حضور اجتماعی زن در ادبیات نمایشی مقاومت
بر اساس دیدگاه امام خمینی
(بررسی سه دهه ادبیات نمایشی دفاع مقدس)
□ سید میثم مطهری
مقدمه
از دید این پژوهش، تولید ادبیات نمایشی دفاعمقدس، به معنای آغاز یک حرکت پژوهشی در واقعه جنگ تحمیلی ایران است. به عبارت دیگر هر متنی که در این زمینه تولید شود، می بایست در درجه اول خود را قائل به پژوهشگری و مطالعه در منابع اصلی دفاع مقدس بداند. بنابراین رهنمودهای امام خمینی به عنوان رهبر و تاثیرگذارترین عامل در جنگ تحمیلی، می بایست از مبانی اصلی کار نویسندگان نمایشنامه های دفاع مقدس قرار گرفته باشد.
جایگاه زن و انعکاس تصویر او از دغدغه های اصلی امام خمینی بوده است. ایشان در جای جای سخنان خود به تبیین نقش زن در جامعه اسلامی می پردازند. در این پژوهش با مراجعه به «صحیفه امام»، و قراردادن آن به عنوان مرجع اصلی مطالعه، به استخراج بیانات و نظرات امام خمینی در مورد جایگاه زن پرداخته شده است. امام در جای جای بیست و دو جلد این کتاب مهم، به طرح مساله زن و تبیین کمیت حضور و نقش او ـ به نسبت مردان ـ در شکل گیری، ادامه یافتن حرکتها و سرانجام پیروزی نهضت توجه دارند. از نظر ایشان زنان با ویژگیهای خاص خود، دارای بلندترین مرتبه از نظر کمیت های تأثیرگذاری و جان فشانی و بذل مال و حتی شرکت در جنگ می باشند.
حضورج. 82صفحه 190
ادبیات نمایشی دفاع مقدس، به عنوان جریانی ادبی که بیش از سایر گونه ها، خود را قائل به دفاع مقدس و رهبری آن یعنی امام خمینی به عنوان محور اصلی تاثیرگذاری در جنگ تحمیلی میداند، می بایست به انعکاس تصویری درست و پذیرفته شده از زن در تولید آثار نمایشی بپردازد.
مبانی نظری
در بیانات امام خمینی راجع به زنان جملاتی وجود دارد که به مقایسه کمیت حضور زنان نسبت به مردان می پردازد. امام خمینی در این جملات به روشنی به جایگاه مهم زنان، کمیت چشمگیر حضور ایشان و نقش سازنده شان در انقلاب و دفاع مقدس اشاره می کنند. ایشان نسبت حضور زنان به مردان را «مساوی» و یا حتی در برخی موارد «به نفع» زنان دانسته و این نسبت را حقی برای زنان می دانند که متاثر از ظلمی است که به این گروه از جامعه در زمان حکومتهای قبلی شده است. «مع الاسف زن را به صورت یک لعبه درآوردند این پدر و پسر. خصوصاً این پسر. آنقدر جنایات که به زن کردند به مردان نکردند.» (امام خمینی، ج7، 1379، ص339) از نظر امام خمینی هدف اصلی سیستم های عروسک سازی از زنان و ملعبه کننده آنها، آن است که جلوی تأثیرگذاری اساسی زنان در جامعه گرفته شود. «اینها می خواستند زن را وسیله قرار بدهند از برای اینکه سرگرمی حاصل بشود برای جوانها و در کارهای اساسی اصلاً وارد نشوند.» (امام خمینی، ج13، 1379، ص191) امام این شکل را باقیمانده و مستقیماً تحت برنامه و سیاست شاهان خصوصا شاهان پهلوی می داند. «به قول شاه: زن خوب است فریبا باشد.» (امام خمینی، ج5، 1379 ص217) «این شاه است که زنها... را عروسک می خواهد بار بیاورد.» (امام خمینی، ج3، 1379، ص472) واضح است که نتایج چنین وضعی، مستقیماً روی سطح کمّی مشارکت زنان در جامعه، تأثیر منفی می گذارد. امام خمینی در پی جبران ناروایی هایی بود که در دوران پهلوی نسبت به
حضورج. 82صفحه 191
زنان معمول بود. «زنانی هستند که شرایط بد محیط و اجتماع سابق، آنان را از محیط سالم دور نموده است. امیدوارم که با تغییر محیط اجتماعی ایران تمام ناروایی هایی که معلول آن محیط بود از بین برود.» (امام خمینی، ج6، 1379، ص381) اما در حکومت اسلامی، زن مساوی با مردان در کارهای اساسی فعالیت می کند؛ از نظر امام، مشارکت زنان در ساختمان حکومت گام بعد از خروج از شیئ بودن است؛ «اسلام زن را تا حدی ارتقا می دهد که او بتواند مقام انسانی خود را در جامعه بازیابد و از حد شیئ بودن بیرون بیاید و متناسب با چنین رشدی می تواند در ساختمان حکومت اسلامی مسئولیت هایی را بر عهده بگیرد.» (امام خمینی، ج4، 1379، ص436) «اسلام می خواهد زن مثل- همانطوری که مرد همه کارهای اساسی را می کند، زن هم بکند.» (امام خمینی، ج4، 1379،ص428)
ایشان در عین حالی که «موقعیت یک انسان صحیح و یک شخصیت آزاد» (امام خمینی، ج5، 1379 ص485) را برای زنان متصور هستند، حضور زنان در کنار مردان در سازندگی کشور را به نسبت یک به یک بیان می کنند؛ «شما باید بسازید مملکت را. همه ملت ایران، همه ملت ایران- چه بانوان و چه مردان- باید این خرابهای که برای ما گذاشته اند بسازند. با دست مرد تنها درست نمی شود. مرد و زن باید با هم این خرابه را بسازند.» (امام خمینی، ج6، 1379 ص301) ایشان زنان را قشر پیشگام جامعه دانسته و تحقق آن را موجب آسیب ندیدن نظام اجتماعی می دانند.«ملتی که بانوانش در صف مقدم برای پیشبرد مقاصد اسلامی هست، آسیب نخواهد دید.» (امام خمینی، ج13، 1379 ص128)
از جمله تواناییهای زنان آن بوده که با خدمات خود ثابت کرده اند زمینه رشد و تحول یافتنشان بیش از مردان است: «من در جامعه زنها یک جور تحول عجیبی می بینم که بیشتر از تحولی است که در مردها پیدا شده، و آنقدری که این جامعه محترم به اسلام خدمت کردند در این زمان، بیشتر از آن مقداری است که مردها خدمت کردند.»(امام خمینی، ج11، 1379 ص509) از نظر امام خمینی یکی از مهمترین وجوه افتراق بین نظام اسلامی و حکومت پهلوی، همین تحول در کمیت حضور زنان در جامعه است؛ «از این تحـول بهتر چه؟ اگر در در رژیم سابق بود، نه این
حضورج. 82صفحه 192
اجتماعات بانوان بود و نه این فعالیت همه جانبه آنها.»(امام خمینی، ج14، 1379 ص197)
امام علاوه برآنکه خدمات زنان را بیشتر از مردان می دانند؛ ارزش خدمات زنان را هم بالاتر از مردان می برند. «خواهرهای ما که در عصر نهضت شرکت داشتند، ارزش اعمال آنها بیشتر بود از ارزش اعمال مردها.» (امام خمینی، ج7، 1379 ص342) «زن ها پیشقدم بودند بلکه فعالیت زن ها در این باب ارزشش بیشتر از فعالیت مردها بود.» (امام خمینی، ج10، 1379 ص184) «مردها به تبع زنها در خیابانها می ریختند.» (امام خمینی، ج7، 1379 ص339) چرا که تاثیر این کمیت بالای حضور به مردان هم تسری پیدا می کند «شما هستید که علاوه بر آنکه خودتان فعالیت می کنید فعالیت را در مردها مضاعف می کنید.» (امام خمینی، ج19، 1379 ص183)
حضورج. 82صفحه 193
نگاه امام به کمیت حضور زنان نه تنها در زمان انقلاب که در زمان جنگ هم نسبت به مردان مساوی و یا حتی به نفع زنان است. «ما... دیدیم که زن ها بانوان محترمات همدوش مردان بلکه جلو مردان در صف قتال ایستادند.» (امام خمینی، ج6، 1379 ص300) چرا که نه تنها زنان ایران بلکه همه زنان مسلمان، به شهادت تاریخ ثابت کردهاند که توان مبارزه مسلحانه و قدرت فراگیری اصول نظامی را مانند مردان دارند؛ «بانوان از صدر اسلام- در صدر اسلام- با مردان در جنگ ها هم شرکت داشته اند.» (امام خمینی، ج6، 1379 ص300) «زن ها در صدر اول اسلام جنگ می رفتند. در لشکرها در طول جنگ بودند برای مداوای زخمها.» (امام خمینی، ج4، 1379 ص397)
از آنجا که امام بر حضور چشمگیر و پررنگ زنان در تمام عرصه های مهم تاکید دارد بنابراین میبایست تحت تاثیر برنامه ریزی درست، آمار این حضور از یک سو در عرصه تولید متون نمایشی توسط نویسندگان زن و از سوی دیگر درون دنیای نمایشنامه ها از تعداد شخصیت های زن آفریده شده در آثار، متجلی باشد.
