‏‎Modernisty‎‏) و غرب انگارانۀ ذهنیتی بود که در دید‏‎ ‎‏روشنفکران رادیکال، محمل فکری و ایدئولوژیک هموار سازنده راه برای ادغام در‏‎ ‎‏بازارهای جهانی و تقسیم کار بین المللی بود. و بدینسان از آن رو که قرائتی خود ویژه ای از‏‎ ‎‏آن به تناسب اوصاف دینی و ملی کشور به دست داده نشد، مورد طعن دین شناسان و‏‎ ‎‏روشنفکری ملی بود به همین دلیل تا پیش از انقلاب اسلامی این اندیشه هرگز نتوانست‏‎ ‎‏نسبتی با سنن روشنفکران ایران برقرار کند و به قولی نیز انقلاب اسلامی و اکنشی در‏‎ ‎‏مقابل آن بود. ‏

‏‏گفتمان توسعه با بازفهمی دوبارۀ مفهوم و ساختار و مضمون آن، پس از انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی و مسندنشینی ایدئولوژیک دین برای مدیریت نظام، همراه با فروکاهشی رویکرد‏‎ ‎‏اقتصادی به توسعه و برآمدن نظریۀ توسعۀ انسانی پس از دهۀ 80 میلادی و نیز شکست‏‎ ‎‏الگوهای آمرانۀ توسعه در سطح بین الملل و در دورۀ بازسازی و رویکرد نظریه های‏‎ ‎‏اصلاح فکر دینی به وجهۀ کارآمد سازی و توانمند سازی فکر دینی در برابر پرسش نقش‏‎ ‎‏دین در زندگی امروز بشر - می رود تا به اندیشه و گفتمان غالب برنامه ریزان و کارگزاران و‏‎ ‎‏دانشوران دغدغه دار موضوع ترقی و آبادی کشور، تبدیل شود. ‏

‏‏همراه این رویکرد جدید، نهضت روشنفکری به گفتمان توسعه ای فرایند ترقی، در‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏حوزۀ فکری دینی نیز براساس اصولی مانند واقع باوری انتقادی به عنوان مبدأ شناخت‏‎ ‎‏شناسی و عقلانیت انتقادی، برای آنکه بتوان فکر دینی را بویژه از وجهه نظر کارآمدی آن‏‎ ‎‏در عینیتهای نوبه نو شوندۀ امروز به عنوان مبنایی برای نظریه پردازی توسعه ای جریان‏‎ ‎‏بخشید، کوششهای ارجمندی در حال انجام و ثمردهی است. ‏

‏‏ویژگیهای عمومی گفتمان توسعه ای فرایند ترقی که درقرائتی که از وجهه نظر‏‎ ‎‏مدیریت ترقی از مذهب به دست داده می شود و نیز تفسیر دینی موضوعات امرانسانی -‏‎ ‎‏اجتماعی بر مدار مدیریت فرایند ترقی، نیز بایستی مورد نظر باشد، عبارت اند از: ‏

‏‏1 - ارمانهای مطلوب ارزشی - هنجاری به عنوان غایات مطلوب تلقی می شوند که‏‎ ‎‏بایستی برای حرکت علمی به سوی آنها، در قالب اهداف جزئی و میانین، تعیف شوند تا‏‎ ‎‏بتوانند موضوع سیاستگذاری و برنامه ریزی مدیریت توسعه ای قرار گیرند. ‏

‏‏2 - عقلانیت  انتقادی در حوزه های معرفت فلسفی - کلامی، ارزشی، حقوقی، تجربی‏‎ ‎‏و دینی، به رسمیت شناخته می شود. عقلانیتی که هم به نقد و سنجشی نقادانه می پردازد‏‎ ‎‏و هم به محدودیتهای خود واقف است، عرصۀ پرسشگری خود را به ساحت خویش نیز‏‎ ‎‏فرا می خواند. ‏

‏‏3 - عقلانیت ابزاری و محاسبه ای - و به طور خاص خرد تکنیکی و خرد دموکراتیک -‏‎ ‎‏به مثابۀ ابزاری معرفت شناختی، در خدمت عقل کلی نگر و آرمانخواه قرار می گیرد تا‏‎ ‎‏آرمانگرایی و عودی با واقعگرایی ناشی از خرد تکنیکی و دموکراتیک ترکیبی مناسب به‏‎ ‎‏وجود آورد. چشمی به هدف و غایت آرمانی برگزیده خویش داشته باشیم و چشمی نیز‏‎ ‎‏به ابزار و مراحل تحول تا بتوان با ترسیم مراحل برنامه ریزی شده و تهیۀ جدولهای زمانی‏‎ ‎‏که قادر به ارزیابی و کنترل برنامه هاست، فرایند تحولات و تغییرات اجتماعی را رو به‏‎ ‎‏آرمانهای برگزیده هدایت نمود. ‏

‏‏4 - گفتمان توسعه دیدگاه واقع باوری انتقادی را به عنوان مبدأ شناخت شناسی‏‎ ‎‏اجتماعی می پذیرد. واقع باوری انتقادی اگر چه به وجود واقعیت و قابل حصول بودن آن‏‎ ‎‏باور دارد و در عرصۀ معرفت، هدف را وصول به حقیقت می داند، اما اولاً ذهن و فاعل‏‎ ‎‏شناسایی را صرفاً منفعل و آیینه وار نمی بیند و شناخت را حاصل تأثیر و تأثر متقابل میان‏‎ ‎‏فاعل شناسایی و موضوع شناخت می داند. ثانیاً شناخت را امر پیچیده ای می داند و معتقد‏‎ ‎‏است به آسانی نمی توان از شناختی حق و کامل دم زد. ‏

‏
‏‎

‎‏5 - نهادها و انجمنهای متشکل در جامعۀ مدنی عوامل جمعیتی تحول تلقی می شوند.‏‎ ‎‏در عمل اصلاحات بنیادی، دیدگاه ستیز انتقادی و نیز دیدگاه ستیز - وفاق، دربین جامعۀ‏‎ ‎‏بشری مجال حضور می یابد. ‏

‏‏از سویی حضور در عرصه های بین المللی و جمع میان تمدن مستقل با مشارکت در‏‎ ‎‏گفتگوهای بین الادیان و میان تمدنها، دیدگاه جهانی مورد پذیرش این گفتمان می شود و از‏‎ ‎‏سویی با اتکا به اصل اصلاحات بنیادی - یعنی هدف انقلابی و شیوۀ عمل اصلاح طلبانه -‏‎ ‎‏شیوۀ مدیریت تحول خاصی برگزیده می شود. ‏

‏‏6 - در این گفتمان تاریخ گرایی و به نفع اصل ارادۀ تغییر به کنار می رود. سازندۀ تاریخ‏‎ ‎‏ارادۀ بشر است. این گفتان پذیرای این دیدگاه نیست که تاریخ دارای جهت خاص از پیش‏‎ ‎‏مقدری باشد که وظیفۀ بشر و تنها کاری که از وی بر آمدنی است همنوایی با این جهت‏‎ ‎‏ساخت گرفتۀ متصلب باشد. ‏

‏‏مبحث ششم - دستاوردهای تحلیل فرایند  تحول گفتمانها ‏

‏‏مطالعه تحلیلی فرایند تحول گفتمان ترقی در جهان غرب، در اندیشۀ دینی و در ایران‏‎ ‎‏معاصر، و برآورد تطبیقی آنها، آموزه های چندی را به دست می دهد: ‏

‏‏1 - دسته بندی فرایند تحول گفتمانهای یادشده چه در حوزۀ غربی و چه در حوزۀ فکر‏‎ ‎‏دینی معاصر به این گونه به مدد منطق سیستمی البته تا حدودی ساده کردن یک واقعیت‏‎ ‎‏پیچیده است که می تواند الگوی شناختی اجمالی را برای تحقیق از موضوع فرایند تحول‏‎ ‎‏اندیشۀ ترقی و فکر بازسازی به دست دهد. ‏

