امام خمینی (س) و احیاء نماز جمعه

‏‏امام خمینی(س) و احیاء نماز جمعه‏

‏‏سخنرانی پروفسور حامد الگار ‏‎–‎‏ آمریکا‏

‏‏ترجمه: محمد رامین خوش لسان‏

‏‏موضوع بحث بنده «امام خمینی(س) و احیاء نماز جمعه» است، در ابتدا به سابقه نماز‏‎ ‎‏جمعه در تاریخ اسلام عموماً در تاریخ تشیع و ایران خصوصاً اشاره می کنم. اولین نماز‏‎ ‎‏جمعه از طرف حضرت پیامبر اکرم(ص)در روز اول ماه ربیع الاول در پایان هجرت از مکه به‏‎ ‎‏مدینه برگزار گردید، و مکان آن، در وادی «رامونا» بود که بعدها مسجدی به نام «جمعه» در‏‎ ‎‏آنجا ساخته شد. این مطلب که اولین نماز جمعه اسلام از طرف حضرت پیامبر(ص) در‏‎ ‎‏آستانه تأسیس اولین دولت اسلامی برگزار شد، برای ما اهمیت دارد و پیوند نزدیک و‏‎ ‎‏عمیق بین نماز جمعه با امور سیاسی و حاکمیت اسلام را به خوبی نشان می دهد و می توان‏‎ ‎‏گفت برگزاری نماز جمعه تجلی مهمی از حاکمیت اسلام بوده است. البته همین نماز جمعه‏‎ ‎‏اول از طرف حضرت پیامبر گرامی(ص) سبب نزول آن آیۀ شریفه که: ‏‏(یا ایها الذین امنوا اذا‏‎ ‎‏نودی الصلوة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون)‏‎ ‎‏از دیدگاه شیعه، نظر به این که حکومت و ولایت، حق ائمه اطهار(س) است، برگزاری نماز‏‎ ‎‏جمعه به عنوان تجلی حاکمیت مشروع در اسلام نیز از حقوق و وظایف ائمه اطهار(س)‏‎ ‎‏می باشد، ‏‏ولی در طول تاریخ به علت تحولات نامطلوبی که در حکومت اسلامی وقوع‏‎ ‎‏یافت، ‏‏اکثر ائمه(س) به استثناء مولای متقیان حضرت علی(ع) از برگزاری نماز جمعه‏‎ ‎‏محروم شدند‏‎[1]‎‏ و حتی می توان گفت که در بین شیعیان هم نماز جمعه به طور جداگانه، در‏‎ ‎‏تاریخ زیاد برگزار نشده و اگر هم ترتیب یافته، ما از آن واقف نیستیم. ‏

‏‏از ابتدای سقوط حکومت اسلامی و تبدیل آن به نوعی سلطنت در زمان بنی امیه،‏‎ ‎‏متأسفانه نماز جمعه از مسیر اصلی خود خارج و دچار انحراف شد، و بین فقهای شیعه در‏‎ ‎‏زمان غیبت وجود مبارک حضرت صاحب الزمان(عج) مسأله جواز و یا عدم جواز برگزاری‏‎ ‎‏نماز جمعه تا مدتها مطرح و مورد اختلاف بود. البته به مرور زمان اکثر فقهای شیعه به این‏‎ ‎‏نتیجه رسیدند که برگزاری نماز جمعه حکم وجوب تخییری دارد، یعنی مؤمنین شیعه در‏‎ ‎‏روز جمعه یکی از این دو فریضه را باید به جا بیاورد؛ نماز ظهر و یا نماز جمعه. و احتیاطاً‏‎ ‎
‏‎

