احیاگری امام خمینی (س) از منظر عرفان و دعا

‏‏احیاگری امام خمینی(س) از منظر عرفان و دعا‏

‏‏خانم دکتر فاطمه طباطبایی ‏

‏‏خلاصه مقاله ‏

‏‏عمری گذشت در غم هجران روی دوست‏

‏‏مرغم درون آتش و ماهی برون آب ‏

‏‏سخن از احیاء تفکر دینی است و امام خمینی(س) به عنوان احیاگری در زمان و عصر ما می درخشد گرچه‏‎ ‎‏او «دین» و احکام آن را، یا اخلاق و ارزشی بودن آن را بنیان ننهاده اما بدون تردید بازگشت به دین، خدامحوری‏‎ ‎‏و خداباوری و ارزشی بودن اعتقادات دینی تحفۀ زعامت و رهبری اوست. ‏

‏‏حقیقت وجودی او احیاگر ارزشهایی بود که رفته رفته به خاموشی گرائیده و احیاناً در دلها و قلبهای افراد‏‎ ‎‏خانه گزیده بود، و امام(س) مجدداً آن ارزشها را به جامعه برگرداند اگر «دینداری» و «خدامحوری» فقط یک امر‏‎ ‎‏باطنی و قلبی شده بود امام(س) هشدار داده که این نظر و اندیشه باید در جهان بیرون ظهور و بروز داشته باشد‏‎ ‎‏و هرگز ظاهر ساختن دین و حفظ شعائر اسلامی منافاتی با حقیقت دین ندارد که جلوه و تجلی آنست. با توجه‏‎ ‎‏به این حقیقت که دین با «ریا» و ظاهرسازی به شدت سر ستیز دارد، (طبیعی است هنر در جمع کردن این مطلب‏‎ ‎‏است.) ‏

‏‏امام(س) در احیاء عرفان ناب و حقیقی پیشتاز بود و تلاش می کرد چهرۀ این حقیقت متعالی را که در طول‏‎ ‎‏تاریخ دستخوش انحرافات و سوء استفاده ها قرار گرفته بود پاک و پیراسته نموده و سیمای واقعی و حقیقی آن را‏‎ ‎‏بر همگان روشن سازد و به همه بفهماند که عرفان ناب هرگز با انزواطلبی و لاابالیگری و بی تفاوتی سازگار‏‎ ‎‏نیست، بلکه عرفان حقیقی با «جهاد» و «حماسه» ملازمت دارد. و ما در این مقاله به دو بعد از ابعادی که امام‏‎ ‎‏خمینی(س) در جامعۀ ما مشتعل و درخشان کردند اشاره می کنیم باشد که مقبول طبع صاحبنظران افتد و بر ما‏‎ ‎‏بزرگواری بخشایند که توان ما اندک است و میل سخن گفتن از مراد و مرشد فراوان. ‏

‏‏1) عرفان حقیقی از دیدگاه معظم له و تجلی آن در نظر و عمل ایشان. ‏

‏‏2) تعریف و نقش آفرینی دعا و نیایش با توجه به جایگاه و منزلت انسان. ‏

‏‏به نظر می رسد که هموارترین و کوتاهترین راه برای شناخت تفکر و اندیشه های معظم له شناخت عرفان‏‎ ‎‏اوست زیرا همه افکار بلند و آرمانهای والای او در عرفان او ریشه دارد؛ چنین به نظر می رسد که حتی مبانی و‏‎ ‎‏ذائقۀ فقهی ایشان در طرح مسائلی از جمله ولایت مطلقه فقیه از این ساحت نشأت گرفته است؛ عشق و‏‎ ‎‏عبودیت در وجود او دو حقیقتی است منفک ناشدنی. ‏

‏‏امام عابدی است که به این عبودیت عشق می ورزد. در دیدگاه او جلوۀ معشوق هر گونه بندگی و بردگی‏‎ ‎‏و خودبینی و خودکامگی را در وجود او نیست و نابود می کند. به نظر امام یک فقیه راستین که ولایتش را بر امت‏‎ ‎‏سلامی ضروری و واجب می شمرد انسانی است که غیرت محبوب و جلوۀ معشوق، هر گونه مجال‏‎ ‎‏وسوسه انگیز «من» را در وجود او نابود ساخته و به حقیقت دین و حقیقت انسان واقف است و کلام او، کلام‏‎ ‎‏خالق او ولایت او تجلی ولایت خداوند است. ‏

‏‏در عرفان امام عشق در نهایت بندگی و عبودیت در نهایت وارستگی معنا می یابد و عزت انسان و شرافت‏‎ ‎‏مسلمان در این شیفتگی و آراستگی و پیراستگی تحقق پیدا می کند. ‏

‏
‏‎

‏‏سخن از احیاء تفکر دینی است و امام خمینی(س) به عنوان مسلمانی احیاگر در زمان ما‏‎ ‎‏و عصر ما می درخشد. گرچه او دین و احکام آن را، یا اخلاق و ارزشی بودن آن را بنیان ننهاده‏‎ ‎‏اما بدون تردید بازگشت به دین، خدامحوری و خداباوری و ارزشی بودن اعتقادات دینی‏‎ ‎‏تحفۀ زعامت و رهبری اوست. ‏

‏‏رسالت او احیاء ارزشهایی بود که رفته رفته به خاموشی گرائید و تنها در دلها و قلبهای‏‎ ‎‏برخی افراد منزل گزیده بود. و در چنین شرایطی هنر امام باز گرداندن مجدد آن ارزشها به‏‎ ‎‏فضای جامعه بود. ‏