‏‏2 - پایۀ فلسفی پدیده، تحول و تغییر روانشناختی، توسعه، تغییر اجتماعی، نوسازی،‏‎ ‎‏نوگرایی و تجدد، پدیدۀ حرکت و اساساً تغییر است. و پرسش از نسبت سنت یا دین با‏‎ ‎‏مدرنیسم و تجدد به واقع بازگشت به پرسش از نسبت این دو مقوله با حرکت دارد؛ که آیا‏‎ ‎‏سنت به عنوان مجموعه آموزه های پیشینیان و دین سره و خاتم (اسلام) به عنوان‏‎ ‎‏مجموعه هایی از حقایق ابدی وفکر دینی به عنوان یک جریان معرفتی سیال نسبت به آن‏‎ ‎‏حقایق آیا امر تغییر و حرکت و تحول را بر می تابند؟ با آنها چگونه نسبتی دارند؟ و اگر‏‎ ‎‏نسبتی برقرار است به چه کیفیتی و شیوه ای؟ ‏

‏‏3 - رشد بها دهی به عقل و عقلانیت جزوئی (‏‎Rationalism‎‏)، مایۀ اصلی و درونی‏‎ ‎‏تجربۀ غربی عصر جدید است. در تعریف برگزیندۀ ما «عقل» به معنای مجموعۀ دانشهای‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏عقلانی - اعم از عقل کلی و عقل جزئی و نیز عقل نظری و عقل عملی - است که از منبع‏‎ ‎‏غیر وحیانی و مستقل از وحی یا ملازم با آن به دست می آیند. ‏

‏‏4 - تفاوت ما با مغرب زمینان در بر آمدن و تحول انواع گفتمانهای اندیشۀ ترقی این بود‏‎ ‎‏که اندیشۀ ترقی تا گفتمان مدرنیستی و پسامدر نیستی در آن دیار تدریجاً زاده شد و شکل‏‎ ‎‏گرفت و نمو کرد، و به هر تقدیر فکر دینی مسیحیت در آن تجربه جایگاه درک وضعیت‏‎ ‎‏ یافته ای دارد، ولیکن در میان ما این فرایند اندیشه ای، از سویی به دلیل ساختار و ماهیت‏‎ ‎‏متفاوت آموزه های اسلامی از تعالیم کلیسا و نیز فراز و فرود دیگر گونۀ آن تا سدۀ پیش در‏‎ ‎‏این دیار و هم سرازیری یکجا و ناگهانی دستاوردهای مغربیان بدینجا، اندیشه و تجربۀ‏‎ ‎‏ترقی هنوز به گونه ای خود ویژه، به عنوان فرهنگی خودی جا نیفتاده است. ‏

‏‏5 - سیر تاریخی اندیشۀ بازسازی فکر دینی را در دورۀ معاصر می توان به منزلۀ‏‎ ‎‏فرآیندی پیوسته ودارای وحدت واقعی، یعنی جنبشی که مبدأ حرکت آن در یک مرکز‏‎ ‎‏عقلی - تجدید مستمر مناسبات عقل و وحی قرار داد و به سوی هدف برگزیده ای – آرمان‏‎ ‎‏ترقی - تلاش می کند، درک کنیم. ‏

‏‏6 - هدف اساسی اندیشۀ بازسازی فکر دینی مورد نظر مصلحان دینی، فرو پاشی دین‏‎ ‎‏نیست، بلکه با همۀ نیرو می کوشد تا از منظر و با نیت تعالی جامعۀ انسانی، آن را مستقر‏‎ ‎‏کند و به حضور آن عمق بخشد. ‏

‏‏7 - نقطۀ آغازین در میان آمدن اندیشۀ بازسازی فکر دینی را بایستی در برآمدن‏‎ ‎‏پرسش از نسبت فکر دینی و اندیشۀ ترقی و توانمندی دین برای حضور در عرصۀ‏‎ ‎‏مدیریت فرآیند ترقی، جستجو کرد. پرسشهایی مانند نسبت اجتهاد و فکر فقهی بازمان -‏‎ ‎‏مکان دین و مدرنیسم، دین و توسعه، از همین پرسش محوری نسبت عقل و دین رو به‏‎ ‎‏آرمان برگزیدۀ ترقی، بر می خیزد. به این قرار تاریخ اندیشۀ بازسازی فکر دینی دردورۀ‏‎ ‎‏معاصر را بایستی درفرآیند عمومی این سیر تحول گفتمانهای ترقی پی جویی نمود. ‏

‏‏8 - اندیشۀ ترقی، فکر دینی و اندیشۀ بازسازی فکر دینی با اندکی تقدیم و تأخیر‏‎ ‎‏همپای یکدیگر، مسیر تحول خویش را در راستای سنن تاریخی خود تاکنون طی‏‎ ‎‏کرده اند. این فرآیند همپا به دلیل ساختار ذاتی تفکر و نیز نسبت تأثیر و تأثر متقابل اندیشه‏‎ ‎‏و عینیت هموار دچار قبض و بسطهایی بوده است. وحی آسمانی مضمون و رخدادهای‏‎ ‎‏جهان معاصر هر دورۀ فکری در بیرون، عناصر شکل دهندۀ این دوره های تحول اند.‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏سید حسین نصر می نویسد: ‏

‏‏«می توان وحی آسمانی را به منزلۀ صورت و روحیه و خصوصیات فکری‏‎ ‎‏اقوامی را که این وحی بر آنان نازل شد به منزلۀ هیولی نگریست؛ صورت و‏‎ ‎‏هیولایی که از ترکیب آنها تمدن اسلامی به وجود آمد... بنابراین، حقیقت مطلق‏‎ ‎‏به وسیلۀ صورت خاص هر وحی و خصایص مردمی که این وحی بر آنان نازل‏‎ ‎‏شده است محدود می شود و تعیّن می یابد. این تعیّن و تشخص حقیقت نامحدود‏‎ ‎‏ولایتناهی به شکلی خاص در کلیۀ علوم و خصوصاً علوم جهان شناسی که‏‎ ‎‏مربوط به عالم صورت است اثر بسزایی باقی می گذارد... گذشته از «صورت»‏‎ ‎‏تمدن اسلامی که همان وحی آسمانی اسلام است، باید «ماده» این تمدن هم که‏‎ ‎‏عبارت از نژاد و زبان و بنیاد روحی و روانی جسمانی مردمانی است که امّت‏‎ ‎‏اسلامی را تشکیل می دهند در نظر گرفته شود، زیرا چنانکه قبلاً ذکر شده این‏‎ ‎‏ماده در رشد و نمو این تمدن و علومی که در آن اشاعه یافت سهم بسزایی داشته‏‎ ‎‏است.»‏‎[13]‎‏ ‏

‏‏به این قرار نوع گفتمانهای ترقی دارای خصلتی برون زا می باشند که بویژه در دورۀ‏‎ ‎‏معاصر متأثر از رویارویی مدنیت حوزۀ اسلامی شرق نزدیک و میانه با جوامع متجدد‏‎ ‎‏غرب است همان گونه که جنگهای  صلیبی و برخورد غربیها با فرهنگ و تمدن آن روز‏‎ ‎‏مسلمانان، یکی از عوامل نوزایش در مغرب زمین بود. گفتمانهای نواندیش معاصر، متأثر‏‎ ‎‏از رخداد تجدد در غرب، در میان آمدند و بتدریج در انطباق با اوصاف و مختصات‏‎ ‎‏اعتقادی ساخته و پرداخته می شوند و خود را در قالبهای دینی جای می دهند. گفتمان‏‎ ‎‏نواندیشی تکاملی تا اندازه ای در این ساخت یابی توفیق یافت، لیکن به دلایل متنوع‏‎ ‎‏معرفت شناختی و روش شناختی و نیز محتوایی - ناظر به مضمون علمی این گفتمان‏‎ ‎‏مرتبط علوم و معارف موجود درون دینی - نتوانست چندان ماندگار باشد و بیشتر‏‎ ‎‏دستمایۀ اندیشه های مزدوج فاصله دار از کلیت عناصر محتوایی تعالیم  دین گردید. لیکن‏‎ ‎‏گفتمان توسعه ای اندیشۀ ترقی، به تازگی در حال شکل گیری است و تا به دست دادن‏‎ ‎‏قرائت تازه ای از دین در قالب یک نظریۀ دین شناختی توسعه راهی طولانی در پیش دارد،‏‎ ‎‏این تحقیق خود نمونۀ کوششی در دورۀ قرائت توسعه ای از دین برای دستیابی به این‏‎ ‎‏نظریه است. ‏