‏‏در اواخر قرن هجدهم میلادی اختلاف نظری که قرنها بین فقهای اخباری و اصولی در‏‎ ‎‏جریان بود، به نفع اصولیون خاتمه یافت؛ و با پیروزی جریان اصولی، در فقه شیعه مسأله‏‎ ‎‏نماز جمعه اهمیت بیشتری پیدا کرد. با روی کار آمدن خاندان قاجار در اکثر شهرهای مهم‏‎ ‎‏ایران از جمله تهران، اصفهان، تبریز، قم و مشهد نماز جمعه برگزار می شد و امام جمعه نیز‏‎ ‎‏در اکثر این شهرها از طرف پادشاه و افراد درباری و گاهی با مشورت علمای محل تعیین‏‎ ‎‏می شد. همین مسئله باعث شد که از اهمیت نماز جمعه کاسته شود، مخصوصاً در زمان‏‎ ‎‏ناصرالدین شاه امام جمعه آلتی در دست حکومت بود. در زمان امیر کبیر، امام جمعه تقریباً‏‎ ‎‏حکم حامی دولت مرکزی را پیدا می کند و از آن زمان به بعد منصب امام جمعه تهران،‏‎ ‎‏موروثی می شود و کار به جایی می رسد که یکی از افراد این سلسلۀ امام جمعه ها، در سن‏‎ ‎‏یازده سالگی به این منصب می رسد و با توجه به این که پیش نمازی و خطبه خواندن در این‏‎ ‎‏سن شرعاً جایز نیست، تا رسیدن به سن بلوغ، وکالتاً شخص دیگری نماز جمعه را برگزار‏‎ ‎‏می کرد. این نمونه ای از دوره قاجار است که در آن نماز جمعه بیشتر شیوع پیدا کرد ولی‏‎ ‎‏محتوای صحیح خود را از دست داد و یک نوع وابستگی به سیاست دربار فاسد قاجاریان‏‎ ‎‏داشت. ‏

‏‏در دوره خاندان پهلوی، وضع نماز جمعه با قبل از آن فرق چندانی نداشت و به قول‏‎ ‎‏مرحوم آیت الله طالقانی ‏‎–‎‏ رضوان الله تعالی علیه ‏‎–‎‏ در تمام این مدت، نماز جمعه حالت نیمه‏‎ ‎‏تعطیل داشت. تا جایی که بنده اطلاع دارم اولین کسی که خواهان تجدید مؤثر نماز جمعه در‏‎ ‎‏ایران در زمان خاندان منفور پهلوی شد، مرحوم نواب صفوی بنیانگذار نهضت فدائیان‏‎ ‎‏اسلام است. ایشان در کتابی که به نام «رهنمای حقیقت» تألیف نمودند، خواستار این شدند‏‎ ‎‏که: «... در تمام شهرهای کوچک و بزرگ نماز جمعه در مساجد بزرگی اقامه شود و در‏‎ ‎‏روزهای جمعه، شاه، رجال حکومت از نخست وزیر تا پایین ترین مأمور دولت، اشراف‏‎ ‎
‏‎

‏‏احیاء واقعی نماز جمعه در ایران یکی از دست آوردهای عظیم انقلاب کبیر اسلامی ایران‏‎ ‎‏است و ما آن را مانند بسیاری از برکات، مدیون حضرت امام(س) هستیم. حضرت امام(س)‏‎ ‎‏در کتاب «کشف الاسرار» که در اولین سالهای سلطنت محمد رضا شاه انتشار یافت، اشاره‏‎ ‎‏کوتاهی به مسأله نماز جمعه کردند، ولی در کتاب «تحریرالوسیلة» که در زمان تبعید به ترکیه‏‎ ‎‏تألیف فرمودند، به طور مشروح پیرامون آن مسائلی را ذکر کردند. البته بعضی از مسائل‏‎ ‎‏مربوط به نماز جمعه که در این کتاب آمده است، در اکثر کتب فقه شیعه و حتی غیر شیعه نیز‏‎ ‎‏به چشم می خورد؛ مانند مسائل مربوط به محل برگزاری نماز، تعداد شرکت کنندگان و...‏‎ ‎‏ولی یک از مسائل مربوط نماز جمعه در کتاب تحریر الوسیله حضرت امام(س) مسأله ای‏‎ ‎‏است که نسبت به آن دوران کاملاً تازگی داشت، ایشان در آن جا فرموده اند: ‏‏«و بالجملة‏‎ ‎‏جمعة و خطبتاها من المواقف العظیمة للمسلمین کسائر المواقف العظیمة مثل الحج و‏‎ ‎‏المواقف التی فیه العقیدین و غیرها و مع الاسف اغفل المسلمون علی الوظایف المهمة‏‎ ‎‏السیاسة فی هذا و فی غیرها من المواقف السیاسیة دین الاسلامیة فالاسلام دین السیاسة‏‎ ‎‏بشؤونها یظهر لمن له ادنی تدبر فی الاحکام الحکومیة و السیاسیه و الاجتماعیة و الاقتصادیة‏‎ ‎‏فمن توهم عن الدین منفک عن السیاسة فهو جاهل لم یعرف الاسلام و لاسیاسة.» ‏