پیشینه تحقیق
بر اساس پژوهش «بررسی مقالات تئاتر دفاع مقدس از نظر قائلیت به سند»، از پیروزی انقلاب تا پایان سال 1388 در هیچ پژوهشی به مساله انعکاس دیدگاههای امام در ادبیات نمایشی دفاع مقدس توجه نشده است (مطهری،1390: 319-340). پژوهشهای انجام شده با توجه به مبانی نظری دیگر ـ به غیر از دیدگاه های امام خمینی ـ به بررسی موضوع زن در ادبیات مذکور پرداخته اند که همگی بلا استثنا جایگاه ضعیف و حاشیه ای زن را در این آثار مورد انتقاد قرارداده اند. لیکن با وجود این پژوهش ها، هنوز هیچ تغییری در برنامه ریزی سیستم سیاستگذار جریان تئاتر دفاع مقدس با هدف گذاری مشخص روی ارتقا موضوع زن در دفاع مقدس لحاظ نشده است. اصلی ترین علت عدم موفقیت مقالات مذکور آنست که همه پژوهش های گذشته بر اساس مبانی نظری ایدئـولوژیکی غـرب چون فمیـنیست، جامعه شناسی، روانشناسی و... صـورت گرفته
حضورج. 82صفحه 194
که هیچیک به طور کامل مورد قبول و باور مسئولین فرهنگی کشور در حیطه دفاع مقدس نمی باشد. مقاله حاضر با اساس قراردادن نظرات امام خمینی، به دنبال ایجاد ارتباط با سیستم سیاستگذار تئاتر دفاع مقدس برای تغییر رویکردی اساسی نسبت به زنان در برنامه ریزیهای آتی است.
براساس بررسی آماری معزی (1386، ص16-24) «از نمایشنامه های شرکت کننده در دهمین جشنواره تئاتر دفاع مقدس هفتاد و دو اجرای تئاتر با محوریت موضوع مرد و تنها دوازده اجرای تئاتر با محوریت و موضوع زن بوده اند.»
اما در این 30 سال، دو مقاله و پنج پایان نامه دیگر به موضوع زن و تبیین رابطه زن و مرد در این زمینه پرداخته اند. مبین در پژوهش خود نتیجه می گیرد که «باید با توجه به فاکتورهای گسترده حضور زنان در جنگ تحمیلی و فاکتورهای فنی حضور زنان در ادبیات دراماتیک، جایگاه حقیقی ایشان را تثبیت نموده و بستر رشد این جنبه از تئاتر را مهیا کنیم.» (1384، ص63-60). همچنین از نظر حسینی «هنرمند امروزه اگر قصد داشته باشد درباره سالهای وقوع جنگ بنویسد بهتر خواهد بود که یک کاراکتر زن در قصه اش وارد کند تا بدین وسیله لحظات عاطفی نمایش را قوام بخشد.» (1386 ص25-24)
پیرحیاتی در بخش چهارم پایان نامه کارشناسی ادبیات نمایشی با عنوان «نگرشی بر بازتاب جنگ در آثار نمایشنامه نویسان ایران با تاکید بر جایگاه نمایشی زن در این آثار» بر این باور است که، «زن نتوانسته است نقشی همشأن با ارزشهای واقعی اش داشته باشد و حتی بعضاً
حضورج. 82صفحه 195
حضوری تزیینی دارد.» (1377، ص52). سرلک (1383) هم در بخش پنجم پایان نامه کارشناسی بازیگری خود با عنوان «تئاتر جنگ و بررسی شخصیت زن در نمایشنامه های جنگی» به تایید و تکرار کامل نظر پیرحیاتی پرداخته است.
حسینی لیقوان در پایان نامه کارشناسی ارشد رشته کارگردانی با عنوان «بررسی شخصیت زن و انعکاس آن در نمایشنامه های دفاع مقدس»، نتیجه گیری می کند که «مکان نمایش - اگر خصوصی باشد - و جنسیت نمایشنامه نویس - اگر نویسنده زن باشد - موثرترین عوامل در ارائه تصویر واقعگرایانه تری از شخصیت زن در آثار نمایشی هستند.» (1380، ص112). بر اساس پایاننامه کارشناسی ادبیات نمایشی معزی با عنوان «شخصیت مرد در نمایشنامه های جنگ ایران و عراق؛ ادبیات نمایشی دفاع مقدس وابسته به حضور و فعالیت زنان در این عرصه می باشد.» (1382، ص96). حسنزاده در پایان نامه کارشناسی ادبیات نمایشی خود با عنوان «تقابل حضور زن در جنگ و تئاتر دفاع مقدس» می نویسد، «شناخت در مورد زنان حاصل نخواهد شد مگر اینکه آنها را همپای مردان و در زندگی پس از جنگ بررسی کنیم.» (1384، ص54)
نظر حسن زاده(1384) و معزی(1386) از دید این پژوهش پیشگام تر و قابل تامل تر از دیگران است. اما اساس قراردادن نظرات امام به مثابه یک پایه استدلالی قوی برای پژوهش حاضر می تواند علاوه بر آگاهی بخشی از چند و چون و چرایی چنین وضعیتی، موجب تدوین اصول مسلط بر ساختار حاکم ادبیات نمایشی دفاع مقدس گردد. همچنین می توان بدین وسیله از سطح پژوهشهای گذشته چندین گام به جلو برداشت و افق آینده تصویر زن در ادبیات نمایشی دفاع مقدس را با ارائه راهکارها و پیشنهاداتی، روشن کرد.
اهمیت و جنبه نوآوری تحقیق
امام خمینی رسالت سنگین مقابله با تبلیغات بیگانگان و تصویر ارزشی از زن را، بر عهده نویسندگان اکنون ایران می دانند و در صحبتهای خود به روشنی داشتن دغدغه چنین پژوهشی
حضورج. 82صفحه 196
را در رابطه با نحوه تصویر کردن زن توسط نویسندگان با تمایز قائل شدن میان نویسندگان مزدورگذشته و نویسندگان امروز ایران اسلامی، ابراز می نمایند؛ «پس اولی آنکه از این وادی شگفت درگذریم و به فضایل زن رو آوریم که قلم های مسموم خطاکار و گفتار گویندگان بی فرهنگ در این نیم قرن سیاه اسارت بار عصر ننگین پهلوی، زن را به منزله کالایی خواستند در آورند.» (امام خمینی، ج12، 1379 ص274) «می دانید که همه، انقلاب ما را در خارج برخلاف آنچه که هست منعکس کرده اند. به تدریج باید ما انقلاب خود را به خارج به نحوی که هست صادر کنیم.» (امام خمینی، ج13، 1379 ص190) البته از نظر امام این رسالتی سترگ و مهم است که هرکس را یارای انجام آن نیست، «مقاومت و فداکاری این زنان بزرگ در جنگ تحمیلی آنقدر اعجاب انگیز است که قلم و بیان از ذکر آن عاجز بلکه شرمسار است.» (امام خمینی، ج16، 1379 ص194). با توجه به آنکه از ابتدای انقلاب تا کنون، این پژوهش، اولین تطبیق آرای امام با نویسندگان تئاتر دفاع مقدس است، جنبه نوآوری آن هم روشن می گردد.
اهداف پژوهش
روشن کردن و تبیین میزان تطابق وجوه افتراق آرای نویسندگان ادبیات نمایشی دفاع مقدس با آرای امام خمینی با تمرکز بر جایگاه زنان و همچنین تبیین میزان مطالعه و پژوهشگری نویسندگان ادبیات نمایشی دفاع مقدس در آثار امام خمینی به جهت یافتن سازگاری و مناسبت بیشتر با واقعه تاریخی جنگ تحمیلی بر حسب جنسیت نویسندگان از اهداف این پروژه است.
سوالات پژوهش
زنان نویسنده، تا چه حد در انعکاس ایدئولوژی امام نسبت به زنان فعال در دفاع مقدس توانا بوده اند؟
آثار نویسندگان مرد تا چه حدی به تساوی فعالیت زنان و مردان در موضوع دفاع مقدس طبق سخنان امام قائلند؟
حضورج. 82صفحه 197
حضور بیشتر زنان در متن که موردنظر امام خمینی است را در چه حجمی از آثار می توان بیان کرد؟
عدم تطابق جایگاه مورد نظر امام با ادبیات نمایشی دفاع مقدس چگونه استدلال می شود؟ این عدم تطابق در چه سطحی و از چه قرار است؟
جایگاه زنان در چه قسمتی از ادبیات نمایشی مذکور در تضاد با بیانات امام واقع شده است؟
دورترین موضع از آرای امام نسبت به زن را در چه حجمی از آثار نمایشی دفاع مقدس می توان بیان کرد؟
چه راهکارهایی برای بهبود شرایط حضور زنان در جریان نمایش دفاع مقدس پیشنهاد می شود؟
1. بررسی آثار نویسندگان زن
جدول1- نمایشنامه های نویسندگان زن با پراکندگی جنسی شخصیتها در هر اثر
|
ردیف
|
نام اثر
|
تعداد زن اثر
|
تعداد مرد اثر
|
|
1
|
زوخ(اشرف نژاد، 1367)
|
0
|
4
|
|
2
|
ترکش(حسینی، 1383)
|
1
|
1
|
|
3
|
انتظاربا بوی نرگس(صالح پور، 1375)
|
1
|
0
|
|
4
|
میهمان سرزمین خواب(یثربی، 1379)
|
2
|
4
|
|
جمع
|
4
|
4
|
9
|
نمونه آماری: شخصیت های نمایشنامه زوخ(اشرف نژاد، 1367، ص8) عبارتند از: کاک محمد، طاهری، برهان، شجاع. تمام اینها طبق داستان نمایشنامه مرد هستند. پس تعداد شخصیت های زن اثر برابر صفر (0) و تعداد شخصیتهای مرد برابر 4 است.