‏
‏‎

‎‏9 - فرآیند تحلیل شدۀ تحول اندیشۀ ترقی، بیشتر با نمونه های متنوع آن از صنف‏‎ ‎‏روشنفکران دینی یافته می شود. خاستگاه ذهنی نوع دانشوران ترقیخواه دو گفتمان‏‎ ‎‏نواندیشی تکاملی و گفتمان توسعه ای برای شکل دهی ساختار دیدگاه پیشنهادیشان،‏‎ ‎‏علی رغم گرایش جدی به دین شناسی، سنن اندیشه ای و فکری - بویژه فلسفی، کلامی‏‎ ‎‏و فقهی - موجود در حوزه های فکری شیعی نبوده است، اگرچه بتدریج از سوی برخی از‏‎ ‎‏دانشوران ابعادی از این گفتمانها توانسته است با سنن اندیشه ای حوزه های دینی نسبتی‏‎ ‎‏خودی برقرار کند. ‏‎[14]‎‏ از دیگر سو کوششهایی نیز ازبطن حوزه های دینی آشنا با مسئله ها،‏‎ ‎‏اندیشه ها و معارف روز، رفته است که به مدد تعالیم و معارف موجود دورن دینی در‏‎ ‎‏حوزه های دینی با آغازیدن حرکت فکری از گفتمان تعالی فردنگرانه با مسئله شناسی،‏‎ ‎‏خردباوری انتقادی، رویکرد جامعه شناختی  و شناخت اندیشه های روز، در اندرون‏‎ ‎‏فرآیند تحول گفتمانهای ترقی، سطح نگرۀ حوزه های دینی به اندیشۀ ترقی را برای شکل‏‎ ‎‏ یابی اندیشۀ خود ویژۀ ترقی مهیا ساختند. ‏‏شهید آیة الله سید محمد باقر صدر‏‏، نمونه ای از‏‎ ‎‏این جهش درون حوزوی است. ‏

‏‏10 - پاسداری از جامعیت و کارایی اندیشۀ دین شناختی ترقی، مقصود نظر نوع‏‎ ‎‏احیاگران فکر دینی بوده است که بسته به وضعیت فکر دینی بر یکی یا برخی یا تمامی این‏‎ ‎‏اصول توجه داشته اند، یکی روش پیرایشی - به هنگامی که اندیشۀ دینی رایج در میان‏‎ ‎‏مردم بویژه نخبگان درآمیخته با آموزه ها و عناصر بیگانه شد - دیگری روش بازگردانی‏‎ ‎‏جامعیت - به هنگامی که پاره هایی از آموزه های دین مغفول مانده است - و نیز روش‏‎ ‎‏کارآمد بخشی - هنگامی که در قابلیت حضور توانمند و مدبرانۀ اندیشۀ دینی خلل افتاده‏‎ ‎‏است - از سوی آنان به کاربسته می شده است. ‏

‏‏11 - دیدگاه برگزیدۀ دین شناختی توسعه الزاماً برابر نهادۀ گفتمانهای پیشین و پذیرای‏‎ ‎‏همۀ مختصات و اوصاف این گفتمان نیست، و می تواند با برخی ابعاد آنها همزیستی کند و‏‎ ‎‏یا عناصر ساخت و محتوایی چندی را از آنها برای سازماندهی اندیشۀ پیشنهادی خود به‏‎ ‎‏وام گیرد، و به ترکیب جدیدی ازیک گفتمان نسبتاً جامع در رسد. در درون این فرآیند‏‎ ‎‏تحول گفتمانهای ترقی، اندیشه های ترکیبی جامع نظر که نمی توان به تنهایی در یکی از‏‎ ‎‏این انواع گفتمانها گنجایند، توانسته اند پشتوانۀ ستبر پیدایش و کامل سازی نقصان این‏‎ ‎‏قرائتهای گوناگون باشند، پیشتر گفته آمد که در حوزۀ ایران معاصربایستی از ‏‏استاد شهید‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏مطهری و امام خمینی‏‏ نام برد. ‏

‏‏مطهری که بر پایۀ مبانی معرفت شناختی ستبرش - بویژه در حوزۀ فلسفۀ عام معرفت و‏‎ ‎‏روانشناسی ادراک و مبانی فلسفی - کلامی توانمندش، با دلبستگی یکسان، به همۀ امور و‏‎ ‎‏معارف دینی و مسأله شناسی روشن بینانه و تکیه براصل خردباوری نقادانه و بهادهی به‏‎ ‎‏نگرش تاریخی و مددجویی از آموزه های عرفان دینی، از انواع روشهای احیاگری -‏‎ ‎‏پیرایشی، جامع یابی و توانمند بخشی - بهره می جست و با استخراج و به فعلیت رسانیدن‏‎ ‎‏بسیاری از قوه های تعالیم دین، همواره میان سه رأس مثلث، نابی و توانمندی و جامعیت‏‎ ‎‏درکوشش و تکاپوی فکری بود تا بتواند بینش و اندیشۀ کلان حضور فکر دینی در دو‏‎ ‎‏عرصۀ اندیشه و عمل را به دست دهد. اگر چه کامیابی چندانی در سیستمی کردن‏‎ ‎‏دستاوردهایش برای ارائه الگوی نظام وارهایی از نظریۀ دینی مدیریت ترقی درعصر‏‎ ‎‏جدید به دست نداشت. تدوین دورۀ «مقدمه ای برجهان بینی اسلامی»، کوشش آغازین‏‎ ‎‏استاد در این وادی بود. ‏

‏‏نظریۀ پیشنهادی دین شناختی توسعه در این تحقیق، درراستای این جریان تاریخی‏‎ ‎‏تحول گفتمانهای ترقی و در ادامۀ همت ارجمند احیاگرانی چون استاد ‏‏شهید مطهری و‏‎ ‎‏علامه شهید سید محمد باقرصدر‏‏، انجام می پذیرد، که البته همپای تحولات فکر دینی‏‎ ‎‏و اندیشۀ ترقی، می تواند و بایستی که پذیرای بازسازی و تحول باشد. ‏

‏‏ ‏

‏‏قسمت دوم: اصول مبانی احیای فکر دینی ناظر به اندیشۀ ترقی‏

‏‏ ‏

‏‏مبحث اول - تصورات مربوط به بازسازی و ابعاد اصلی آن‏

‏‏احیا و بازسازی امور مربوط به دین، دارای دو فرآیند اصلی، یکی درعرصۀ عینیتهای‏‎ ‎‏انسانی - اجتماعی جامعۀ دینداران و دیگری در عرصۀ اندیشۀ دینی است. یک نظریۀ‏‎ ‎‏جامع بازسازی دارای دو رکن است: یکی اصل احیای نظری یعنی بازسازی در ساختار‏‎ ‎‏نظری اندیشه، علوم و معارف دینی که در قلمرو معرفت دین شناسی به مفهوم جامع آن‏‎[15]‎‎ ‎‏جای می گیرد. و دیگری احیای عملی یعنی بازسازی و تغییر شخصیت فردی و مناسبات‏‎ ‎‏اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی جامعۀ دینداران براساس و در راستای اندیشۀ‏‎ ‎‏دینی بازسازی شده که برپایۀ سه اصل خلوص، جامعیت و توانمندی، ساخت گرفته‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏است. عرصۀ حقیقی و سزاوار فرآیند بازسازی همین فرآیند از شکل یابی ذهن تا‏‎ ‎‏مدیریت عینیت است. ‏