‏‏اگر دینداری و «خدامحوری» فقط یک امر باطنی و قلبی شده بود امام هشدار داده که‏‎ ‎‏این نظر و اندیشه باید در جهان بیرون، ظهور و بروز داشته باشد؛ هرگز ظاهر ساختن دین و‏‎ ‎‏حفظ شعائر اسلامی با حقیقت دین که با هر گونه «ریا» و ظاهرسازی در ستیز است منافاتی‏‎ ‎‏نداشته بلکه جلوه و تجلی آنست و هنر عرفان جمع میان این دو حقیقت است. امام در احیاء‏‎ ‎‏عرفان ناب و حقیقی پیش کسوت بود و سعی داشت چهرۀ این حقیقت متعالی را که در طول‏‎ ‎‏تاریخ دستخوش انحرافات و سوء استفاده شده بود پاک و پیراسته نماید و سیمای واقعی و‏‎ ‎‏حقیقی آن را بر همگان روشن سازد و بر همه بفهماند که عرفان ناب هرگز با انزواطلبی و‏‎ ‎‏اباحیگری و بی تفاوتی سازگار نبوده بلکه عرفان حقیقی از جهاد و حماسه جدا نیست. ‏

‏‏احیاگری امام خمینی(س) در ابعاد مختلف بود، ما در این مقاله برآنیم به دو بعد از‏‎ ‎‏ابعادی که معظم له در جامعۀ ما مشتعل و درخشان کرده اند اشاره نماییم، باشد که مقبول‏‎ ‎‏طبع صاحبنظران افتد و بر ما با بزرگواری خویش ببخشایند که توان ما اندک است و شوق‏‎ ‎‏سخن گفتن از مراد و مرشد فراوان: آن دو عبارتند از:‏

‏‏1 - عرفان حقیقی از دیدگاه معظم له و تجلی آن در نظر و عمل ایشان. ‏

‏‏2 - تعریف و نقش آفرینی دعا و نیایش با توجه به جایگاه و منزلت انسان. ‏

‏‏به نظر می رسد که هموارترین و کوتاهترین راه برای شناخت تفکر و اندیشه های معظم له‏‎ ‎‏شناخت عرفان او باشد، زیرا همۀ افکار بلند و آرمانهای والای او ریشه در عرفان او دارد و‏‎ ‎‏حتی به نظر می رسد که مبانی و ذائقۀ فقهی ایشان در طرح مسائلی همچون ولایت مطلقه‏‎ ‎‏فقیه از این ساحت نشأت گرفته باشد؛ عشق و عبودیت در وجود او دو حقیقتی است‏‎ ‎‏جداناشدنی. ‏

‏‏امام عابدی است که به عبودیت عشق می ورزد و جلوۀ معشوق هر گونه بندگی و بردگی و‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏تعریف عرفان‏

‏‏از دیدگاه امام عرفان یعنی رسیدن به معبود، فانی شدن در او، حقیقت «لا» و «الا» را باور‏‎ ‎‏کردن، جز او ندیدن، جز صدای محبوب نشنیدن، از «علم الیقین» گذشتن از «عین الیقین» ‏‎ ‎‏فراتر رفتن و در جایگاه رفیع «حق الیقین» تکیه زدن، نیز از ساحت ظاهر به باطن رفتن. ‏

‏‏اگر پدیده ها و امور حسی با علم شناخته می شوند و حقایق و کلیات اگر چه با عقل ادراک‏‎ ‎‏می شوند اما با معرفت و عرفان مشهود می شوند پس در حقیقت عرفان رسیدن است و یافتن‏‎ ‎‏و به تعبیر رسای امام رفع حجب است نه جمع کتب. ‏‎[1]‎

‏‏دراین ساحت هر گونه دوگانگی از میان می رود؛ دیگر نه عاقلی و نه معقولی؛ نه‏‎ ‎‏عالمی است و نه معلومی و در اوج عرفان نه شاهدی است و نه مشهودی و آن هنگامی است‏‎ ‎‏که عارف به جایگاهی می رسد که جز مشهود حقیقی و جلوات و شئونات او چیزی‏‎ ‎‏نمی بیند؛ به نقطه ای می رسد که درک می کند نه ذاکری در کار است و نه مذکوری‏‎[2]‎‏ و بیان‏‎ ‎‏«حامد» و «محمود» از تنگی قافیه است زیرا در حقیقت «حامد» همان «محمود» است‏‎[3]‎‏ حمد‏‎ ‎‏حقیقی (حقیقت حمد) از «زبان» «حامد» حقیقی امکان پذیر است. ‏

‏‏پس به کوتاه سخن،  عرفان یک عبور است، عبور از محسوسات و معقولات و رسیدن به‏‎ ‎‏حقیقت ناب، و شهود آن، عرفان یک حرکت است، حرکتی صعودی، پویایی است، تحرک‏‎ ‎‏است، جوش و خروش است، سعی و کوشش است، مبارزه است و جهاد، جهادی دایمی و‏‎ ‎‏مستمر، سعی و جهاد برای رهایی، رهایی از بندگی، رهایی از اسارت نفس (جهاد اکبر) و‏‎ ‎‏گریز از دشمن بیرونی (جهاد اصغر). ‏

‏‏ ‏

‏‏عارف از دید امام(س) ‏

‏‏عارف از دید امام مبارزی است نستوه که لباس رزم بر تن کرده و در دو میدان به مبارزه‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏از آنجا که عارف نمی تواند حکومت پلیدی، زشتی، زورگویی و خودمداری را بر انسان‏‎ ‎‏تحمل کند، «جهاد» در اینجا معنای حقیقی خود را می یابد و پیوستگی ذاتی اش را با عرفان‏‎ ‎‏به اثبات می رساند. ‏