حضورج. 82صفحه 198
تحلیل جدول 1. در مجموع 4 زن در جریان مذکور اقدام به فعالیت و قلم فرسایی نموده اند. این مطلب از آنجا که نشان دهنده فعالیت و حضور زنان می باشد قابل قبول است. اما از آنجا که تعداد کل مردان در دنیایی که زنان نویسنده در آثار خود خلق کرده اند ـ 9مرد ـ درمجموع بیش از دو برابر زنان ـ4زن ـ است؛ آثار نویسندگان زن از نظر کمیت ارائه تصویر زنان، چندان قائل به نظرات روشن امام در باب جایگاه رفیع و جهت دهنده زنان در جامعه تشخیص داده نمی شوند.
در دو اثر «ترکش»(حسینی، 1383) و «انتظار با بوی نرگس»(صالحپور، 1375) شاهد نسبتهای قابل قبول از نظر امام خمینی یعنی نسبت مساوی یا بیش از مردان؛ هستیم و در دو اثر دیگر یعنی زوخ(اشرف نژاد، 1367) و میهمان سرزمین خواب(یثربی، 1379) نسبت قابل قبول از نظر امام برقرار نیست. چرا که در این آثار نسبت حضور مردان بیش از زنان است. بنابراین تنها در 50 درصد آثاری که نویسندگان زن آفریده اند هماهنگی با آرای امام از جهت کمیت حضور زنان دیده می شود. حضور اندک زنان در جامعه اثر که قرار است انعکاسی باشد از جامعه ایران در زمان جنگ؛ به معنی نادیده انگاری حضور و تأثیرگذاری گسترده ای است که امام خمینی از زنان سراغ داشت. درحالی 50 درصد آثار زنان، در انعکاس و تصویر کمیت مناسب از زنان جامعه ایران اسلامی، قائل به استفاده از بیانات امام نیستند، که رهبر انقلاب جایگاه والایی را مختص فعالیت اجتماعی فرهنگی سیاسی زنان در جامعه می دانند.
نویسنده به خصوص نویسنده زن، اگر ارزشی برای انعکاس حضور زنان قائل نباشد، چگونه می تواند داعیه رسالت سنگینی که امام بر دوش هنرمندان و نویسندگان، نهاده اند را داشته باشد؟
حضورج. 82صفحه 199
«برنامه اساسی خود را اعلام می نماییم و در آن وقت خواهند دید که آنچه خائنین به اسلام نسبت داده اند- چه در موضوع حقوق اجتماعی زنان... جز تهمتی ناجوانمردانه چیزی نبوده است.» (امام خمینی، ج3، 1379 ص457) آنچه تردیدی در آن راه ندارد ضرورت پژوهش و مطالعه منابع و اسناد دفاع مقدس علی الخصوص رهبر کبیر انقلاب برای ارتقا سطح آثار در پردازش موضوع موضوع زن، برای ارئه تصویر زنده، تاثیرگذار و قابل قبول از مبارزه بانوان جامعه ایران در آثار نمایشی دفاع مقدس چنان که امام فرمود است. «اینجانب به زنان پرافتخار ایران، مباهات میکنم که تحولی آنچنان در آنان پیدا شد که نقش شیطانی بیش از 50 سال کوشش نقاشان خارجی و وابستگان بیشرافت آنان، از شعرای هرزه گرفته تا نویسندگان و دستگاههای تبلیغاتی مزدور را نقش بر آب نمودند.» (امام خمینی، ج14، 1379 ص316)
اینجا یک سوال مطرح است. آیا می توان تعداد زنانی که اشتغال به آفرینش ادبی در جریان مذکور داشته اند را قابل قبول دانست؟ حال آنکه تعداد نویسندگان زن برابر تعداد آثاری است که آفریده اند یعنی به ازای هر نفر زن یک اثر در جریان ادبی مذکور به چاپ رسیده است. تعداد 4 زن با 4 نمایشنامه پس از 30 سال از انقلاب نسبت تایید شده ای نخواهد بود. امام علاوه بر تاکید بر مشارکت زنان در اساسی ترین ارکان حکومت؛ به آزادیهای آنان همانند مردان اشاره میکنند. «زنان در جامعه اسلامی آزادند و از رفتن آنان به دانشگاه و ادارات و مجلسین به هیچ وجه جلوگیری نمی شود.» (امام خمینی، ج5 ،1379،183)
تعداد آثار نویسندگان زن نسبت به تعداد آثار مردان به هیچ وجه قابل مقایسه نیست. و این درحالی است که اکنون زنان تحصیل کرده و فعال در دانشگاهها بسیار هستند و آمار بسیار بالایی از زنان در نقش های محوری جامعه نقش دارند.
می توان چنین نتیجه گرفت که بسترسازی مناسب، برنامه ریزی هدفمند راجع به مشارکت نویسندگان زن در تولید اثر هنری توسط سیاستگذاری مربوط به تئاتر دفاع مقدس صورت نگرفته است. آمار و اطلاعات منعکس شده در فصل سیاست گذاری و برنامه و بودجه «فرهنگ جامع تئاتر دفاع مقدس» که به صـورت یک دایرة المعارف در بنیاد حفـظ آثار و نشر ارزشـهای
حضورج. 82صفحه 200
دفاع مقدس، چاپ شده نیز مؤید این مساله میباشد که در هیچکدام از برنامه های مصوب انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس به عنوان مجری و سیاستگذار اصلی مربوطه، تا پایان سال 1389 به موضوع «زنان» در دفاع مقدس پرداخته نشده است. (سقایان و مطهری،1390: 116-117)
گذشته از این تفاسیر، اگر در اثر یک نویسنده زن، ردپای زنان نامحسوس و بی تأثیر باشد، دیگر چه انتظاری از آثار نویسندگان مرد باید داشت؟ درحالیکه امام زنان را مربی جامعه می دانند «زن مربی جامعه است... مرحله اول مرد و زن صحیح از دامن زن است.» (امام خمینی، ج7، 1379 ص339) چگونه کسانی که در پرداخت آثار خود کوتاهی کرده اند میتوانند مربیانی برای دیگر مردان باشند؟
2. بررسی آثار نویسندگان مرد
تعداد کل آثاری که مردان از ابتدای انقلاب تا پایان سال 1387 در زمینه دفاع مقدس منتشر کرده اند، برابر 116 اثر میباشد. از آنجا که بررسی این تعداد اثر، در یک جدول ممکن نیست و همچنین برای سهولت ارزیابی، آنها را از جهت تطابق با آرای امام در مورد کمیت حضور زنان به چند دسته زیر تقسیم کرده ایم.
دسته اول- آثاری هستند که قائل به نسبت مساوی حضور زنان در جامعه اثر خود نسبت به مردان اثر بوده اند. در این آثار بین تعداد شخصیتهای زن اثر و شخصیتهای مرد اثر رابطه ای یک به یک برقرار است.
دسته دوم- عبارت از آثاری است که در آنها این نسبت به نفع زنان است. یعنی تعداد زنان اثر بیش از تعداد مردان اثر می باشد.
حضورج. 82صفحه 201
دسته سوم- آثاری هستند که در آنها تعداد مردان بیشتر از زنان است .. این دسته را در سه بخش مجزا به بررسی پرداخته ایم تا نتایج هرکدام را از پس مقایسه با دیگر موارد به نتایج جدید دست یابیم.
الف- آثاری هستند که در آنها تعداد مردان بیشتر از زنان است، لیکن این افزایش بیش از دوبرابر تعداد زنان نیست. به عبارت دیگر تعداد مردان در این آثار کمتر از دوبرابر تعداد زنان است.
ب- آثاری هستند که در آنها تعداد مردان دقیقا دوبرابر زنان می باشد.
ج- آثاری هستند که تعداد مردان حاضر در اثر بیش از دو برابر تعداد زنان اثر است.
د- نیز متشکل از آثاری است که در نیای خود اصلا شخصیت زن ندارند. یعنی تمام شخصیت های داستان اثر از ابتدا تا انتهای نمایشنامه مرد هستند.