‏‏مبحث دوم - مضمون نهایی بازسازی‏

‏‏دانستیم که مضمون اصلی اندیشه و تجربۀ ترقی در جهان امروز، اصل مدیریت تغییر‏‎ ‎‏در عینیت و عقلانیت در اندیشه است. از این رو می توان گفت، پرسش از نسبت نسبیت یا‏‎ ‎‏نسبت؟ دین و فرآیند ترقی و تجدد، در واقع پرسش از مناسبات دین با مدیریت حرکت و‏‎ ‎‏تغییر در عینیت و با عقل و عقلانیت انتقادی در اندیشه است. مضمون اصلی یاد شده‏‎ ‎‏فارغ از انواع تحلیلهای گرایشمند خاص، تجربه های بیرونی توسعه است. ‏

‏‏در این دیدگاه مفهوم ملموس باز سازی همانا عبارت از روز آمد نمودن‏‎ ‎‏مستمر مناسبات عقل انتقادی و وحی و کار آمد سازی فکر دینی برای‏‎ ‎‏جریان یافتن در عینیت است. ‏

‏‏کوشش برای تجدید مناسبات عقل و وحی اصولاً یک کوشش‏‎ ‎‏ضروری درونی دینی نیز هست، چرا که دین الگوی مدیریت حیات‏‎ ‎‏انسانی (فردی - اجتماعی) براساس دو منبع عقل و وحی است. جایگاه‏‎ ‎‏سزاوار اصل اجتهاد، درراستای همین تجدید مناسبات مستمر است.‏‎ ‎‏اجتهاد کوشش دایمی برای تفسیر روشمند آموزه های دین می باشد. اصل‏‎ ‎‏اجتهاد برپایۀ کاوش مستمر از مناسبات نو به نوشوندۀ وحی با عقل و‏‎ ‎‏عینیتهای مرتبط با امر انسانی - اجتماعی برای به روزسازی مستمر فکر و‏‎ ‎‏معارف دینی به عنوان تکیه گاه پژوهشگر در تفسیر دین است. روز آمدی‏‎ ‎‏اندیشۀ دینی به معنای تفکر دارای نسبت فعال با اندیشه ها و عینیت های‏‎ ‎‏جاری مرتبط با امر انسانی است. پویایی اجتهاد به معنای همین برقراری‏‎ ‎‏نسبت متعادل میان فکر دینی با جریان روز آمد و نو به نو شوندۀ اندیشۀ‏‎ ‎‏بشری و عینیتهای فردی و اجتماعی است. از این رو اجتهاد فرآیند مستمر‏‎ ‎‏باز سازی روشمند فکردینی است. ‏

‏‏مبحث سوّم - دغدغه های اصلی بازسازی با توجه به زیر بنای فلسفی آن‏

‏‏با توجه به دو اصل عقلانیت و عینیتِ درحرکت، همواره به گونه ای توأمان، دو‏‎ ‎‏دغدغۀ اصلی بازسازی مدّنظرند: ‏

‏
‏‎

‎‏1 - توجه به رخداد های نو و پرسشهای جدید و کوشش برای پاسخگویی به آنها. ‏

‏‏«مسئله شناسی و پاسخ دهی به پرسشهایی که پیش روی تعالیم دین‏‎ ‎‏نشسته اند و انتظار پاسخ آنها از دین می رود، از زمره شئونات نیک اندیشمند‏‎ ‎‏دینی است. چنانکه حفظ «نظام اجتهاد» امری است که ضرورت آن بر آگاهان‏‎ ‎‏معلوم است، بسط «مواد اجتهاد» نیز امری است که ضرورت آن بر آگاهان معلوم‏‎ ‎‏است. اجتهاد باید محفوظ باشد، اما محدود نباشد و خود به صورت «تقلید»‏‎ ‎‏درنیاید. اجتهاد باید واقعیات متحول زمان را بشناسد، فرهنگ نو و تربیت نو را‏‎ ‎‏بشناسد، انسان نو و صنعت نو و کار نو و اقتصاد نو را بشناسد. اجتهاد باید با‏‎ ‎‏تجربه های حیات بشری و عینیتهای جهانی روبه رو شود...»‏‎[16]‎‏ ‏

‏‏2 - ضرورت تجدید بنای وجهۀ عقلانی دستگاه عقاید دینی بر بنیان اندیشه و عقل‏‎ ‎‏نقدی (دیدگاه معرفت شناختی) به عنوان رکن دیگر اندیشۀ جدید تغییر، فراخوان ما برای‏‎ ‎‏توجه به این نکتۀ سودمند است که باز سازی تنها به معنای مواجهه با پرسشهای جدید‏‎ ‎‏نیست، بلکه به معنای آن است که بنیان معقول این اندیشه ها و فنون نیز در نسبت با خرد‏‎ ‎‏جدید باید نسبت سنجی شود و آن پرسشها  و مسائل (جدید یا قدیم) براساس خرد،‏‎ ‎‏بنیانی جدید دریافته شوند و پاسخ گیرند. ‏

‏‏ درتحلیل ازدیدگاه پیشنهادی فرض بر این است که اندیشه و معارف دینی در صورتی‏‎ ‎‏پویا و حیاتمنداند که با اندیشه و نیازهای عینی جامعۀ عصری خود باید در یک نسبت‏‎ ‎‏متعادل معقول باشد. هرگاه این تعادل و توازن معقول بر هم خورد و اندیشۀ دینی و تفسیر‏‎ ‎‏پیشنهادی از دین نتوانست پاسخگوی پرسشهای مربوط به قلمرو ادعایی خود - که از آن‏‎ ‎‏انتظار پاسخ می رود - باشد امر بازسازی ضرورت می یابد. لذا از آن رو که عقل و عینیت‏‎ ‎‏در معانی یاد شده، مقوله هایی تحول یابنده اند، تجدید مناسبت با آن نیز امری مستمر و‏‎ ‎‏تاریخی خواهد بود. ‏

‏‏مبحث چهارم - شیوۀ بازسازی در پایه های اندیشۀ دینی‏

‏‏تحولات جدید اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جهان اسلام که ناشی از مدل‏‎ ‎‏عصر جدید است، یک مسئلۀ کلامی را پیش می آورد و آن این است که تحولات جدید با‏‎ ‎‏وحی اسلامی چه نسبت و رابطه ای می تواند داشته باشد. ‏

‏‏در پاسخ به این پرسش درواقع باید گفت که میان ثبات وحی از طرفی و تحول و ترقی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏معرفت و زندگی بشری و ازجمله الهیات از طرف دیگر، چه رابطه ای متصور است؟‏‎ ‎‏چگونه ممکن است وحی ثابت درمعرفتهای متحول و زندگیهای گوناگون حفظ شود؟ ‏

‏‏برای تحقق امر بازسازی، دو اقدام ضروری بایسته است: یکی موضع نقدی در برابر‏‎ ‎‏اندیشه و معارف موجود دینی و بازسازی آن و دیگری طرّاحی و بارور سازی الگوی‏‎ ‎‏پیشنهادی دینی تازه ای برای مدیریت دو وجهۀ تجدد درونی و اجتماعی جامعۀ دینداران. ‏

‏‏شیوۀ بازسازی عبارت است از تعیین و تبیین مناسبات میان اندیشه ها و معارف درون‏‎ ‎‏دینی بادستاوردهای عقلانی بشر و پرسشها و انتظارات نو به نوشوندۀ مربوط به حوزۀ‏‎ ‎‏انتظارات سزاوار دین. ‏

‏‏1 - در حوزۀ برآورد نسبت با خرد جاری بشری‏

‏‏دراین حوزه فرآیند بازسازی در دو مرحله است: ‏

‏‏1 - 1 - مرحلۀ اول: ارزیابی نسبت با اندیشه های بیرونی از دو جنبه: ‏

‏‏- یکی از وجهه نظر رویکرد نقادانه به اندیشه های جاری برای شناخت آنها، دریافت‏‎ ‎‏روشن بینانه و محققانه و نقادانۀ عناصر مورد نیاز از آنها؛ ‏