‏‏یک عارف، مجاهدی است نستوه، مبارزی است دلاور که هدفی جز کمال طلبی و نیل به‏‎ ‎‏مقام معنوی و فانی شدن در مطلق و ابدیت ندارد. ‏

‏‏عارف وارستۀ واصل، برای انسان ارزش و منزلتی خاص قائل است، او را جانشین خدا‏‎ ‎‏بر روی زمین می داند و هرگز روا نمی دارد که بر چنین موجودی هواهای نفسانی (در بعد‏‎ ‎‏داخلی) و طواغیت زمان (در بعد خارجی) حکومت رانند و سلطه جویی کنند. از دید عارف،‏‎ ‎‏انسان عصارۀ عالم هستی است، جلای آئینه وجود است، چشمی است که خداوند از طریق‏‎ ‎‏او به عالم می نگرد‏‎[4]‎‏ و بالاخره او اشرف مخلوقات است و باید در نظر داشت که یک چنین‏‎ ‎‏ارزش و اعتباری برای انسان قائل بودن هرگز با نظریۀ اصالت انسان اومانیسم قابل قیاس‏‎ ‎‏نیست. ‏

‏‏ ‏

‏‏هدف عرفان‏

‏‏باری هدف عرفان، استقرار و استمرار حاکمیت حق بر روح و زندگی انسان است؛ ناگفته‏‎ ‎‏پیداست که تحقق چنین آرمانی، مستلزم سعی و مبارزه و جهاد دایمی است. ‏

‏‏هدف عرفان، تکامل لحظه به لحظه انسان است‏‎[5]‎‏ و حرکت او را در بی نهایت می داند،‏‎ ‎‏حرکتی در به کمال رساندن دو وجهۀ روحانی و جسمانی وجود انسان، زیرا جسم انسان‏‎ ‎‏مرکبی است برای صعود و تعالی روح، پس باید به فکر اصلاح این مرکب نیز بود که مبادا‏‎ ‎‏خود، هدف قرار گیرد که در اینصورت بزرگترین دام و زندان انسان است و پر واضح است که‏‎ ‎‏زندانی و اسیر هواهای نفسانی بودن یعنی گرفتار ادنی مرتبه وجودی خویش بودن که البته‏‎ ‎‏شایستۀ مقام انسانی نخواهد بود. از دید امام در وجود آدمی دو لشکر رحمان و شیطان در‏‎ ‎‏ستیزند‏‎[6]‎‏ و برای سرکوب کردن لشکریان کفر و ابلیس و حاکمیت بخشیدن به لشکریان الله‏‎ ‎‏تلاش و مبارزه مستمر لازم و ضروری است. ‏

‏‏امام به ما می آموزد که انسانیت انسان و دیانت او به میزان آگاهی و خرد و آزادی و آزادگی او‏‎ ‎‏بستگی دارد، آزادی و آزادگی امری است که زمینه را برای ارتقاء انسان و رسیدن‏‎ ‎‏به جایگاه رفیعش فراهم و آماده می سازد؛ این آزادی دو بستر می طلبد:‏

‏
‏‎

‏‏ب) جامعه بیرونی ‏

‏‏و به دست آوردن این هر دو آزادی و رسیدن به آزادگی و وارستگی، مرهون سعی و‏‎ ‎‏مجاهدۀ مستمر است و این آزادگی تنها با سر سپردگی و محو شدن در حق مطلق و معبود و‏‎ ‎‏معشوق حقیقی حاصل شدنی است. ‏

‏‏چنانچه ملاحظه می شود پیام عرفان دقیقاً با پیام اسلام که همان تسلیم و منقاد بودن در‏‎ ‎‏برابر پروردگار است وحدت می یابد. در اینجا این گفتۀ امام به خاطر می آید که تجلی اسلام و‏‎ ‎‏درک صحیح از اسلام حقیقی، در پرتو شناخت عرفان به دست می آید؛ پس طبیعی است که‏‎ ‎‏چنین عرفانی با اهداف والا و متعالی اش مورد حمله و هجمۀ جناح کفر و طالبان زر و زور و‏‎ ‎‏تزویر قرار گیرد زیرا پیام پیرو چنین مکتبی این است که صریحاً اعلام دارد که اگر آنها‏‎ ‎‏بخواهند در مقابل دین ما بایستند، ما در مقابل دنیای آنها می ایستیم. بنابراین این عرفان، این‏‎ ‎‏دین باید منحرف گردد و به خرافات آلوده شود، تا جاذبه اش محو شود، تا به دنیای‏‎ ‎‏دنیاداران لطمه و گزند نرساند؛ زیرا این عرفان، با انزواطلبی، تنبلی، تن پروری، بی دینی،‏‎ ‎‏لاابالیگری و سازش با ظالم سر سازش ندارد و در صدد ساختن جامعه ای است متعالی‏‏ ‏‏که با‏‎ ‎‏انسان متعالی منظور نظر عرفان سنخیت دارد، پس مدینۀ فاضله و تحقق آن به عنوان‏‎ ‎‏جایگاهی برای عروج و معبری برای تعالی انسان عزیز و شریف لازم و ضروری است، گر‏‎ ‎‏چه روند تاریخی بیانگر این مطلب است که امور حقیقی و ارزشهای واقعی انسان در‏‎ ‎‏روزگاری به دلایل متعددی که بعضاً اشاره شد کمرنگ و بی رونق می شود ولی هرگز از جلوه‏‎ ‎‏و درخشش نمی افتد و همواره مصلحان و احیاگرانی یافت می شوند که خاکستر این آتش‏‎ ‎‏همیشه مشتعل را کنار زده و مجدداً آنرا شعله ور سازند. از حضرت امام(س) می توان به عنوان بهترین نمونه این احیاگران یاد کرد. ‏