اما قبل از هرچیز سوالات اولیه ای به ذهن می رسد که باید آنها را مطرح کرد. چه عواملی سبب شده است که تعداد آثاری که مردان آفریده اند دقیقا 29 برابر تعداد آثار زنان باشند؟ آیا تنها کمیت بیشتر نویسندگان مرد، در کثرت اثر چاپ شده دخیل بوده است؟ در مجموع 69 نویسنده مرد در تولید ادبیات نمایشی دفاع مقدس مشارکت داشته اند که تعدادشان 15 برابر تعداد نویسندگان زن است. اجحاف در توزیع حق و بستر مناسب مشارکت ما بین زنان و مردان، حتی با چشم پوشی از کمیت اندک نویسندگان زن، در سرانه تولید اثر بین نویسندگان مرد و زن هویداست. تقریبا به ازای هر مرد نویسنده دو اثر در جریان مورد بررسی تولید شده است. این در حالی است که سرانه تولید اثر برای هر زن یک اثر می باشد.
سوال دوم) آثار نویسندگان مرد تا چه حدی قائل به نسبت مساوی فعالیت زنان نسبت به مردان طبق سخنان امام هستند؟ امام فرمودند «همانطوری که مرد همۀ کارهای اساسی را می کند، زن هم بکند» (امام خمینی، ج4، 1379 ص428)
در 23 اثر از 116 اثری که مردان نویسنده به چاپ رسانده اند نسبت یک به یک میان زنان و مردان داستان اثر گزارش شده است. در جدول زیر نام تمام این آثار و تعداد شخصیتهای زن و مرد هر یک آمده است.
حضورج. 82صفحه 202
2-1. بررسی آثاری که نسبت زنان به مردان در اثر مساوی است
جدول2-1. نمایشنامه های نویسندگان مرد با نسبت مساوی زنان و مردان در اثر
|
ردیف
|
نام اثر
|
تعداد زن اثر
|
تعداد مرد اثر
|
|
1
|
آن سوی رویاهای من(آریانفر، 1384)
|
1
|
1
|
|
2
|
ماه لبریخته(آریان فر، 1384)
|
2
|
2
|
|
3
|
فرخنده(اطهری، 1388)
|
2
|
2
|
|
4
|
مسیحا(افشاریان، 1388)
|
1
|
1
|
|
5
|
بخند عشق نمکگیر شود...(بایگی، 1384)
|
2
|
2
|
|
6
|
آذر(پوررضاییان، 1387)
|
1
|
1
|
|
7
|
اهل اقاقیا(تشکری، 1384)
|
1
|
1
|
|
8
|
روزگار و نغمه هایش(چرمشیر، 1378)
|
1
|
1
|
|
9
|
دایه شیرین رابردند(حاجتپور، 1384)
|
2
|
2
|
|
10
|
عروس(حاجت پور، 1388)
|
2
|
2
|
|
11
|
قطار جنوب(حنیفی، 1383)
|
1
|
1
|
|
12
|
اسماعیل اسماعیل(خانیان، 1384)
|
1
|
1
|
|
13
|
رقص پروانه ها(داریوند نژاد، 1377)
|
2
|
2
|
|
14
|
شکسته بخوان(روئین تن، 1384)
|
1
|
1
|
|
15
|
بهار(فداییحسین،1386)
|
4
|
4
|
|
16
|
گلی برای هیوا(قادری، 1367)
|
4
|
4
|
|
17
|
وقت پیچاپیچ(قادری، 1366)
|
3
|
3
|
|
18
|
با من مثل دریا(کاسه ساز، 1384)
|
1
|
1
|
|
19
|
در بیداری(کرمی، 1384)
|
2
|
2
|
|
20
|
دیوار(نادری نجف آبادی، 1388)
|
3
|
3
|
|
21
|
فقط 10 دقیقه(نعیمی ، 1388)
|
1
|
1
|
|
22
|
خط سرخ(نعیمی ، 1388)
|
2
|
2
|
|
23
|
ما سه نفر بودیم(همتی، 1384)
|
1
|
1
|
|
جمع 23
|
23
|
41
|
41
|
حضورج. 82صفحه 203
نمونه آماری: شخصیت های نمایشنامه اهل اقاقیا (تشکری، 1384 ص180) عبارتند از: امین و انیس. طبق داستان نمایشنامه یک زن و یک مرد در اثر هستند. پس تعداد شخصیت های زن با تعداد شخصیتهای مرد برابر است.در این آثار پارامترهایی از قبیل سطح سواد، اشتغال و تأثیرگذاری در روند تصمیم سازی در جامعه توسط زنان تفاوت چشمگیری با سایر آثار دارد.
تحلیل جدول 2-1. تعداد کل مردان در دنیایی که مردان نویسنده در آثار فوق خلق کرده اند برابر با زنان و به مقدار 41 نفر شخصیت است. بنابراین 41 نفر زن به تعداد مساوی با مردان در اجتماع تولید شده درون دنیای اثر به تصویر کشیده شده اند.
نزدیک به 20 درصد از آثار مردان، قائل به تساوی کمیت حضور زنان نسبت به مردان بودهاند. این نسبت قابل قبولی است که تا حدی می تواند گویای مشارکت مساوی و نقش برابر زنان و مردان در پیروزی نهضت انقلاب و مبارزه ملت ایران در زمان جنگ تحمیلی ایران باشد. طبق آمار بدست آمده، در این آثار رابطه و جایگاهی انسانی راجع به زنان اتخاذ شده که مؤید سخن امام است. «ما می خواهیم زن به مقام والای انسانیت خودش باشد نه ملعبه باشد؛ نه ملعبه در دست مردها باشد در دست اراذل باشد.» (امام خمینی ج6 ،1379 ص300 ) در آثار مذکور، زنان و مردان در کنار هم و با نسبتی یک به یک به ساختن و پرداختن جامعة آفریده شده در اثر مشغولند. یعنی همین نسبت در داستانهایی که به موقعیت جبهه و جنگ مسلحانه در میدان های نبرد هم می پردازند، برقرار است. «زنهای ما حالا مکتبی شده اند. سرتاسر کشور ما جوری هستند که همانطور که آن جوان ها در جبهه دارند خدمت می کنند، اینها پشت جبهه شأن محکم است و دارند خدمت می کنند.» (امام خمینی، ج19، 1379 ص352) بنابراین در آثار فوق شاهد مطالعه و استفاده از سخنان امام هستیم.
سوال سوم) حضور بیشتر زنان در متن که مطلوب امام خمینی بود را در چه حجمی از آثار می توان یافت؟ «من در جامعه زنها یک جور تحول عجیبی می بینم که بیشتر از تحولی است که در مردها پیدا شده، و آنقدری که این جامعه محترم به اسلام خدمت کردند در این زمان، بیشتر از آن مقداری است که مردها خدمت کردند» (امام خمینی، ج11، 1379 ص509-510)
حضورج. 82صفحه 204
2-2. بررسی آثاری که نسبت حضور زنان بیش از مردان در اثر است.
از 116 اثری که نویسندگان مرد آفریده اند در 6 اثر، نسبت حضور زنان به مردان، به نفع زنان است. نام آثار و تعداد شخصیتهای زن و مرد هر یک از آثار مذکور در جدول زیر آمده است.
جدول 2-2. نمایشنامه های نویسندگان مرد با تعداد زنان بیشتر از مردان در اثر
|
ردیف
|
نام اثر
|
تعداد زن اثر
|
تعداد مرد اثر
|
|
1
|
عاشق ترین روزگار(تشکری، 1384)
|
3
|
2
|
|
2
|
آواز پر جبرییل(تشکری، 1384)
|
3
|
2
|
|
3
|
فصل صبوری(خراط زاده، 1384)
|
3
|
0
|
|
4
|
چهار خاطره از جنگ(سمیعی، 1384)
|
9
|
8
|
|
5
|
محرم زنده است(صدیق جمالی،1383)
|
3
|
1
|
|
6
|
برگریزان(همتی، 1383)
|
5
|
4
|
|
جمع 6
|
6
|
26
|
17
|
تحلیل جدول 2-2. تعداد کل زنان در دنیایی که مردان نویسنده در آثار فوق خلق کردهاند 26 نفر و تعداد کل مردان 17 نفر شخصیت است. بنابراین تعداد 9 شخصیت زن در این آثار بیش از مردان به تصویر کشیده شده اند.