‏‏- دیگری از وجهه نظر تعیین حدود میان اندیشه و علوم دینی ودانشهای غیردینی و‏‎ ‎‏تبیین میزان وفاق و ناسازگاری میان آنها. ‏

‏‏1 - 2 - مرحلۀ دوم: طراحی دوبارۀ نظام فکر دینی در کلیت و عوامل و عناصر درونی‏‎ ‎‏آن و تنظیم مجدّد مناسبات بخشها و اجزای اندیشه ها و علوم درون دینی با یکدیگر، در‏‎ ‎‏این نظام دوباره طراحی شده از سه جنبه: ‏

‏‏ - یکی از جنبۀ طراحی دوبارۀ سیستم و نظام فکر دینی؛ ‏

‏‏ - دو دیگری از وجهه نظر نقد آن دسته از اندیشه ها و علوم درون دینی که از جایگاه  در‏‎ ‎‏خورِ خود خارج شده اند. ‏

‏‏ - سه دیگری از وجهه نظر تعیین منزلت دوبارۀ هر یک ازعلوم دینی و تبیین مناسبات‏‎ ‎‏آنها با یکدیگر. ‏

‏‏2 - درحوزۀ مدیریت جریان دین در عینیت. ‏

‏‏2 - 1 - فهم و تفسیر دوبارۀ تعالیم دین در پرتو خردی که از سر نقد پذیرفته شده و‏‎ ‎‏درکی که از جایگاه هریک از معارف درون دینی به دست آمده است. درک روشن بینانه از‏‎ ‎‏پرسشها و نیازها و تقاضاهای تئوریک جامعۀ مخاطب، رجوع مجدد به منابع دینی (کتاب‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏ و سنت) و عرضۀ مجدد این تعالیم به جامعۀ مخاطب، سه مرحلۀ درونی این فرآیند است.‏‎ ‎‏2 - 2 - اندیشۀ جامع نگر دینی، به طور ساختاری و ذاتی قابلیت جریان یافتن در عینیت‏‎ ‎‏را دارد. اندیشه و معارف دینی هرگاه دارای ساختار روز آمد بودند، می توانند در قلمرو‏‎ ‎‏انتظاری که از او می توان برد، در دو حوزۀ فرد و جامعه، به مدد به کارگیری منطق و اصول‏‎ ‎‏روش مناسب سیستمی، الگوی مدیریت کلان فردی و اجتماعی را به دست دهند. ‏

‏‏ ‏

‏‏فصل دوّم‏

‏‏ساختار صوری نظریۀ دین شناختی مدیریت ترقی از منظر برگزیدۀ اندیشۀ اصلاحی‏

‏‏ ‏

‏‏با دیدگاه عمومی به دست داده شده، اکنون می توان با توجه به ساختار عمومی اندیشۀ‏‎ ‎‏ترقی و تجدد به سوی ارائه و تحلیل یک نظریۀ دینی پیشنهادی ناظر به امر ترقی و توسعه‏‎ ‎‏نزدیک شد. ‏

‏‏الگوی کلان پیشنهادی بازسازی، در راستای روش برگزیدۀ بازسازی برپایۀ مبانی‏‎ ‎‏ادراکی[معارف درجه اول و درجه دوم (معرفت شناسی به معنای عام) ]معینی دارای دو‏‎ ‎‏الگوی کاربردی مدیریت فرآیند ترقی انسانی (الگوی توسعۀ روانشناختی و الگوی‏‎ ‎‏توسعۀ جامعه شناختی) است. مبانی برگزیدۀ ادراکی دستاورد مرحلۀ اول و دوم بازسازی‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏الگوی کلان اندیشۀ ترقی، درتحلیلی ساختاری - فرآیندی از آن، دارای دو لایۀ‏‎ ‎‏عمومی کلان است: یکی لایۀ حوزه های علوم و معارف زیرساز و دیگری لایۀ تربیت‏‎ ‎‏انسانی و تحقیق و توسعۀ اجتماعی) در نسبتهای طولی و عرضی خاصی با یکدیگر.‏‎ ‎‏چکیدۀ کلام ما این است که اندیشۀ دینی در دو حوزۀ یاد شده با نسبت و مکانیسم خاصی‏‎ ‎‏جریان دارد. ‏

‏‏مجال اندک این تحقیق، تنها حوصلۀ ارائۀ الگوی صوریِ (‏‎Formal Model‎‏) یک نظریۀ‏‎ ‎‏جامع ترقی را دارد که آموزه های دین بسته به سبکهای مختلف شناختی در این الگوی‏‎ ‎‏صوری، تعریف شدنی هستند. بررسی مبانی ادارکی اندیشۀ دین شناختی ترقی و نیز‏‎ ‎‏مستندآوری و تفصیل محتوایی این نظریه مجالی دیگر می طلبد. ‏

‏
‏‎

‎‏قسمت اوّل: الگوی دین شناختی فرآیند توسعۀ روانشناختی‏

‏‏ ‏

‏‏یک دیدگاه در پاسخ به پرسش از نسبت دین و فرآیند ترقی آن است که این مسئله را از‏‎ ‎‏طریق توجه به مسألۀ تجربۀ دینی و متکی کردن الهیات بر این تجربه پاسخ داد. ‏

‏‏تجربۀ دینی نوعی تجربۀ درونی یا انسانی از دین است. دیدگاه اقبال‏‎[17]‎‏ می تواند‏‎ ‎‏توضیحی بر این نقطه نظر باشد. ‏

‏‏به نظر اقبال، اساس معرفت دینی عبارت است از: «تجربۀ دینی». معرفت دینی تفسیر‏‎ ‎‏تجربۀ دینی است و برهانهای خداشناسی چیزی غیر از محکها و تحلیلها و توجیه های‏‎ ‎‏فلسفی و کلامی کلیات تجربۀ دینی نیست. ایمان تنها اعتقادی انفعالی به یک یا چند جمله‏‎ ‎‏نیست، بلکه ایمان، روشن بینی قلبی و اطمینان زنده ای است که از تجربۀ ویژه ای حاصل‏‎ ‎‏می شود. تجربۀ دینی یک مسلمان در یک تعبیر سمبلیک و اندکی مسامح عبارت است از‏‎ ‎‏آفریده شده صفات خدایی در انسان یا حضور انسان کامل در وجود آدمی. در تماس‏‎ ‎‏انسان با وحی، مجموعۀ وجود آدمی تحت تأثیر قرار می گیرد و از جمله فاهمۀ وی. ارتباط‏‎ ‎‏با وحی در واقع عبارت است از تماس انسان  با خدا و تماس خدا با روح آدمی و این تماس‏‎ ‎‏در تجربۀ دینی انسان مؤمن آشکار و تعبیر می شود. این تجربه واقعیتی است که تمام‏‎ ‎‏وجود انسان را، یعنی نه تنها فاهمه، بلکه اراده و احساس و قلب انسان را نیز تسخیر‏‎ ‎‏می کند، وحی در این نقطه نظر، از طریق تجربۀ درونی و دینی انسان مؤمن دریافت‏‎ ‎‏می شود و در زندگی جاری می گردد. حال اگر وحی به صورت تجربۀ دینی ظاهر و مفهوم‏‎ ‎‏می شود و تجربۀ دینی نیز واقعیتی است که به انسان مربوط می شود، پس در تجربۀ دینی‏‎ ‎‏غیب و طبیعت یکی می شود و این خداوند است که در عین غیب بودن، در طبیعت و در‏‎ ‎‏انسان حضور پیدا می کند. این است که حضور وحی را عمدتاً در فرآیند تغییر بنیادینی که‏‎ ‎‏در زندگی دنیوی انسان پیدا می شود باید پی جویی نمود و نه در افزایش تعدادی‏‎ ‎‏معلومات. ‏