‏‏امام احیاگری بود که تدین و ارزش آن را احیا کرد، حاکمیت دین را بر انسانها خواستار‏‎ ‎‏شد و خطاب او هرگز به جامعه خودش محدود نشد که پیامش جهانی بود و همواره به‏‎ ‎‏صراحت می گفت «من به دنیا اعلام می کنم» ‏

‏‏امام به عنوان یک محیی، عرفان ناب حقیقی را مجدداً به دنیا معرفی نمود، در نامۀ‏‎ ‎‏تاریخی اش به یکی از سردمداران کفر و الحاد (گورباچف) کتاب فصوص الحکم پدر عرفان‏‎ ‎‏نظری محیی الدین عربی را معرفی می کند، امام مسلمان بودن را از عارف بودن جدا نمی ‏‎ ‎‏داند، امام فریاد می زند و از عرفان حقیقی که در طول زمان به انحرافات و کژیها و التقاطها‏‎ ‎‏آلوده شده، دفاع می کند. امام دردمندانه می گوید که عرفان با هر گونه ذلت و خواری،‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏عرفانی که امام برای ما در این عصر و زمان ترسیم می سازد، معرفت است و آگاهی،‏‎ ‎‏عشق است و شیدایی، حرکت است و پویایی، حرکتی است عاشقانه به سوی جز معشوق‏‎ ‎‏حقیقی ندیدن و جز برای رضای او گام نزدن، یعنی حرکت حول محور «الله» و همسو شدن با‏‎ ‎‏کاروان آفرینش و گویایی به ‏‏«وحده لا اله الا هو».‏‏ ‏

‏‏آری عارفی که امام برای ما به تصویر می کشد، مهجوری است که این هجران سبب‏‎ ‎‏پویایی او می شود و او را هر دم مشتاقتر و مشتع تر می کند، مسلمانی است که به کمال اسلام‏‎ ‎‏ره یافته، مبدأ حرکتش فطرت است و مقصدش نیز فطرت، فطرتی که عاشق کمال مطلق‏‎ ‎‏است و مفطور عشق. بنابراین، حرکت امام، پیام امام، شور و عشق امام، شعر امام، فقه امام و‏‎ ‎‏حتی انقلاب امام همه و همه در عرفان او ریشه دارد و از عرفان او مایه و مدد می گیرد، و به‏‎ ‎‏بیانی دیگر همه آنها ظهورات و تجلیات عرفان اوست، امام خاضعانه ملت خویش را به‏‎ ‎‏سفر، آن هم سفری درونی، سفری به فطرت خویش، فرا می خواند و ندا سر می دهد که ای‏‎ ‎‏انسانها شما برای فنا و نابودی، ذلت و خواری، اسارت و بردگی خلق نشده اید بلکه چنان‏‎ ‎‏خلق شده اید که باقی بمانید و به معبود مطلق برسید و این بقا، وقتی حاصل می شود که از‏‎ ‎‏کدورتها، انیتها، هواهای نفسانی و طاغوتهای زمانه رها شوید و خانۀ قلب خویش را که مرکز‏‎ ‎‏آگاهی و معرفت و جایگاه تجلی الهی است، از شیطان قسم خوردۀ در کمین نشسته خالی‏‎ ‎‏کنید، که رستگاری تنها در سایۀ چنین عملی حاصل شدنی است. ‏

‏‏امام هرگز به اسم مرجعیت، فقاهت، دین و عرفان چشم خود را به روی واقعیتها و موانع‏‎ ‎‏رشد انسانها نمی بندد و در برابر زورمندان بی تفاوت نمی نشیند، و این کار را گناهی‏‎ ‎‏نابخشودنی تلقی می کند و جایی که احساس خطر می کند درس و بحث و فقه و مرجعیت را‏‎ ‎‏رها می کند و با یک قبا عازم دیار فرنگ می شود و گرچه او خود اهل مسجد و مدرسه،‏‎ ‎‏محراب و منبر است و آن دو را محل ترویج دین خدا می داند، اما به حکم ضرورت آنها را‏‎ ‎‏رها می کند، زیرا به خوبی می داند که اگر وسیله ای، خود هدف قرار بگیرد خطرناک است؛ به‏‎ ‎‏ویژه اگر آن وسیله مقدس باشد به مراتب خطرناکتر است. ‏

‏‏امام وقتی عرصه را بر خود تنگ می بیند، می خروشد، هجرت می کند، هجرت از شهری‏‎ ‎‏مقدس که با تمام وجود قداستش را باور دارد و هر شب در وقت معینی در بارگاه مولای‏‎ ‎‏خویش زانوی ادب می زند و حتی بیماری او را از رفتن به زیارت مولا و مقتدایش باز‏‎ ‎‏نمی دارد، وی مجلس درسی را که ثمرۀ دوران تلاش و مباحثات اوست، یکباره رها می کند و‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏بنابراین پیروان اسلام باید قدری ژرف نگری بیشتری داشته باشند و به فراسوی خویش‏‎ ‎‏بنگرند، چه بخواهند و چه نخواهند امام این تحول را در انسانهای معاصر چه داخلی و چه‏‎ ‎‏خارجی ایجاد کرده است. امروزه در دنیا توجه به معنویت (علی رغم شکوفایی تکنولوژی و‏‎ ‎‏غرق شدن در مادیت) و روی آوردن به مسائل وراء ابعاد مادی، در خور دقت و تأمل است. ‏