در تقریبا 5 درصد از آثار مردان، کمیتی بیش از شخصیتهای مرد را برای زنان شاهد هستیم. با توجه به جدول قبلی این به معنی آن است که تنها 25 درصد از آثار مردان قائل به نظرات امام راجع به حضور زنان بودهاند و 75 درصد آثار دیگر نوشته شده توسط نویسندگان مرد، به
حضورج. 82صفحه 205
نسبتهای حضور زنان در جامعه ایران توجهی نداشته اند. یعنی در مجموع سخنان امام راجع به کمیت حضور زنان مورد توجه یک چهارم آثار منتشر شده در زمینه ادبیات نمایشی دفاع مقدس قرار گرفته است. در این آثار تحولی که به قول امام در جامعه زنان با نشانه بالا رفتن پراکندگی جمعیتی مشارکت این قشر از مردم رخ داده، منعکس گردیده است. تحولی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی شکل گرفت و امام بدان اشاره می کنند؛ «...خصوصا خانم ها، اینها- همین امروز هم در یک مصاحبه ای بود که من گوش کردم- دیدم که میگوید که ما از اول آفتاب می رویم سراغ کار تا غروب. این یک مسأله ای است که یک تحولی است پیدا شده است، یعنی همه با اشتیاق و احساس اینکه باید برای مردم کار بکنیم مشغولند.» (امام خمینی، ج9 ، 1379 ص550) امام اولین نتیجه خروج از یا داخل نشدن به دایره ملعبگی را، حضور در جامعه و ایفای نقش مفید و تاثیرگذار میدانند. از نظر ایشان زنان و مردان به طور مساوی امکان تاثیرگذاری و ایفای نقش در جامعه را دارند بلکه گستره و ارزش تاثیرات توسط زنان، فزونتر از مردان است. « من به همه اقشار ملت خصوصاً بانوان که سهمی به سزا در این نهضت مقدس دارند و داشتند علاقه متواضعانه دارم و بانوان را در این نهضت پیشقدم می دانم.» (امام خمینی، ج7، 1379 ص96)
سوال چهارم) عدم تطابق جایگاه مورد نظر امام با ادبیات نمایشی دفاع مقدس چگونه استدلال می شود؟ این عدم تطابق در چه سطحی و از چه قرار است؟ پاسخ به این سوال به علت عدم هم سطحی اختلاف آثار با دیدگاه و ایدئولوژی امام، مستلزم ارائه یک تقسیم بندی از آثار است.
الف- آثاری که تعداد مردان در این آثار کمتر از دو برابر تعداد زنان است.
ب- آثاری که در آنها تعداد مردان دقیقا دوبرابر زنان می باشد.
ج- آثاری که تعداد مردان حاضر در اثر بیش از دو برابر تعداد زنان اثر است.
د- آثاری که شخصیت زن ندارند. یعنی تمام شخصیتهای داستان اثر مرد هستند.
حضورج. 82صفحه 206
بنابراین در هر قسمت از این تقسیم بندی از دسته الف تا دسته د، میزان افتراق آثار با واقعه تاریخی بیشتر می شود.
2-3- الف. بررسی آثاری که تعداد مردان اثر کمتر از دوبرابر تعداد زنان اثر است.
از 116 اثر مذکور، در 10 اثر تعداد مردان کمتر از دو برابر تعداد زنان اثر گزارش می شود. نام و تعداد شخصیتهای زن و مرد هر اثر در جدول زیر آمده است.
جدول 2-3- الف. نمایشنامه های نویسندگان مرد با تعداد مردان کمتر از دو برابر تعداد زنان اثر
|
ردیف
|
نام اثر
|
تعداد زن اثر
|
تعداد مرد اثر
|
|
1
|
یزرا(آریان فر ، 1383)
|
3
|
5
|
|
2
|
گل سرخ(احمدی، 1384)
|
2
|
3
|
|
3
|
حماسه انتظار(باقریارومی، 1381)
|
3
|
4
|
|
4
|
اشک و آتش(بهروزی، 1388)
|
4
|
6
|
|
5
|
در تنگنای خرابه(بی گناه، 1384)
|
2
|
3
|
|
6
|
آینه وقت آفتاب(تشکری، 1384)
|
2
|
3
|
|
7
|
پوتینهای پایدار(حاتمی نژاد، 1384)
|
2
|
3
|
|
8
|
کودکان درحلبچه می میرند(شماسی،1384)
|
12
|
19
|
|
9
|
31 / 6 / 77(نادری نجف آبادی، 1386)
|
4
|
5
|
|
10
|
هنگامه(ناظری، 1384)
|
3
|
4
|
|
جمع
|
10
|
37
|
55
|
حضورج. 82صفحه 207
نمونه آماری: شخصیت های نمایشنامه حماسه انتظار (باقری ارومی ،1381 ص1) عبارتند از: یدلله و عاطفه، بهروز، بهناز، عطیه، افسرعراقی، محافظ. طبق داستان نمایشنامه سه زن و چهار مرد در اثر وجود دارند. پس تعداد شخصیت های مرد کمتر از دوبرابر تعداد شخصیت های زن میباشد.
تحلیل جدول 2-3-الف. تعداد مردان در این آثار 18 نفر بیش از زنان است. حدود هشت و نیم درصد از آثار مردان، با نسبتی کمتر از دو برابر به ارائه شخصیت های زن پرداخته اند. در این آثار تعداد شخصیت های مرد کمتر از دو برابر تعداد شخصیت های زن است.
امام می فرمایند «زنان در عصر ما ثابت کردند که در مجاهده همدوش مردان بلکه مقدم بر آنانند.» (امام خمینی ج7، 1379 ص341) آثار فوق نظر خاصی به نقش مهم زنان از نظر امام نیانداخته اند.
این بدان معنی است که تنها در یک چهارم آثار مردان، نسبت مورد نظر پژوهش حاضر یعنی نسبت حضور مساوی مردان یا به نفع زنان، برقرار بوده است. نکته دیگری که به اهمیت مسأله می افزاید هشدارهای امام راجع به تبلیغات بیگانگان و تمرکز آنها روی بدبینی به موضوع حقوق و آزادیهای زن در جامعه اسلامی است.
امام تبلیغات همواره بیگانگان را نسبت به جایگاه زن در جامعه اسلامی ایرانی، تهمتی بی اساس می دانند: «اسلام با زن مخالف است؟ اینها تبلیغات است.» (امام خمینی، ج4، 1379 ص428) «این تبلیغات که اگر اسلام پیدا شد مثلاً دیگر زنها باید بروند توی خانه ها بنشینند یک قفلی هم درش بزنند بیرون نیایند! این چه حرف غلطی است که به اسلام نسبت می دهند.» (امام خمینی، ج5، 1379 ص216)
سوال پنجم) جایگاه زنان در چه قسمتی از ادبیات نمایشی مذکور در تضاد با بیانات امام واقع شده است؟
در 17 اثر از 116 اثری که مردان در زمینه دفاع مقدس نوشته اند نسبت تعداد مردان به زنان دو برابر گزارش شده است. نام و تعداد شخصیت های زن و مرد هر اثر در جدول زیر آمده است.
حضورج. 82صفحه 208
2-3-ب. بررسی آثاری که تعداد مردان اثر دو برابر تعداد زنان اثر است.
جدول 2-3-ب. نمایشنامه های نویسندگان مرد با تعداد مردان دو برابر تعداد زنان اثر
|
ردیف
|
نام اثر
|
تعداد زن اثر
|
تعداد مرد اثر
|
|
1
|
زرورا(امیری، 1380)
|
1
|
2
|
|
2
|
به خورشید بگو(تشکری، 1384)
|
2
|
4
|
|
3
|
پیراهن هزاریوسف(حنیفی، 1384)
|
1
|
2
|
|
4
|
فرشته ای با بال شکسته(حیاتی، 1384)
|
3
|
6
|
|
5
|
گلایه(خاتمی، 1384)
|
1
|
2
|
|
6
|
چهارمین نامه(خانیان، 1384)
|
2
|
4
|
|
7
|
نمایشی برای جشنواره یازدهم(ساطع،1384)
|
2
|
4
|
|
8
|
طلعت(سمیعی، 1387)
|
2
|
4
|
|
9
|
باد که می نویسد(عباسی، 1388)
|
1
|
2
|
|
10
|
خاک آلوده(فدایی حسین،1383)
|
1
|
2
|
|
11
|
حلقه مفقوده(فدایی حسین،1384)
|
1
|
2
|
|
12
|
زنگ خاطرات نرگس(فدایی حسین،1383)
|
2
|
2
|
|
13
|
اتوبان سکوت(کرمی، 1388)
|
5
|
10
|
|
14
|
بلوط های تلخ(کرمی، 1388)
|
2
|
4
|
|
15
|
سه باور(کرمی بروجنی، 1384)
|
2
|
4
|
|
16
|
عصای جادویی(محمدی، 1383)
|
2
|
4
|
|
17
|
سه پاسازحیات طیبه...(نادری ، 1385)
|
2
|
4
|
|
جمع 17
|
17
|
32
|
64
|
حضورج. 82صفحه 209
نمونه آماری: شخصیت های نمایشنامه باد که می نویسد (عباسی ، 1388 ص6) عبارتند از: مقامی، راسخ و رویا. طبق داستان نمایشنامه یک زن و دو مرد در اثر وجود دارند. پس تعداد شخصیت های مرد دو برابر تعداد شخصیت های زن می باشد.
تحلیل جدول 2-3-ب. تعداد کل زنان در دنیایی که مردان نویسنده در آثار فوق خلق کرده اند 32 نفر و درست نصف تعداد کل مردان که 64 نفر شخصیت است، می باشد. در مجموع؛ رویاها، اهداف، دغدغه ها، زندگی و فعالیتهای 32 مرد در این آثار به تصویر کشیده شده است که به صورت موازی با آنها به فعالیتها و موجودیت زنان اشاره نشده است.