‏‏این مقدمات فلسفی و دین شناسانه که برمحور تجربۀ دینی استوار است خود راه حلی‏‎ ‎‏قابل قبول برای ارتباط پویای جامعۀ دینی با امر ترقی - تحولات انسانی و اجتماعی و‏‎ ‎‏سیاسی و اقتصادی - در عین حفظ ثبات وحی است. جمع میان دو مقولۀ ثابت و متغیر، از‏‎ ‎‏این راه ممکن است ‏

‏
‏‎

‎‏پیشتر دانسته شد، توسعه و نوسازی و تجدد در قلمرو امر انسانی، دارای دو حوزۀ‏‎ ‎‏درونی یا فردی و بیرونی یا اجتماعی است، با استقرار و تحلیل انواع تعریف ازآنها،‏‎ ‎‏می توان ابعاد درونی امر ترقی و تجدد فردی را دریافت: ‏

‏‏- دراولین مرحله تکیۀ همۀ این تعاریف برشیوه های نوین اندیشه است که به انسانها‏‎ ‎‏فرصت می دهد که صنعت نو، جامعۀ نو و حکومت نو، ایجاد نمایند. ‏

‏‏- براساس آن پایۀ مفهومی، دومین عنصر مورد توجه این تعاریف، نوسازی و فرآیند‏‎ ‎‏تحول گرایشها و کششهای درونی است که با واژگانی مانند ایمان، عقیده و تمایل و‏‎ ‎‏احساس و باور و تعهد، معین شده است. ‏

‏‏- سومین عنصر مفهومی اصلی فرایند تجدد روانی، کنش و سلوک و یا عمل فردی‏‎ ‎‏است که براساس آن دیدگاه اعتقادی و کشش روحی شخص انجام پذیرفته باشد. ‏

‏‏- براساس سه عنصر مفهومی تجدد درونی، جریان بالندگی شخصیت آدمی قابل‏‎ ‎‏تحلیل است. برای تبیین دیدگاه دین شناختی تجدد درونی این ابعاد بایستی تحلیل شوند.‏‎ ‎‏جریان تجدد فردی دستمایۀ  توسعۀ انسانی همه جانبه است. ‏

‏‏آموزه های دین، نظام تربیتی عظیمی را به دست می دهد که اهداف، شکلها، روشها و‏‎ ‎‏مراحل تربیت، الگوهای تربیتی و عناصر و مبنای نظام تربیتی پیشنهادی دین را در خود‏‎ ‎‏دارد. ‏

‏‏سنت معصومین(ع) هم تفسیری  خالص و توانمند از نظام تربیتی دین به دست‏‎ ‎‏می دهد و هم این تفسیر را در نمونه های عینی تربیت یافتۀ انسانی پیشنهاد می کند. سه بعد‏‎ ‎‏تربیت و رشد انسانی، رشد فکری و شناختی، رشد ایمانی و گرایشی و رشد رفتاری‏‎ ‎‏است و مراحل رشد انسان نیز از رشد شناختها و آگاهیها آغاز می شود تا شکل گیری‏‎ ‎‏جریان بالندگی گرایشهای انسانی و باروها و احساسات تا شکل گیری سلوک و رفتار و‏‎ ‎‏زندگانی او و رابطه های او با خود و خدا و جامعه و طبیعت تا مراحل فراتر رشد انسانی تا‏‎ ‎‏عرفان ناب. ‏‎[18]‎‏ ‏

‏‏آموزه های دین، تمامی این فرآیند  را در خود دارد، آموختگان و پروردگان این تعالیم‏‎ ‎‏هم، خود، آموزگار این جریان عظیم انسانی اند و هم پیشتر، با زندگیشان تبلور این‏‎ ‎‏آموزه هایند. ‏

‏
‏‎

‎‏قسمت دوّم: الگوی پیشنهادی دین در عرصۀ فرآیند ترقی جامعه شناختی ‏

‏‏ ‏

‏‏دیدگاه پیشنهادی ما در این فصل تحلیل و توصیه در راستای اندیشۀ بازسازی،‏‎ ‎‏دیدگاهی عمدتاً روش شناختی – جامعه شناختی است. کوشش ما آن است که نشان دهیم:‏

‏‏1 - در راستای اندیشۀ بازسازی می توان دیدگاه اجتماعی دین را دریافت. ‏

‏‏2 - می توان آموزه ها و دیدگاه آرمانی پیشنهادی دین را در قالب یک الگوی مدیریت‏‎ ‎‏تحول توسعه ای فهم و بیان کرد. ‏

‏‏مبحث اوّل - بینش اجتماعی به امر تجدد‏

‏‏در راستای آن بینش مبنایی کلامی - معرفت شناختی، و آن بینش انسانی، بینش جامعه ‏‎ ‎‏شناختی نیز می توان به دست داد. جمع آن مباحث این است که در دهه های اخیر بُعد‏‎ ‎‏سیاسی - اجتماعی اسلام بشدت در میان مسلمانان، برجسته شده است. امروز حرکتهای‏‎ ‎‏سیاسی با انگیزۀ اسلامی از این تفکر ناشی می شودکه ایمان اسلامی را نمی توان از آثاری‏‎ ‎‏که در همین حیات دنیوی می گذارد، جدا نمود و اسلام باید آثار دنیوی خود را نشان دهد.‏‎ ‎‏روند حضور دنیوی دین در جهان اسلام کاملاً قابل مشاهده است. ‏

‏‏مبحث دوّم - حوزۀ پژوهشهای دین شناختی مدیریت ترقی و توسعۀ اجتماعی‏

‏‏اندیشۀ اجتماعی اسلام، شکل گیری در حوزۀ علوم و معارف اجتماعی درون دینی‏‎ ‎‏بر پایۀ زیر سازهای خاص معرفت شناختی، به طور عام و کلی در سه حوزۀ تحقیق و‏‎ ‎‏توسعۀ: تحقیقات هنجاری، توصیفی و راهبردی جریان می یابد. ‏

‏‏تعبیر تحقیقات دین شناختی توسعه فراگیر هر دو منظر دین توسعه (دین از منظر‏‎ ‎‏تجربۀ توسعه) و توسعۀ دینی (توسعه از منظر اندیشۀ دینی) است. تحقیق پیشنهادی،‏‎ ‎‏به دلیل مجال اندک مقاله، عزم برگزینی یکی از دو نقطه نظر مزبور را ندارد. ‏

‏‏اوّل - حوزۀ تحقیقات ارزشی - هنجاری‏

‏‏در حوزۀ تحقیقات دین شناختی هنجاری توسعه، دو بخش اصلی پژوهشی جای‏‎ ‎‏دارد: ‏

‏‏1 - بخش توجیه نظری و دیدگاههای ارزشی و هنجاری‏

‏‏این بخش عهده دار کاوش دربارۀ سیستم مطلوب اجتماعی اسلام و زیر سیستمهای‏‎ ‎‏سیاسی، فرهنگی و اقتصادی آن و سازمان، رفتارها و فرآیند اجتماعی ما با توجه به‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏اهداف برگزیده برای سیستم اجتماعی اسلام ودر قالب آرمانها و ارزشهای اسلامی‏‎ ‎‏است و در مورد حُسن و قُبح و ارزشداری و یا ضد ارزشی بودن هر کدام از موضوعات یاد‏‎ ‎‏شده، تحقیق می کند. در این بخش کوشش اصلی بر آن است تا بر مبنای تبیین اهداف و‏‎ ‎‏فرآیند و نظام حاکم بر کلیت سیستم مطلوب اجتماعی و زیر سیستمهای آن، عناصر،‏‎ ‎‏عوامل، جریان کلی و خطوط و روابط و مناسبات ارزشی هماهنگ با آن مبنای برگزیده،‏‎ ‎‏برآورد شده و به دست داده شود. ‏