‏‏عارف حقیقی و مسلمان آگاه، به مقتضای درک و دریافت اهل زمان عمل می کند، هرگز‏‎ ‎‏تابع شرایط نمی شود، بلکه بهره‏‏ ‏‏ وری از شرایط مناسب برای شکوفایی تمایلات معنوی‏‎ ‎‏یکی از اصولی است که در دست عارف است، وی برای ظهور و بروز مسائل حقیقی و ناب،‏‎ ‎‏مقدمات را فراهم می آورد، در این زمینه حرکت امام، در سالهای گذشته مؤید مطلبمان‏‎ ‎‏می باشد، بنابراین نگاهی گذرا به حرکت ایشان می افکنیم:‏

‏‏پس از سالها درس و بحث درباره مسائل فقهی و اصولی که روش و نظام حوزه بوده‏‎ ‎‏است، در سنین جوانی یعنی حدود 27 سالگی، پاره ای از اصول عرفانی را به صورت‏‎ ‎‏مکتوب برای اهل تحقیق و تحصیلکرده های جامعه تحت عنوان «شرح دعای سحر» به‏‎ ‎‏نگارش در می آورد، در این کتاب درباره اسماء صفات حضرت حق به بحث می پردازد و از‏‎ ‎‏مشهورات سخن می گوید و میان مسائل عقلی و وجدانی انس و الفتی برقرار می سازد. در‏‎ ‎‏این کتاب با نظری عالمانه به «دعا» و اهمیت آن و نقش سازندۀ آن در زندگی بشری توجه‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏دو سال بعد امام به نوع دیگری وارد میدان نبرد آن هم جهاد علمی می شود و کتاب‏‎ ‎‏«مصباح الهدایه فی الولایة و الخلافة» ‏‏را به رشته تحریر در می آورد (شخصیتی که هنوز‏‎ ‎‏گلولۀ مقدسین متحجر را به جرم طرح مباحث معقول در سینه دارد که در حقیقت با جو‏‎ ‎‏حاکم بر حوزه در آن روز این کار، مجاهده ای بس خطیر محسوب می شد). او در این کتاب‏‏پ‏

‏‏بحث خلافت محمدیه(ص) و ولایت علویه را مطرح می نماید و از کیفیت سریان و جریان‏‎ ‎‏این دو نور حقیقی (که در حقیقت یگانه اند) در عالم ظهور سخن می گوید. ‏

‏‏از آنجا که هماهنگی شریعت و طریقت و حقیقت و ملتزم بودن به آداب ظاهری اسلام‏‎ ‎‏مدّنظر عارف دلسوختۀ ماست و ترک شریعت و التزامات دینی به هر بهانه ای حتی به بهانۀ‏‎ ‎‏رسیدن به حقیقت نزد او مردود است، در حاشیه بر فصوص الحکم محیی الدین عربی، به‏‎ ‎‏صراحت می گوید:‏

‏‏«میان ظاهر و باطن، طریقت و شریعت، رابطه ای ناگسستنی موجود است و یکی از‏‎ ‎‏راههایی که انسان را به باطن و حقیقت می رساند آراسته کردن ظاهر به التزامات شرعی‏‎ ‎‏است. بنابراین رسیدن به حقیقت، از راه حفظ شریعت و طریقت حقه میسر می شود». بعد با‏‎ ‎‏لحنی قاطع می گوید: «اگر کسی با عمل به احکام شریعت و رعایت مسائل ظاهری به باطن‏‎ ‎‏راه نیافت بداند که در انجام آن تکالیف و دستورالعمل ها قصور داشته است» ‏‎[7]‎‏ .‏

‏‏در فرهنگ امام، انسانی که به حقیقت رسیده و عظمت خالق را درک کرده بیشتر مفتون‏‎ ‎‏عبادت می شود، انسان که فطرتاً عاشق کمال است و از نقایص بیزار، وقتی جلوۀ کمال و‏‎ ‎‏عظمت دوست را ببیند، شیفته می شود. مقهور زیبایی و جمال او می گردد و با او به معاشقه و‏‎ ‎‏راز و نیاز می پردازد. ‏

‏‏بعد در اهمیت و معنا یافتن ظواهر دینی به توضیح سر نماز، که در حقیقت معاشقه ای‏‎ ‎‏است با حضرت دوست، در کتاب «سرّالصلوة» پرداخته و وقتی جامعه را از درک و فهم‏‎ ‎‏محتوای این کتاب ناتوان می بیند با قلمی روان تر و ساده تر به تألیف «آداب الصلوة» ‏‎ ‎‏می پردازد. البته ما در اینجا در صدد شمردن آثار مکتوب معظم له نیستیم بلکه منظور فقط‏‎ ‎‏بیان شرایطی است که او در راستای تبیین عرفان حقیقی ایجاد کرده است. ‏

‏‏در سالهای بعد عرفان او رنگ دیگری به خود می گیرد و مبارزۀ با طاغوت زمان، در جبهۀ‏‎ ‎‏بیرونی را می طلبد که اگر جهاد در اوایل به طور عملی بوده اینک به نحو دیگری است، این‏‎ ‎‏بار با حاکمیت وقت -  از آنجا که با آزادگی، دیانت، شرافت انسانها را به مخاطره انداخته -‏‎ ‎‏وارد نبردی سهمگین می شود و در این راه زندان، تبعید، فحش و ناسزا و دور بودن از خانه و‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏تا به کی این ناکسان باشند بر ما حکمرانان‏