‏‏حضرت امام(س) می فرمایند: نماز جمعه از اهمیت سیاسی فوق العاده ای برخوردار‏‎ ‎‏است و تأکید می کنند که اسلام، دین سیاست است و هر کس خیال کند که اسلام منفک از‏‎ ‎‏سیاست است، جاهل بوده و از اسلام و سیاست اطلاع ندارد. این بیان واضح و قاطع‏‎ ‎‏حضرت امام(س) از چندین نظر دارای اهمیت می باشد ولی در احیاء نماز جمعه به عنوان‏‎ ‎‏تجلی ترکیب اسلام و سیاست نقش فوق العاده مهمی داشته است. ‏

‏‏قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در بعضی از شهرهای ایران از جمله قم و اصفهان از‏‎ ‎‏طرف روحانیت انقلابی و مردم، نماز جمعه اقامه، و مسائل روز، خیانت و وابستگی رژیم‏‎ ‎‏منفور سلطنتی، جنایات آمریکا و صهیونیسم مطرح می شد، ولی برگزاری رسمی نماز جمعه‏‎ ‎‏پس از پیروزی انقلاب اسلامی در اولین تابستان آغاز شد و مرحوم آیت الله طالقانی(ره) در‏‎ ‎‏این امر نقش مؤثری داشتند و برخی از علما در تماس با حضرت امام(س) پیشنهاد کردند که‏‎ ‎
‏‎

‏‏اولین امام جمعه ای که از طرف حضرت امام(س) تعیین شد، مرحوم آیت الل‏‎ ‎‏ طالقانی(ره) بودند و اولین خطبه ای که ایشان ایراد فرمودند در روز 5 مرداد 1358 هـ . ش و یا‏‎ ‎‏27 جولای 1979میلادی بود. متن خطبه مرحوم آیت الله طالقانی(ره) اهمیت فوق العادۀ‏‎ ‎‏نماز جمعه را در جمهوری اسلامی ایران کاملاً نشان می دهد. ایشان در آن خطبه بعد از‏‎ ‎‏خواندن آیه ای از سورۀ مبارکه جمعه درباره نماز جمعه فرمودند: «این آیه دستور اجتماع‏‎ ‎‏توحیدی و  عظیم جمعه است؛ همین اجتماعی که سالها در متن ما مسلمانان ایران به صورت‏‎ ‎‏نیمه تعطیل درآمده بود. امروز طلیعه انجام این فریضه بزرگ الهی، این صف بزرگ توحید و‏‎ ‎‏جهاد است.» ایشان افزودند: «وظیفه اصلی خطیب در نمازهای جمعه این است که‏‎ ‎‏نمازگزاران را با وظایفی که به عهده دارند و مشکلاتی که در طول هفته قبل با آن روبرو‏‎ ‎‏شده اند، آگاه و آشنا سازد. مسئله دیگری که در اولین خطبه مرحوم آیت الله طالقانی(ره)‏‎ ‎‏اهمیت فوق العاده ای دارد این است که با توجه به این که شرکت کنندگان در نماز جمعه‏‎ ‎
‏‎

‏‏بنابراین می توان گفت که نماز جمعه نه تنها مظهر وحدت نمازگزاران است بلکه مظهری‏‎ ‎‏است برای وحدت تمام مسلمین. مرحوم طالقانی(ره) چنین فرمودند: «این صفی است که‏‎ ‎‏اکنون در یک گوشه تهران با نبود امکانات لازم و در این چنین شرایطی تأسیس شده است و‏‎ ‎‏باید در این کشور شیعی و اسلامی ارتباطمان را با همه برادران سنی محکم کنیم و در همه‏‎ ‎‏جا کسانی که دارای چنین شرایطی که در فقه ما بیان شده است، هستند نماز جمعه را با‏‎ ‎‏جمعیت اقامه کنند. این صفی است که نه تنها در داخل مرزهای ایران به هم پیوسته‏‎ ‎‏شود، بلکه  حلقه ای است که با دیگر کشورهای اسلامی سست یا قطع شده بود و باید‏‎ ‎‏پیوسته شود.» ‏

‏‏یکی از مهمترین جنبه های مبارک انقلاب اسلامی ایران این است که نه تنها در محدوده‏‎ ‎‏کشور ایران به پیروزی رسید بلکه یک انقلاب عظیم جهانی اسلامی به وجود آمد. ایران تا‏‎ ‎‏حدود زیادی بعد از پیروزی انقلاب، با وجود پشتیبانی وسیع مردمی در سراسر کشورهای‏‎ ‎‏اسلامی، از حمایت دولتی سایر کشور محروم ماند و مجبور شد از حاکمیت خود دفاع کند و‏‎ ‎‏ارزش و اهمیت جهانی انقلاب اسلامی ایران در این است که نه تنها در ایران بلکه در تمام‏‎ ‎‏کشورهای اسلامی به عنوان الگویی درآمده است که کفار را به رعب می اندازد. ‏