‏‏2 - طراحی سیستم مطلوب اجتماعی‏

‏‏فرآیند توسعه لزوماً در چارچوب یک سیستم اجتماعی صورت می پذیرد. یک‏‎ ‎‏سیستم اجتماعی نیز با عوامل و عناصر به هم پیوسته در رابطۀ معینی شکل می گیرد که‏‎ ‎‏براساس مبنایی مشخص هدف، جهت، نقش و کارآیی معینی دارد. برآورد از جایگاه‏‎ ‎‏مجموعۀ مؤلفه ها و عوامل اقتصادی و غیر اقتصادی (فرهنگی  و سیاسی) در فرآیند‏‎ ‎‏توسعه همه جاذبۀ انسانی - اجتماعی و در نسبت با یکدیگر، ارائۀ یک موقعیت یا جهت‏‎ ‎‏حرکت مطلوب در چارچوب  مجموعۀ انسانی و در این راستا تبیین دیدگاه اسلامی‏‎ ‎‏توسعه، طراحی الگوی عملی توسعه یافتگی و الگوهای ابزاری و سیاستگذاری و‏‎ ‎‏تصمیم گیری مدیران توسعه و نیز مدل پایۀ برآورد حرکت پدیده های واقعی سیاسی،‏‎ ‎‏فرهنگی و اقتصادی (موضع شناسی توسعه)، الزاماً و به ناگزیر بایستی در چاچوبۀ طرح‏‎ ‎‏سیستمهای برگزیدۀ اجتماعی (الگوی وضع مطلوب سیاسی، فرهنگی و اقتصادی)انجام‏‎ ‎‏پذیرد. ‏

‏‏کارکرد بینش سیستمی (درارائۀ یک دیدگاه سیستمی و یک تئوری برای ساختمان‏‎ ‎‏سیستم) در حوزۀ تبیین دیدگاه اسلامی توسعه نظرگیر است. تعالیم دین در بردارندۀ‏‎ ‎‏مجموعۀ آموزه هایی از ارزشها، قواعد حقوقی، بینشها و شناختها، اهداف، مبانی و روابط‏‎ ‎‏توصیفی - از جمله در عرصۀ اندیشۀ اجتماعی - است که از سویی قابل شگل گیری در‏‎ ‎‏قالب یک الگوی ساختمان سیستم در تفسیر و توصیف نمونه سازی وضعیت مطلوب‏‎ ‎‏اجتماعی است و از سوی دیگر مدل و الگوی مزبور خود می تواند اساس و پایه‏‎ ‎‏شکل گیری نظریه های اجتماعی - اقتصادی در چارچوب روشهای علمی و در برآورد و‏‎ ‎‏نقد وضعیت موجود  سیستم اجتماعی و نیز کارآمد در تنظیم امور اجتماعی باشد. برخی‏‎ ‎‏از اصول نظری پایه در تبیین دیدگاه مزبور عبارت اند از: ‏

‏
‏‎

‎‏- شناخت دیدگاه دین شناختی ترقی اجتماعی در چارچوبۀ روش شناسی دیدگاه‏‎ ‎‏سیستمی و برپایۀ اصل معرفت شناختی قابلیت تعبیر ایدئولوژیک از دین شکل می گیرد. ‏

‏‏- دیدگاه اسلامی طرح سیستم اجتماعی و زیرسیستمهای آن در چارچوب دیدگاه‏‎ ‎‏سیستمی کلان فهم دینی یا تفقه در دین شکل می پذیرد. تفقه در دین، فرآیند اندیشه و‏‎ ‎‏شناخت پژوهشگرانه روشمند و سیستماتیک کلیت تعالیم هدایتی دین در همۀ ابعاد و‏‎ ‎‏حوزه های ادراکی، به گونه ای که به تربیت انسانی و مدیریت اجتماعی دست دهد و‏‎ ‎‏زمینه ساز گرایش اختیاری ارادی و کلیت جامعه به پاسداری از کیان ایمان آیین و امّت‏‎ ‎‏باشد. ‏

‏‏- مشکل روش شناختی اساسی ما در حوزۀ تحقیق از دیدگاه اسلامی توسعه به طور‏‎ ‎‏خاص و در حوزۀ کلیت نظاموارۀ تعالیم دین به طور عام، عدم اهتمام به برآورد سیستمی‏‎ ‎‏تعالیم دین، بویژه در حوزۀ اندیشۀ اجتماعی است. ‏

‏‏- الگوی پیشنهادی موجود در توسعه و چارچوبهای مرتکز فهم دینی نقطه نظرهای‏‎ ‎‏ثابت تلقی نشده و این الگوها برپایۀ اصل تحول پذیری معرفت و شناخت دینی سیال‏‎ ‎‏هستند. ‏

‏‏اندیشه های درون دینی و معارف بیرون دینی در چارچوب یک دستگاه کلان ادارکی،‏‎ ‎‏فرآیند طراحی سیستم اجتماعی و زیرسیستمهای آن در دیدگاه اسلامی تا تدوین الگوی‏‎ ‎‏سیاستهای توسعۀ تجربی را هموار می سازند. ‏

‏‏2 - 1 - سیستم مطلوب فرهنگی ‏

‏‏عبودیت و بندگی خداوند، مبنا و علت مجموع سیستمهای مستنبط از تعالیم دین به‏‎ ‎‏مثابه جوهر دین و دینداری تلقی می شود. سیستم فرهنگی (با زیر سیستمهای آن مانند:‏‎ ‎‏سیستم فکری، سیستم اخلاقی، سیستم تربیتی و...) الگوی ساختمان مجموع اصول و‏‎ ‎‏بایدهای بینشی، ارزشی و هنجاری برپایۀ اصل مبنایی عبودیت خداوند است. برخی‏‎ ‎‏اصول ثابت سیستم مزبور عبارت اند از: اصل کرامت انسان و خلیفة اللهی او، منزلت علم‏‎ ‎‏و عقل، تأکید برنظام هماهنگ اندیشه، نظم پذیری، نظام قانونی، دیدگاه طریقی نسبت به‏‎ ‎‏دنیا، حرمت و منزلت ایمان و تقوا، جایگاه ارجمند جریان رشد انسانی، همبستگی‏‎ ‎‏هدفدار انسان و جهان، تحول پذیری فکر و فهم دینی، انسان سازی به منظور‏‎ ‎‏جامعه سازی، جامعه سازی به منظور انسان سازی، بندگی خداوند و نفی تسلط غیر،‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏مجموعۀ اصول کلی و قانونمندیهای عمومی نظام فرهنگی در سه بخش نظام هنجارها و‏‎ ‎‏ارزشهای فرهنگی، نظام فرهنگ سیاسی و نظام فرهنگ اقتصادی جایگیرند. ‏

‏‏2 - 2 - سیستم مطلوب سیاسی ‏

‏‏هدف و خط کلی سیستم سیاسی جریان ولایت الهی در ایجاد تناسب و نظام دهی‏‎ ‎‏فرهنگ و اقتصاد و جریان فهم و ادراک دینی از فرآیند مدیریت نظام اجتماعی است.‏‎ ‎‏برخی اصول عمومی و ثابت سیستم سیاسی عبارت اند از: اصالتمندی ولایت دین در‏‎ ‎‏عرصۀ مدیریت نظام، ثبات و تعادل سیاسی، جریان توزیع قدرت، اقتدار دولت،‏‎ ‎‏مشارکت سیاسی، جریاندهی همه جانبۀ قسط وعدل، قانونیت و... . ‏

‏‏2 - 3 - سیستم مطلوب اقتصادی‏

‏‏هدف و خط کل سیستم سیاسی براندازی فقر و تکاثر و انواع مظاهر آن و تأمین جریان‏‎ ‎‏بالندگی و قوام جامعه برپایۀ نفوذ و سریان عدالت و قسط است. برخی اصول عمومی‏‎ ‎‏سیسم اقتصادی عبارت اند از: ‏

‏‏براندازی فقر و تکاثر، توازن عدالت اجتماعی و توسعۀ اقتصادی، تناسب سه گونه‏‎ ‎‏مالکیت دولتی، عمومی و خصوصی، توزیع متناسب قدرت اقتصادی در بخشهای‏‎ ‎‏دولتی، تعاونی و خصوصی، نظام انگیزه ای مبتنی بر تعاون و مشارکت عمومی در جهت‏‎ ‎‏مصالح نظام، هماهنگی رقابت سازنده در قیمتها، داد وستدهای متقابل و توزیع و تبدیل‏‎ ‎‏ثروت با نظارت بر بازار از طریق برنامه ریزی دولتی، محدودیت کمی و کیفی در آمدها،‏‎ ‎‏نفی ربا و استثمار، توزیع متعادل ثروت و درآمد و ... ‏