‏‏تا کی این دزدان کنند این بی کسان را پاسبانی‏‎[8]‎

‏‏از سال 1357 تا 1368 جلوۀ دیگری از عرفان او ظهور می یابد، جلوۀ حاکمیت و ولایت‏‎ ‎‏حق بر انسانهایی که طالب و خواستار چنین ولایت و حاکمیتی بوده اند. او مردم خویش را‏‎ ‎‏سالها آماده ساخته و تربیت کرده است که خواهان چه باشند و در انتخاب حکومت، چه‏‎ ‎‏حکومتی را طلب کنند. پس از پیروزی انقلاب باز رأی مردم را به آزمایش می گذارد زیرا‏‎ ‎‏احترام به عقیدۀ مردم اساس کار اوست و سهولت کار حکومت خدایی را به پذیرش و توافق‏‎ ‎‏مردم می داند. ‏‎[9]‎‏ بنابراین وقتی مردم با اکثریت آراء، حاکمیت «الله» را بر خود برمی گزینند‏‎ ‎‏جلوۀ ظاهری ولایت او آشکار می شود. نکته قابل تأمل اینکه اصول و محورهایی که در هر‏‎ ‎‏دورۀ زندگی او ‏‎–‎‏ دورۀ جهاد و مبارزه و چه دورۀ زعامت و رهبری ‏‎–‎‏ به چشم می خورد یکسان‏‎ ‎‏است و آن محورها عبارتند از: خدامحوری، خداباوری، دین مداری، عشق و شیدایی،‏‎ ‎‏حرکت و پویایی، ادای وظیفه، پیوند طریقت و شریعت حتی پس از رسیدن به حقیقت. و‏‎ ‎‏بالاخره معظم له در اواخر عمر شریف خویش یکبار دیگر به «شعر» گفتن و حقایق را در‏‎ ‎‏قالب شعر بیان کردن روی می آورد و به زبان رمز و اشاره مطالبی را برای اهلش بیان می دارد‏‎ ‎‏که زبان عرفان گاه به اشارت است و کنایت. ‏

‏‏ ‏

‏‏نقش آفرینی دعا‏

‏‏یکی دیگر از مسائلی که امام خمینی(س) بر آن تأکید ورزیده و آن را از غربت و مهجوری‏‎ ‎‏بیرون کشیده توجه و روی آوردن به قرائت قرآن و بیش از آن توجه و تأمل در ادعیه مأثوره از‏‎ ‎‏ائمه(ع) است. به راستی امام به خوبی توانست رابطه «دعا» و «وحی» را با «عقل» و «علم» ‏‎ ‎‏مطرح کند و هر دو را به طریقی در کنار یکدیگر بنشاند به گونه ای که با اثبات یکی نفی‏‎ ‎‏دیگری لازم نیاید و این عمل هنگامی انجام می گیرد که به نظر می رسد فلسفه «دعا» و‏‎ ‎‏پرداختن به مسائل دینی از پشتوانه منطقی، علمی، عقلانی تهی شده؛ و امام به این حقیقت‏‎ ‎‏هشدار می دهد که «عقل» و «وحی»، تعبد و اندیشه دو بال لازم برای عروج انسانِ خواهان‏‎ ‎
‏‎

‏‏پس حقیقت دعا امر تازه ای نیست و اهمیت آن به زمانی خاص اختصاص ندارد، بلکه‏‎ ‎‏توجه به آن با دید فطری و عالمانه همراه با تحرک و پویایی در زمان امام رنگ و بویی خاص‏‎ ‎‏می گیرد. فرزندان انقلاب با خواندن دعای توسل و عاشورا و کمیل به جنگ با دشمن دین و‏‎ ‎‏قرآن می روند و خواندن قرآن و دعا نه تنها به تخدیر آنها نمی انجامد بلکه آنان را مشوق و‏‎ ‎‏محرک است؛ آنان با خواندن این کلمات آسمانی راه هدایت و مسیر تکامل را می یابند و‏‎ ‎‏شتابان در آن گام می نهند و ره صد ساله را در کمترین زمان در می نوردند. ‏

‏‏امام در تعریف دعا در کتاب «شرح دعای سحر» می گویند:‏

‏‏«دعا» رابطه ای است معنوی میان خالق و مخلوق، و رشتۀ پیوند عاشق و معشوق.‏‎ ‎‏وسیله ایست بریا دخول در دژ استوار الهی، ریسمان محکمی است برای اتصال انسان‏‎ ‎‏خاکی به عالم افلاکی، ‏‎[11]‎‏ و بعد به نکتۀ مهمی اشاره می کنند که هرگز قرائت ظاهری کلمات‏‎ ‎‏(گرچه خود در جای خود خوب است و مطلوب که حرکت زبان ولو بدون تأمل و اندیشه‏‎ ‎‏باشد، با ذکر محبوب شیرینی و حلاوت می یابد و به کمال خود می رسد) منظور نیست بلکه‏‎ ‎‏کارآیی این حبل متین الهی به میزان علم و آگاهی و معرفت فرد بستگی دارد. در این کتاب‏‎ ‎‏شریف تصریح می کنند  که سالک کوی دوست مسافری است که در راه وحشتناک تاریکی‏‎ ‎‏بار سفر به سوی معشوق و محبوب خویش بسته و شیطان این دشمن قسم خوردۀ به کمین‏‎ ‎‏نشسته راهزن اوست؛ اما معشوق، عاشقان و پویندگان راه خویش را حافظ است. ‏‎[12]‎

‏
‏‎

‏‏پس عبادت، عمل خشن و قالبیِ صرف نیست بلکه مانند همۀ امور موجود در هستی‏‎ ‎‏ظاهری دارد و باطنی، حکمی دارد و حِکمتی و علت غایی عبادات نیز در رساندن انسان‏‎ ‎‏است به هدف غایی او که همان مأوا گرفتن در حریم ربوبی است و مأنوس بودن با حضرت‏‎ ‎‏دوست و آرامش یافتن در کوی محبوب. ‏