‏‏گرچه ایران یک کشور بزرگ و تاریخی، با توانایی بالایی است، لیکن سبب خصومت‏‎ ‎‏آمریکا و اسرائیل با ایران، تنها انقلاب اسلامی ایران نیست، بلکه عامل نگرانی و وحشت‏‎ ‎‏کفار این است که در ایران اسلامی حرکتی پیروز شده که می تواند تمام مسلمین را به سوی‏‎ ‎‏رهایی، آزادی، استقلال، شرف و کرامت رهنمون کند. نماز جمعه ای که مرحوم طالقانی(ره)‏‎ ‎‏به دستور حضرت امام(س) برگزار نمودند، تجلی خوبی از همین مسأله بود و از تمام‏‎ ‎‏خواهران و برادران ایرانی خواهش می کنم این مسأله را همیشه به یاد داشته باشند که اهمیت‏‎ ‎‏انقلابشان منحصر به خاک پاک ایران نیست و انقلاب اسلامی را نوعاً، ذاتاً و ماهیتاً نمی توان‏‎ ‎‏درکشوری خاص، محدود کرد. ‏

‏‏یکی از تجلیات مهم حضور دایمی مردم در صحنه بعد از پیروزی انقلاب عبارت از‏‎ ‎‏شرکت آنها در نماز جمعه بود و جالب توجه است که حضرت امام(س) تمام اقشار ملت، از‏‎ ‎‏جمله «زنان» را هم به شرکت به نماز جمعه تشویق فرمودند. جمله یکی از استفتائاتی که بعد‏‎ ‎‏از پیروزی انقلاب از ایشان شده، این است که: آیا شرکت بانوان در نمازهای جماعت یومیه‏‎ ‎
‏‎

‏‏احیاء نماز جمعه در ایران مانند اکثر جنبه های انقلاب، انعکاس وسیعی در سایر‏‎ ‎‏کشورهای اسلامی داشته است. وقتی برای اولین بار پس از پیروزی انقلاب به ایران‏‎ ‎‏مسافرت کردم، در یکی از کشورهای مسلمان همسایه ایران توقف داشتم و در نماز جمعه‏‎ ‎‏یکی از مساجد بزرگ آن کشور حاضر شدم و ملاحظه نمودن که محتوای خطبه های نماز‏‎ ‎‏جمعه بسیار بی روح بود و بر شعور و آگاهی نمازگزار افزوده نمی شد، بلکه  تنها تکرار‏‎ ‎‏مکررات بود، ولی وقتی در نماز جمعه ای که در دانشگاه تهران برگزار می شد، شرکت کردم،‏‎ ‎‏جنب و جوش نمازگزاران مرا به یاد حج می انداخت سرش آن است که نمازهای جمعه در‏‎ ‎‏ایران با الهام از تعالیم حضرت امام(س) برگزار می شود و معیار و مقیاسی در اکثر کشورهای‏‎ ‎‏اسلامی برای خطبه ها شده است. متأسفانه در بسیاری از کشورهای اسلامی، متن خطبه از‏‎ ‎‏طرف دولت تدوین و طراحی شده و برای قرائت به امام جمعه تحویل داده می شود و‏‎ ‎‏سرپیچی از دستورات دولت عواقب بدی را به دنبال خواهد داشت. و این که بعضاً شاهد‏‎ ‎‏هستیم که حتی درهمان کشورهای همسایه، گاهی امام جمعه از متن تهیه شدۀ دولت خارج‏‎ ‎‏شده و مطالبی را که در رشد شعور و آگاهی مسلمانها تأثیر دارد مطرح می نماید، انعکاس و‏‎ ‎‏تأثیر نماز جمعه های عظیم ایران در بقیه کشورهای اسلامی است. اکنون نماز جمعه دیگر‏‎ ‎‏نمی تواند و نباید جنبۀ تشریفاتی داشته باشد، بلکه باید حالت تحرک و پویایی پیدا کند و این‏‎ ‎‏را مدیون حرکت مبارک حضرت امام(س) هستیم. ‏

‏‎ ‎

‏‎

• - گرچه بعضی بر این عقیده اند که در زمان حضرت امام حسن مجتبی (سلام الله علیه) نیز، نماز جمعه برگزار می شده است.