‏‏دوّم - حوزۀ تحقیقات تجویزی - راهبردی‏

‏‏حوزۀ مطالعات ارزشی - هنجاری خاستگاه جهت بخشی مطالعات تجویزی -‏‎ ‎‏راهبردی است، الگوی توسعه یافتگی اساس این دو دسته مطالعات است. اندیشۀ‏‎ ‎‏اجتماعی اسلام از مجرای الگوی یاد شده در حوزۀ مطالعات توصیفی - راهبردی جریان‏‎ ‎‏می یابد. ‏

‏‏الگوی توسعۀ یک نظام عبارت است از وضعیتی فرضی از یک نظام که اجزای معین‏‎ ‎‏آن دارای هنجار و مطلوبیت برخاسته از یک الگوی نظامواره بوده که براساس هدف‏‎ ‎‏غایی (تبیین شده در الگوی نظام مطلوب) و با توجه به تغییرات محیطی پیش بینی شده‏‎ ‎‏سازگاری میان موضع و وضعیت نظام و با امید حصول به بروز رفتاری مطلوب ازنظام،‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏طراحی می شود. در واقع الگوی توسعه نظام، اهداف ساختاری را نشان می دهد. الگوی‏‎ ‎‏توسعۀ نظام نه تنها تحت تأثیر شرایط محیطی، شرایط درونی، تغییرات ساختار و رفتار‏‎ ‎‏نظام در گذشته، هدف غایی و نظام ارزشی حاکم بر آن است، بلکه سازگاری و تناسب‏‎ ‎‏میان اجزای آن نیز به لحاظ ارتباط نظام یافتۀ اجزای خود سیستم لازم و ضروری است.‏‎ ‎‏اندازه گیری توسعۀ انسانی و هدایت فرانید توسعۀ برگزیده، همواره برگرد محورها و‏‎ ‎‏شاخصهای کلیدی شکل گرفته و در قالب الگوی توسعه تمرکز می یابد. شاخصهای توسعه‏‎ ‎‏براساس اصول پایه و ثابت توسعه یا قانونمندیهای عمومی شکل گرفته در قالب طرح‏‎ ‎‏سیستم اجتماعی و زیرسیستمهای آن - سیستمهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی -‏‎ ‎‏برگزیده و استنباط می شوند و در قالب یک طرح سیستمی خاص، با یکدیگر نسبت‏‎ ‎‏نظامواره می گیرند و الگوی توسعه را سامان می بخشند. ‏

‏‏فهرست کوتاهی از تقسیمات الگوی توسعه یافتگی را با نمونه هایی محدود به عنوان‏‎ ‎‏مثال، در زیرمی توان دید: ‏

‏‏1 - الگوی توسعۀ فرهنگی با شاخصهای چندی مانند: توسعۀ آموزش و پرورش،‏‎ ‎‏آزادی آفرینش فرهنگی، عقلانی شدن فرهنگ و سیاستگذاری و... ‏

‏‏2 - الگوی توسعۀ سیاسی با شاخصهای چندی مانند: آزادی و امنیت سیاسی،‏‎ ‎‏گسترش نهادهای سیاسی غیر دولتی، نهادینگی ساختار سیاسی، گسترش ارادۀ عمومی و‏‎ ‎‏... . ‏

‏‏3 - الگوی توسعۀ اقتصادی با شاخصهای چندی مانند: فقرزدایی، افزایش تولید‏‎ ‎‏سرانه، اشتغال مولد، کاهش وابستگی اقتصادی با تأکید بر خودکفایی، تعادل در توزیع‏‎ ‎‏درآمد، کنترل حجم نقدینگی بخش خصوصی و ... . ‏

‏‏هرکدام از فرازهای فهرست شدۀ فوق مستندات بسیاری دارد، که مجال اندک این‏‎ ‎‏مقاله بیان و تفسیر آنها را اجازت نمی بخشد. ‏

‎

‏‏ ‏

‏‏پاورقیها: ‏

‏‎

‎

• - نک از جمله به: طباطبایی، سید جواد، زوال اندیشۀ سیاسی در ایران؛ تهران؛ انتشارات کویر، 1373.
• - الصدر، محمدباقر؛ المعالم الجدیده للاصول، تهران مکتبة النجاح؛ 1395ه ص 89 - 83
• - نک از جمله به: فراستخواه، مقصود؛ سرآغاز نواندیشی معاصر؛ شرکت سهامی انتشار؛ 1374؛ چاپ دوم؛ ص 182 - 150
• - هانری کربن، تعبیر والایش یا تصعید را پیشنهاد می کند. Corbin Henri,la place de Molla Sadra shirazi Dans la philosophie Iranian, studia Islamica 18
• - نک به متون سیر و سلوک مانند منطق الطیر عطار، منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری و ... .
• - زمان نامتجانس مربوط به حضور عناصرخودآگاهانۀ انسانی در آن و به تعبیر دیگر امتداد زمانی جریان ارادۀ آزاد و یا شکلی است که توالی احوال خود آگاه ما به خود می گیرد. در این باره نگاه کنید به برگسن، هانری، زمان و ارادۀ آزاد؛ ترجمۀ احمد سعادت نژاد؛ (تهران، انتشارات امیرکبیر، 1354) ؛ به طور خاص فصل دوم: تعدد احوال خود آگاهی و تصور دیرند؛ ص 135 - 76
• - گوریچ، ژرژ؛ جبرهای اجتماعی و آزادی انسانی؛ ترجمۀ حسن حبیبی؛ تهران؛ شرکت سهامی انتشار، چاپ دوّم، 1358؛ ص 59 - 42
• - از جمله نک به فراستخواه، مقصود؛ ص 413 - 397
• - فراستخواه، مقصود؛ ص 127 - 60 و نیز ص 370 - 359
• - نک از جمله به: فراستخواه، مقصود؛ ص 182 - 150 و نیز ص 397 - 373
• - بازرگان، مهدی؛ توحید، طبیعت و تکامل؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی تا، ص 55 - 54
• - طالقانی، سید محمود؛ پرتوی از قرآن، ج4؛ تهران؛ شرکت سهامی انتشار؛ ص 5 - 3؛ در تفسیر سورۀ اعلی
• - نصر، سید حسین؛ نظر متفکران اسلامی دربارۀ طبیعت؛ تهران؛ انتشارات خوارزمی؛ 1359؛ چاپ سوم؛ ص 18 - 11
• - دراین زمینه، نظر و همت مفسربزرگ قرآن آیةالله طالقانی چشمگیر می نماید.
• - فراگیر شش بخش مبانی عام معرفت شناختی، فلسفۀ علوم و معارف، روش شناسی، فلسفۀ زبان و روانشناسی ادراک و جامعه شناسی معرفت.
• - محمدرضا حکیمی و دیگران؛ الحیاۀ (گردانیدۀ فارسی) ؛ ترجمۀ احمد آرام؛ تهران، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی؛ 1366؛ چاپ دوم؛ ص 25 - 24.
• - لاهوری، اقبال؛ احیای فکری دینی در اسلام؛ ترجمه آرام، احمد؛ تهران؛ کانون نشر پژوهشهای اسلامی؛ ص 34 - 3 و نیز 166 - 143.
• - برای آشنایی اجمالی با نوع مباحث به عنوان مثال نک به: حکیمی، محمد رضا و دیگران؛ الحیاۀ ج1؛ تهران؛ انتشارات اسلامی؛ 1360؛ چاپ سوم، و نیز آکوچکیان احمد؛ با عاشورا، دردو عرصۀ سلوک انسانی و مدیریت اجتماعی؛ مجموع مقاله هاج 1؛ اولین کنگرۀ بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، 1374؛ ص 326 - 277.