‏‏به تعبیر امام و سایر بزرگان عرفان، همه انسانها سالک کوی اسماء الهی اند‏‎[13]‎‏ و حقیقت‏‎ ‎‏اسماء لفظ و تعابیر لفظی نیست بلکه همان کسانی هستند که خداوند به وسیلۀ آنان درهای‏‎ ‎‏خیرات را بر خلایق می گشاید و با شناخت آنان شناخت خدا امکان پذیر می شود ‏‏(بکم ینزل‏‎ ‎‏الغیث، من عرفکم فقد عرف الله)‏‏ ‏‎[14]‎‏، آنان وسیلۀ پیوند آسان الوهیت با زمینهای مخلوقینند.‏‎ ‎‏ظاهرشان آراسته به نور هدایت و رسالت و باطنشان منوّر به نور «ولایت» است اینان‏‎ ‎‏راهنمایانی هستند که با هدایت تکوینی در نهان و هدایت تشریعی در آشکار و عیان‏‎ ‎‏انسانهای طالب کمال را راهنمایی می کنند. ‏

‏‏پس سالک کوی دوست با شناخت خود و جایگاه خود که موجودی است که به صورت‏‎ ‎‏الهی آفریده شده ان الله خلق آدم علی صورته و شناخت هدایتگران و ولی نعمتان خویش‏‎ ‎‏سفر به سوی «خوبیها» و «ارزشها» را (که همان سفر به سوی کمال مطلق است) پی می گیرد؛‏‎ ‎‏و از زبان امام سجاد(ع) می گوید: «خداوندی را سپاس می گویم که وقتی می خوانمش‏‎ ‎‏پاسخم را می گوید در حالیکه او وقتی مرا می خواند من در پاسخ دادن به او کاهلی می کنم،‏‎ ‎‏خداوندی را سپاس می گویم که وقتی خواهش دارم، برآورده می کند اما من در برابر فرمان او‏‎ ‎‏سرپیچی می کنم، خداوندی را درود می گویم که راه سئوال و درخواست را باز گشوده و راه‏‎ ‎‏وصلش را برای طالبانش طولانی گرداند، چنان با من حلم می ورزد که گویی من هرگز‏‎ ‎‏نافرمانی نکرده ام و بالاخره درود بر او که مرا بخود وا نمی گذارد». ‏‎[15]‎‏ به راستی اگر بیانات‏‎ ‎
‏‎

‏‏مرا در منزل جانان چه جای امن چون هر دم ‏

‏‏جرس فریاد می دارد که بربندید محمل ها‏

‏‏به تعبیر امام، همۀ انسانها سالک کوی حق اند و برخی می دانند که به کجا می روند و‏‎ ‎‏برخی نادانند و هنر در فهم و شناخت طریقت است. امام چنین توصیف می دارند: «پاره ای‏‎ ‎‏قلوب عشقی و از مظاهر جمالند و متوجه به جمال محبوب هستند و در سلوک ادراک ظل‏‎ ‎‏جمیل یا مشاهدۀ اصل جمال کنند‏‎…‎‏ و پاره ای از قلوب خوفی و از مظاهر جلالند آنها همیشه‏‎ ‎‏ادراک عظمت و کبریا و جلال کنند» ‏‎[17]‎‏ و از آنجا که این مسافر سرگشتۀ راه دوست مظهر ‏‏«کل‏‎ ‎‏یوم هو فی شأن» ‏‏است و محبوب در هر آن با اسم خاصی بر او تجلی می کند بنابراین سالک‏‎ ‎‏طریق حالات گوناگون دارد، گاه در قبض است و گاه در بسط. ‏

‏‏باری اسماء الهی همان کارگزاران آفرینش اند. ‏‎[18]‎‏ اسماء، حقایقی غیر لفظی اند که خداوند‏‎ ‎‏توسط آنان در عالم هستی تجلی می کند و تأثیر می گذارد ‏‏«باسمک الذی خلقت به السموات‏‎ ‎‏و الارض» یا «بکم فتح الله و بکم یختم الله» ‏‎[19]‎‏ ‏

‏‏گرچه این اسماء الهی خود مخلوقند، ‏‎[20]‎‏ اما مخلوقی که از هر چه رنگ تعلق پذیر آزاد‏‎ ‎‏است و بر مبنای حدیث قرب فرایض چشم و دست و اعضاء و جوارح خدای متعالند. ‏

‏‏بنابراین توسل به ائمه الهی و خواندن خدای خویش از زبان این بزرگواران، پیام امام‏‎ ‎‏خمینی(س) است که در برهه زمان شنیده می شود و این سخنان، قرائن و گنجینه های غنی‏‎ ‎
‏‎

‏‏امام در ره عشق می گویند:‏

‏‏«من کور دل، تاکنون نتوانستم این فقره و بعضی از فقرات دیگر این دعای شریف را به‏‎ ‎‏جد بخوانم بلکه آن را از زبان علی(ع) می خوانم و ندانم چیست صبر بر آن از عذاب خدا در‏‎ ‎‏جهنم مشکل تر است و آن عذابی که تطلع علی افئده [است]». ‏‎[21]‎