در چهارده و نیم درصد از آثار مردان، تعداد شخصیت های مرد آفریده شده در اثر، دو برابر تعداد شخصیت های زن است. اگر قرار است آفرینش هنری بطور اساسی در جریان رسالتی قرار گرفته و به دنبال تأثیرگذاری فرهنگی عمیق در جامعه باشد لازمه آن پیگیری مبارزات بر علیه جنایات ظالمان و عکس العمل نسبت به آنها است. امام خمینی هم به لزوم این واکنش اشاره صریح می نمایند و یک هدف اساسی چنین مبارزه ای را حفظ حیثیت زنان می دانند «کوشش کنید که در مقابل آن جنایاتی که بر شما وارد شد عکس العمل نشان بدهید، در حفظ همه حیثیاتی که حیثیت بزرگ زن است.» (امام خمینی، ج19، 1379 ص184)
حالا یک سوال اساسی مطرح می شود. چگونه می توان با تولید اثر هنری، داعیه حفظ حیثیت زن را در راستای رسالت مذکور داشت ولی اجازه این مبارزه را به مقدار بسیار اندکی به زنان سپرد و سهم بزرگی از مبارزه را در اختیار مردان با عده ای دو برابر زنان گذاشت؟ این می تواند به معنی جانبداری از مردان در توزیع قدرت و اجحاف در حق زنان اثر باشد. در حالی که نظر امام دقیقاً عکس این است. امام زنان را سردمدار مردان جامعه می داند و بارها و در جاهای مختلف بر آن تأکید می کنند. «شما خواهران- بحمدالله- در این راه- در راه نهضت- سهم به سزایی دارید. شما اسباب این شدید که برادرها هم جرأت پیدا بکنند.» (امام خمینی، ج8، 1379 ص117)
حضورج. 82صفحه 210
در این آثار سطح سواد اشتغال و احساس نیاز به زنان به نسبت مشارکت اندک آنها به نصف تقلیل یافته است.
2-3-ج. بررسی آثاری که تعداد مردان اثر بیش از دوبرابر تعداد زنان اثر است.
24 اثر از 116 اثر گفته شده تعداد مردان حاضر در آنها بیش از دو برابر تعداد زنان آنهاست. نام و تعداد شخصیتهای زن و مرد هر اثر در جدول زیر آمده است.
جدول 2-3-ج. نمایشنامه های نویسندگان مرد با تعداد مردان بیش از دو برابر تعداد زنان اثر
حضورج. 82صفحه 211
|
ردیف
|
نام اثر
|
تعداد زن اثر
|
تعداد مرد اثر
|
|
1.
|
خیال روی خطوط موازی(آذرنگ، 1386)
|
2
|
5
|
|
2.
|
از بینامی های عشق(آریان فر، 1384)
|
2
|
9
|
|
3.
|
موعود(آریان فر ، 1381)
|
2
|
6
|
|
4.
|
خدای عشق(احمدی، 1384)
|
3
|
10
|
|
5.
|
یک روز رنگی(امیدعلی، 1384)
|
1
|
3
|
|
6.
|
حریر بر زمینه سرب(ایوبی، 1388)
|
2
|
5
|
|
7.
|
صبح صادق(برمایون، 1384)
|
1
|
5
|
|
8.
|
بوی خوش جنگ(حیاتی، 1379)
|
2
|
8
|
|
9.
|
فصل سبز دیدار(حیاتی، 1379)
|
1
|
7
|
|
10.
|
مهتابی(خاتمی، 1384)
|
1
|
3
|
|
11.
|
فرودگاه(داریوند نژاد، 1384)
|
2
|
5
|
|
12.
|
شش خاطره ویک شکست(دریانورد، 1387)
|
2
|
10
|
|
13.
|
دغدغه های پرچین..(رایانی مخصوص،1379)
|
1
|
3
|
|
14.
|
شلمچه در خون(رحیمی، 1361)
|
1
|
13
|
|
15.
|
مسافر(سمیعی، 1384)
|
1
|
3
|
|
16.
|
سقوط سایه ها(شماسی، 1384)
|
1
|
3
|
|
17.
|
زیر خاکی(فدایی حسین،1383)
|
1
|
3
|
|
18.
|
تمنا(قاسمی، 1380)
|
1
|
10
|
|
19.
|
نخل و کوسه(کامگاری، 1384)
|
1
|
3
|
|
20.
|
تنگنا(کیوان نخعی، 1375)
|
1
|
3
|
|
21.
|
دو حکایت از...(نادری نجف آبادی، 1384)
|
1
|
6
|
|
22.
|
چهارحکایت از..(نادری نجف آبادی، 1382)
|
1
|
6
|
|
23.
|
ماه مهراز سال 60(نباتی مقدم، 1388)
|
1
|
5
|
|
24.
|
پیکر(همتی، 1384)
|
2
|
5
|
|
جمع 17
|
17
|
34
|
139
|
حضورج. 82صفحه 212
تحلیل جدول 2-3-ج.
در مجموع در دنیایی که مردان نویسنده در آثار فوق خلق کرده اند 139 نفر مرد در برابر 34 شخصیت زن به تصویر کشیده شده اند. یعنی 105 داستان توسط مردان روایت شده که در برابر آن هیچ روایتی توسط زنان صورت نگرفته است.
در بیست و نیم درصد از آثار مردان، نسبت بین مردان و زنان اثر بیش از دو برابر است. آثار فوق به یک دلیل اساسی نمی توانند با مخاطبان خود ارتباط برقرار کنند و آن اینکه واگویه صادق جامعه خود نیستند. آنها در اثر خود حتی از دادن یک آزادی نسبی به زنان برای حضور و مشارکت در اثر غافل شده اند.
در حالی که امام به روشنی از گستره وسیع فعالیت زنان در جامعه نام برده اند. همچنین ایشان به معنای آزادی واقعی اجتماعی برای زنان اشاره می کنند، «در این پنجاه سال که من شاهد قضایا بودم، آزادی واقعی مفید برای جامعه مسلوب بود. هیچ نداشتیم. یعنی زنها آزاد نبودند که راجع به مسائل جامعه فعالیت بکنند، یا حرف بزنند راجع به گرفتاریهای ملت.» (امام خمینی، ج10،1379 ص185)
اگر نویسندگان آثار فوق به این آزادیها ارج می نهادند چه بسا داستانهایشان پایانهای متفاوتی می یافت و یا حتی آثار جدید و گونه گونی خلق می گردید. اگر نویسندگان ادبیات نمایشی دفاع مقدس به منابع و اسناد دفاع مقدس رجوع قابل ملاحظه ای می نمودند زوایای دیگری از جنگ برایشان روشن می شد. زوایایی که حتما محدود به خاک ریز و سنگر و میدان های نبرد نمی شود. «ما هر روز شاهد زنانی هستیم که ماحصل عمرشان یک تکه طلا را می آورند و در
حضورج. 82صفحه 213
راه خدا و جنگ انفاق می کنند.» (امام خمینی، ج16، 1379 ص260)
آیا اندک است سرگذشت زنانی که دغدغه آزادی میهن، آنها را به دل کندن از گوشواره ای یادگاری مادر مرحومشان که روز جشن عروسی شان هدیه داده بود، کشاند؟
پس چرا میزان مشارکت زنان در آثار هنری تئاتر دفاع مقدس تا این حد نازل است؟ کار وقتی حادتر می شود که بدانیم این مجاهدت ها و فداکاری ها تنها به ایثار مال محدود نبوده است. «محجبه، همین ها که مظهر عفاف هستند، در نهضت پیشقدم بودند و در ایثار مال هم پیشقدم. ایثار کردند جواهرات و طلاهایی که دارند ... هم مجاهــدات انسـانی عظیم کرده اند و هم مجاهدات مالی.» (امام خمینی، ج7، 1379 ص341)
سوال ششم) دورترین موضع از آرای امام نسبت به زن را در چه حجمی از آثار نمایشی دفاع مقدس می توان بیان کرد؟
امام می فرمایند: «زنان در جامعه اسلامی آزادند و از رفتن آنان به ادارات و مجلسین به هیچ وجه جلوگیری نمی شود.» (امام خمینی، ج5، 1379 ص183)
2-3-د. بررسی آثاری که در آنها اصلا شخصیت زن حضور ندارد
در 36 نمایشنامه از 116 اثر نویسندگان مرد در زمینه دفاع مقدس اصلا شخصیت زن حضور ندارد. یعنی تمام شخصیتهای حاضر در این 36 اثر، مرد هستند.
در این آثار تمام اداره ها و دانشگاهها و مقامات حکومتی تصویر شده قطعا مرد هستند و از فعالیت اجتماعی زن ها در این آثار جلوگیری شده است. نام و تعداد شخصیتهای هرکدام از آثار در جدول زیر آمده است.
حضورج. 82صفحه 214
جدول 2-3- د. نمایشنامه های نویسندگان مرد که شخصیت زن در آنها حضور نیافته است
حضورج. 82صفحه 215
نمونه آماری: شخصیت های نمایشنامه اعتراض (جعفری،1370، ص35) عبارتند از: مرد، ثاقب، فاضل، عدنان، فرحان، رمضان، حامل1، حامل2، حامل3، حامل4، همسنگر، فرمانده، نگهبان1، نگهبان2، شوقی الصباح، فائق مرجان، ناصر فروق. طبق داستان نمایشنامه هفده شخصیت موجود اثر همگی مرد هستند.