‏‏سالک کوی دوست با خواندن این دعا سفری از ظاهر به باطن دارد ‏‏«اللهم انی أسئلک‏‎ ‎‏من بهائک بابهاه و کل بهائک بهی» ‏‏و با، ره توشه این واصلان کوی حقیقت در می یابد که با‏‎ ‎‏قدم معرفت نیز به هدف نهایی که فناء فی الله می باشد نخواهد رسید و پروردگار خود را‏‎ ‎‏آنچنانکه هست بدون هیچ قید و اطلاقی مشاهده نخواهد کرد مگر آنکه دامن همت خویش‏‎ ‎‏محکم کند و ردای عمل خالص و بی ریا بر دوش کشد منازل و مراحل را پشت سر گذارد تا‏‎ ‎‏آنجا که دیگر خود و خلوص خود را نبیند، به کمال انقطاع برسد و از خلق به سوی حق مقید‏‎ ‎‏روان شود تا بلکه به حق مطلق راه یابد که این امر فقط و فقط با عبادت حاصل شدنی است؛‏‎ ‎‏امام خمینی(س) از سفرنامه ابراهیم خلیل یاد می کند: ‏

‏‏«من روی خویش به سوی کسی کردم که آسمانها و زمین را از عدم بوجود آورد و این‏‎ ‎‏اولین مرحلۀ معرفت است از شرک بیرون آمدم. در مراحل بعدی به تدریج از کلمات عالم‏‎ ‎‏طبیعت بیرون می آید در این هنگام «ربوبیت» نفس طلوع می کند و حجاب چهرۀ جان‏‎ ‎‏می شود به صورت ستاره ای در آسمان وجود او می درخشد. معمار توحید افول آنرا می نگرد‏‎ ‎‏سپس به منزل «قلب» گام می‏‏ ‏‏نهد، در این هنگام ماه قلب از افق وجود طلوع می‏‏ ‏‏کند و او‏‎ ‎‏نیز ربوبیت «قلب» و حجاب شدن آن را می نگرد دیری نمی پاید که افول و غروب آن را نیز‏‎ ‎‏نظاره می کند از این مقام نیز می گذرد و باز ربوبیت مقید را در چهره و حجاب آفتاب روح‏‎ ‎‏نورافشان و درخشان می بیند. او در این نظام نیز سکنی نمی گزیند زیرا که او به دنبال ربوبیت‏‎ ‎‏مطلق است نه مقید و می داند، ‏‎[22]‎‏ این مقیدات حجابهایی هستند که گرچه برخی از آنها‏‎ ‎‏نوری اند‏‎[23]‎‏ اما در «حجاب» بودن آنان تردیدی نیست. ‏

‏‏و به هنگامی افول و غروب نور روح خویش را می بیند که آفتاب حقیقی طلوع کند و‏‎ ‎
‏‎

‏‏«سئوال» و نیاز در ابتدای راه، ظاهری و سطحی است و فقط خواستاری به زبان است. ‏‎[25]‎‎ ‎‏ولی اگر بر اساس شناخت و آگاهی بر مراتب وجودی خویش باشد از «زبان» به «قلب» و‏‎ ‎‏«حال» می رسد و انسان با تمام وجود نیازمندی و درخواست خویش را احساس می کند؛‏‎ ‎‏آنگاه مجدداً این خواسته و طلب به «زبان» جاری می گردد و «زبان» گویای آن طلب می شود‏‎ ‎‏این بار زبان، سخنگوی باطن است نه بیگانه از باطن و در این شرایط است که استجابت دعا‏‎ ‎‏را حتمی دانسته اند. بنابراین عارف کوی محبوب می داند که چه بخواهد، چه وقت بخواهد و‏‎ ‎‏چگونه بخواهد و چه وقت سکوت کند بلکه به خوبی در می یابد که «طالب و طلب و‏‎ ‎‏مطلوب از اوست» ‏‎[26]‎

‏‏می شناسم من گروهی ز اولیاء ‏ ‏که دهانشان بسته باشد از دعا‏

‏
‏‎

‏‏این حقیقت را «امام» در راز این مطلب که همه دعاها با الله یا اللهم آغاز می شود، بیان‏‎ ‎‏می دارند که با توجه به اینکه انسان جامع همه صورتهای جهان هستی است که خداوند‏‎ ‎‏آفریده، از این رو تحت تربیت اسم اعظم است که بر همۀ اسماء و صفات محیط است و بر‏‎ ‎‏همه مخلوقات حکومت و احاطه دارد؛ بنابراین رب حقیقی انسان کامل حضرت الهیه است‏‎ ‎‏و چنین موجودی به هنگام «درخواست» و «طلب» باید به همان اسمی و حقیقتی متوسل‏‎ ‎‏شود که با جامعیت او مناسبت داشته باشد و اسم مبارک «الله» مناسبترین اسم است برای‏‎ ‎‏هدایت و حفاظت این موجود الهی و در این راستا انسان مقهور لطف و قهر الهی با تمسک به‏‎ ‎‏اسمی که جامع جمال و جلال خداوندی است هدایت می جوید. زیرا می داند که اسم جامع‏‎ ‎‏«الله» ولایت کسانی را عهده دار است که ایمان آورده ند و آنان را از تاریکیها به نور می کشاند.‏‎ ‎‏«الله ولی الذین امنوا یخرجهم من الظلمات الی النور»‏‏ ‏

‏‏در پایان به عنوان حسن ختام به عباراتی چند از ایشان تمسک می جوییم. ‏

‏‏«ای عزیز! دامن همت به کمر زن و دست طلب بگشای و با هر تعب و زحمتی است‏‎ ‎‏حالات خود را اصلاح کن» ‏‎[27]‎‏ «که راه آخرت باریک و طریق انسانیت جدید و ما بیچاره ها‏‎ ‎‏چون عنکبوتیان در فکر قدید متحیرانی هستیم که چون کرم ابریشم از سلسله های شهوات و‏‎ ‎‏آمال بر خود تنیده و از عالم غیب و محفل انس چشم بریده». ‏‎[28]‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