تحلیل جدول 2-6. تعداد کل مردان در دنیایی که مردان نویسنده در آثار فوق خلق کرده اند 212 نفر شخصیت است. بنابراین تعداد 212 روایت توسط مردان و به طبع و دلخواه ایشان در آثار صورت گرفته که هیچ زنی را مجال دخالت و اثرگذاری در آنها نیست. این درحالیست که تنها 2 اثر از کل 120 اثر مورد بررسی بدون تصویر کردن شخصیت مرد چاپ شده است. یعنی در 118 نمایشنامه دیگر بدون استثنا شخصیت های مرد حاضر هستند. در نمایشنامه فصل صبوری (خراط زاده، 1384) (جدول 2-2) و انتظار با بوی نرگس (صالح پور، 1375) (جدول1) حضور زنان را به تنهایی شاهد هستیم. در دو اثر مذکور مجموعاً 4 شخصیت زن تصویر شده اند که در برابر 212 مرد (جدول 2-3-د) رقم قابل ملاحظه ای نمی باشند.
بیش از سی درصد از آثار مردان، اصلاً به ارائه تصویری هرچند محدود از زنان نپرداخته اند. این آثار که قرار است واگویه خاطرات و تاریخ پس از انقلاب باشند؛ می بایست بیش از پیش به حضور موثر زنان، غم ها و شادی های آنها و موضوع زنان به طور کلی بپردازند. این آثار یک اصل مهم را فراموش کرده اند و آن خاصیت عمومی دفاع در زمان واجب شدن آن است.
حضورج. 82صفحه 216
مسأله ای که به جزییات عملی آن هم، امام با درایت خود اشاره می نمایند. «اگر دفاع بر همه واجب شد، مقدمات دفاع هم باید عمل بشود. از آن جمله قضیه اینکه ترتیب نظامی بودن، یادگرفتن انواع نظامی بودن را برای آنهایی که ممکن است ... در آن محیطی که شما تعلیم نظامی می بینید باید محیط آزاد باشد، محیط صحیح باشد، محیط اسلامی باشد، همه جهات عفاف محفوظ باشد.» (امام خمینی، ج20، 1379 ص7) اشاره صریح و بی پرده امام به این گونه جزئیات کار تعلیم نظامی زنان، نشان از جدی بودن مسأله و اهمیت غیرقابل انکار آن دارد.
بحث و نتیجه گیری
فرضیات تحقیق حاضر با تکیه بر دیدگاه امام خمینی از روش توصیفی تطبیقی مورد مطالعه قرارگرفته و اثبات گردید که با وجود ارزش و اعتبار زنان در پیشبرد انقلاب و دفاع مقدس؛ رویکرد جدی در عرصه انعکاس واقعیات حضور ایشان، صورت نگرفته است. اکنون برای تبیین هدف اصلی پژوهش یعنی «تبیین میزان تطابق و وجوه افتراق آرای نویسندگان ادبیات نمایشی دفاع مقدس با آرای امام خمینی در خصوص مسأله زنان بر حسب جنسیت نویسندگان» فرضیات پژوهش به عنوان نتایج یافته ها به ترتیب زیر اثبات گردید:
1- زنان نویسنده در انعکاس ایدئولوژی امام نسبت به زنان فعال در دفاع مقدس توانا نبوده اند. تعداد نویسندگان زن برابر تعداد آثاری است که آفریده اند یعنی به ازای هر نفر زن یک اثر در جریان ادبی مذکور به چاپ رسیده است(جدول1). اجحاف در توزیع حق و بستر مناسب مشارکت ما بین زنان و مردان، حتی با چشم پوشی از کمیت اندک نویسندگان زن، در سرانه
حضورج. 82صفحه 217
تولید اثر بین نویسندگان مرد و زن هویداست. تقریبا به ازای هر مرد نویسنده 2 اثر در جریان مورد بررسی تولید شده است. این در حالی است که سرانه تولید اثر برای هر زن یک اثر می باشد. اما لاقل در 50 درصد آثاری که نویسندگان زن آفریده اند هماهنگی با آرای امام از جهت کمیت حضور زنان دیده می شود.
2- انعکاس ایدئولوژی امام را در 20 درصد آثار نویسندگان مرد که قائل به «نسبت مساوی فعالیت زنان نسبت به مردان» بوده اند میتوان یافت. در این قسم، نسبت یک به یک میان زنان و مردان داستان اثر گزارش شده است(جدول2-1). این نسبت قابل قبولی است که می تواند گویای مشارکت مساوی و نقش برابر زنان و مردان در پیروزی نهضت انقلاب و مبارزه ملت ایران در زمان جنگ تحمیلی ایران باشد.
3- حضور بیشتر زنان در متن که مطلوب امام خمینی بود را در تقریبا 5 درصد از آثار مردان با کمیتی بیش از شخصیت های مرد را برای زنان شاهد هستیم. این به معنی آن است که تنها 25 درصد از آثار مردان قائل به نظرات امام راجع به حضور زنان بوده اند(جدول2-2). هم چنین تا اینجا ثابت می شود که زنان بیش از مردان در تولید دنیای آثار خود به اسناد و منابع تاریخی دفاع مقدس مراجعه کرده و از آنها استفاده نموده اند.
4- سراسر داستانهایی که زنان در آنها حضور ندارند و یا حضور ضعیفی از زنان در آنها تصویر شده است؛ پر از مردانی است که کل اثر را در تسلط خود درآورده و تنها به روایت جنگاوری ها و تمایلات خودخواهانه خود می پردازند. در این آثار جایی برای خاطرات و خطراتی که زنان این سرزمین در دوران دفاع مقدس داشته اند، وجود ندارد. عدم تطابق جایگاه مورد نظر زنان از دید امام با ادبیات نمایشی دفاع مقدس در سطوح مختلف استدلال می شود:
حدود هشت و نیم درصد از آثار مردان، با نسبتی کمتر از دو برابر مردان به ارائه شخصیت های زن پرداخته اند. (جدول2-3-الف). جایگاه زنان در 14.5 درصد از ادبیات نمایشی مذکور در تضاد با بیانات امام واقع شده است. در این سطح آثار، تعداد شخصیت های مرد آفـریده شده در
حضورج. 82صفحه 218
اثر، دو برابر تعداد شخصیت های زن است(جدول2-3-ب). در بیش از بیست درصد از آثار مردان، تعداد مردان حاضر، بیش از دو برابر تعداد زنان آنهاست(جدول2-3-ج) غافل شدن از فعالیتهای سازنده و اساسی زنان، در آثار مردان بسیار حادتر از آثار زنان خود را نشان می دهد. دورترین موضع از آرای امام نسبت به زن را در بیش از سی درصد از آثار مردان می توان بیان کرد. در این قسم اصلا شخصیت زن حضور ندارد و در آنها روایت های متعددی توسط مردان و به طبع و دلخواه ایشان در آثار صورت گرفته که هیچ زنی را مجال دخالت و اثرگذاری در آنها نیست. این در حالیست که تنها کمتر از دو درصد آثار بدون تصویر کردن شخصیت مرد چاپ شده است.
فاصله گرفتن از شرایط اجتماعی حضور زن در بحبوحه انقلاب، دفاع مقدس و تاریخ کشور با دنیای آفریده شده در آثار دفاع مقدس، مبین عدم آگاهی از جوانب مسأله و درک ناکافی از مقتضیات و لزوم حضور زنان می باشد. خلاصه کردن حضور زنان به اشاره هایی زبانی آن هم توسط مردان اثر، به جز بی اعتقادی و ناباوری به قدرت زنان این مرز و بوم نیست و گرنه زنان هنگام نبرد کمتر از مردان ایستادگی نکردند. «و ما مکرر دیدیم که زنان بزرگواری زینب گونه- علیها سلام الله- فریاد می زنند که فرزندان خود را از دست داده و در راه خدای تعالی و اسلام عزیز از همه چیز خود گذشته و مفتخرند به این امر؛ و می دانند آنچه بدست آورده اند بالاتر از جنات نعیم است.» (امام خمینی، 1379، ج21،ص398)
این مطالعه با تکیه بر گفته های امام (ره) ثابت می کند که میزان مشارکت زنان در بستر تولیدات هنری و اجتماع آفریده شده در آثار در اغلب موارد عکس آن چیزی است که ایشان در صحیفه خود تبیین نموده اند چرا که در این جریان طبق آمار بدست آمده میزان مشارکت مردان
حضورج. 82صفحه 219
تفوق دارد. اما در موارد زیر هم می توان تطابق و هماهنگی نسبی با نظر امام را مشاهده کرد:
1- نزدیک به هفتاد درصد آثار وابستگی به حضور شخصیت زن را در دنیای نمایشی خود دارند. این نشان می دهد که زنان در جامعه ادبیات نمایشی دفاع مقدس امکان تأثیرگذاری داشته و بدون وجود شخصیت های زن، داستانها از انسجام لازم برخوردار نبوده اند. لیکن از آنجا که این حضور چندان که باید پررنگ و اساسی نیست، در حد یک حضور فیزیکی حاشیه ای و بی رمق باقی می ماند.
2-در این ادبیات، ما با تعداد قلیلی زن روبه رو هستیم که همگی امکان و تمایل تأثیرگذاری را دارند لیکن برآورده شدن به سزای این امکان از آنها سلب شده است.
اما چگونه می توانیم چنین موقعیتی را تفسیر کنیم. توجیه اصلی آن است که اتفاق اصلی داستانهای مورد نظر در بطن سنگرها و جبهه های نبرد می باشد. اما این دلیل را سخنان روشن امام خمینی راجع به حضور پررنگ زنان در جبهه و پشت جبهه ها بی اعتبار می کند. «فلان زن یا فلان دختر. آنها می گویند ما می خواهیم جبهه برویم، ما می گوییم نمی شود شماها جبهه بروید، لکن جدیت دارند جبهه بروند.» (امام خمینی، ج16، 1379 ص13) این واقعیت نه تنها به یک اصرار وطن پرستانه خلاصه نمی شود که ضرورت آن را هم امام به همه ملت گوشزد می کند «شما خانمها شما زن ها توجه به این معنا داشته باشید که همانطوری که بر مردها در جبهه لازم است که جلو بروند و پیشقدم باشند ... چنانچه- خدای نخواسته- یک وقت دفاع عمومی واجب شد بر همه؛ یعنی همه ما بی استثنا ... مهیا باشید از برای دفاع.» (امام خمینی، ج20، 1379 ص9)
سطح نازل حضور و مشارکت زنان در تولید و همچنین دنیای آثار، علاوه بر آنکه نشانه بی بنیگی و ضعف بانیان این جریان هنری و نویسندگان آن است، نشانگر این موضوع است که ایدئولوژی مردانه حاکم بر تفکر نویسندگان این جریان ـ حتی در آثار نویسندگان زن ـ در برابر اندیشه و نگاه امام نسبت به زن، سد محکمی زده است. هرچند پژوهشهای گذشته هرگز از دیدگاه امام به ارزیابی جریان فوق نپرداخته اند ولی پژوهش حاضر تا حدی نتایج آنها را تأییـد
حضورج. 82صفحه 220
می کند؛ «متأسفانه گرایش نویسندگان زن به موضوع جنگ بسیار محدود است؛ شاید آنان نیز همچون غیر همجنسان خود، جنگ را موضوعی صرفاً مردانه می یابند» (حسینی،1386 ص25) اما نتیجه گیری حسینی لیقوان در پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان «بررسی شخصیت زن و انعکاس آن در نمایشنامه های دفاع مقدس» در مورد اینکه «تصویر زن در فضای درونی و خصوصی مانند درون خانه، مقبول تر از تصویر او در فضاهای خارج است»، تطابقی با بیانات امام خمینی ندارد. شرایط تأثیرگذاری زن در جامعه چگونه می تواند مهیاشود وقتی او از درون خانه پا بیرون نگذارد؟ امام به روشنی چنین برداشتی را رد می کنند. «مردها به تبع زنها در خیابانها ریختند.» (امام خمینی، ج7، 1379 ص339)
آمار پایین حضور زنان و ارائه تصویر بی جان از آنها، به معنای بیرنگی تمام آن اجتماعات فرهنگی، فعالیتهای سیاسی، جان فشانی ها و فداکاریها و فضایلی است که امام در زنان ایران سراغ داشت. بطور کلی باید گفت ادامه چنین وضعیتی در جریان ادبیات نمایشی دفاع مقدس، آن را با چالشهای جدی و ضعفهای ریشهای روبه رو خواهد کرد.
پیشنهادها
از آنجا که هر تغییر بزرگی بدون برنامه ریزی زیرساختی و پیش بینی شده محکوم به زوال است میتوان گفت مهمترین عامل کاهش سطح مشارکت زنان در جریان مذکور، عدم برنامه ریزی و سیاستگذاری مدون و مشخص از سوی مجریان و گردانندگان تئاتر دفاع مقدس می باشد.
حضورج. 82صفحه 221
نیاز است با برنامه ریزی و سیاستگذاری صحیح، عوامل مؤثر بر توزیع عادلانه حق و بستر مشارکت برای زنان را در این عرصه فراهم نمود. برگزاری «همایش پژوهشی جایگاه زنان در دفاع مقدس»، برگزاری «جشنواره نمایشنامه نویسی راجع به همسران، خواهرانت و مادران شهدا، اسرا و جانبازان»، برگزاری «مسابقه کتابخوانی در حیطه خاطرات زنان ایثارگر» و برنامه هایی از این دست می تواند در تغییر و بهبود شرایط، مؤثر باشد. چرا که «زنان و مردان و کودکان نمونه ای که در زیر بمبارانها و از بستر بیمارستانها سرود شهادت سر می دهند و با دست و پای قطع شده بازگشت به جبهه های انسان ساز را آرزو می کنند فوق آنچه ما تصور می کنیم و فلاسفه و عرفا به رشته تحریر درمی آورند و هنرمندان و نقاشان عرضه می کنند، می باشند.»(امام خمینی، ج18، 1379 ص74)
دومین عامل موثر در چنین وضعیتی ریشه در نگرش خود نویسندگان دارد. چرا که حتی در آثار نویسندگان زن هم انعکاس چشمگیری از حضور زنان را شاهد نیستیم. عدم مطالعه و پژوهش در تاریخ و اسناد دفاع مقدس و عدم شناخت جوانب و برکات حضور زنان در جامعه از دیگر عوامل وضعیت فوق می باشند. حضور زنان در جامعه، جامعه را بیمه می کند. «مبدأ همه سعادتها از دامن زن بلند می شود.» (امام خمینی، ج7، 1379 ص339) پس لازم است با بهبود شرایط، آینده جامعه هنرهای نمایشی دفاع مقدس را بیمه نمود.
*این مقاله مستخرج از پایان نامه کارشناسی ارشد سید میثم مطهری با عنوان «جایگاه پژوهش و میزان تأثیرگذاری آن بر جریان تئاتر دفاع مقدس» می باشد.
حضورج. 82صفحه 222
منابع و مآخذ:
آذرنگ، حمیدرضا.1386. خیال روی خطوط موازی. تهران: نمایش.
آریان فر، محمدرضا.1381.موعود.تهران: نقش خورشید .
آریان فر، محمدرضا.1383. یزرا. تهران: نسیم حیات و صریر.
آریان فر ، محمدرضا.1384. آن سوی رویاهای من ؛ از مجموعه ادبیات نمایشی4. تهران: صریر و پالیزان .
آریان فر ، محمدرضا.1384.از بینامی های عشق ؛از مجموعه ادبیات نمایشی2. تهران: صریر و پالیزان.
آریان فر ، محمدرضا.1384.ماه لبریخته ؛ از مجموعه ادبیات نمایشی3 . تهران: صریر و پالیزان .
احمدی، محمد.1384.خدای عشق ؛ از مجموعه ادبیات نمایشی5. تهران: صریر و پالیزان .
احمدی، محمد.1384.گل سرخ ؛ از مجموعه ادبیات نمایشی2. تهران: صریر و پالیزان .
اشرف نژاد، اشرف السادات.1367. زوخ ؛ از مجموعه نمایشنامه های سوره. تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
اطهری، سید ابراهیم.1388. فرخنده (مجموعه نمایشنامه کتاب دوازدهمین جشنواره ملی تئاتر مقاومت).تهران: نمایش.
افشاریان، سجاد.1388. مسیحا. تهران : بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس و انتشارات نیمه روشن.
اکبرنژاد، میلاد.1384. من زراره عذره طاها هستم .از مجموعه ادبیات نمایشی1. تهران: صریر و پالیزان.
امیدعلی، بهرام.1384. یک روز رنگی. تهران: نسیم حیات و صریر.
امیری، جلیل.1380. دروزرا .از مجموعه نمایشنامه های برگزیده کرمان. تهران: نمایش.
ایوبی، مهدی.1388. حریر بر زمینه سرب.تهران: بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس و انتشارات نیمه روشن.
باقریارومی، علی اکبر.1381. حماسه انتظار. تهران: شاهد.
بایگی، اسماعیل.1384. بخند عشق نمک گیرشود بعد برو. تهران: نسیم حیات و صریر.
برمایون، محمدرضا.1384. صبح صادق ؛ از مجموعه ادبیات نمایشی6. تهران: صریر و پالیزان.
بهروزی، سعید.1388. اشک و آتش؛ از مجموعه کتاب دوازدهمین جشنواره ملی مقاومت. تهران: نمایش.
بی گناه، محمدرضا.1384. در تنگنای خرابه ؛از مجموعه ادبیات نمایشی5. تهران: صریر و پالیزان.
بی نام .1368. چکه، صدای دریا. تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
حضورج. 82صفحه 223
پوررضاییان، مهدی.1387. آذر. تهران: نیستان.
پیرحیاتی، نوشین.1377. نگرشی بر بازتاب جنگ در آثار نمایشنامه نویسان ایران باتاکید بر جایگاه نمایشی زن؛ پایان نامه کارشناسی.دانشگاه آزاد تهران.
تشکری، سعید.1384. آواز پر جبرئیل؛ از مجموعه ادبیات نمایشی1. تهران: صریر و پالیزان.
تشکری، سعید.1384. آینه، وقت آفتاب .از مجموعه ادبیات نمایشی6. تهران: صریر و پالیزان.
تشکری، سعید.1384.اهل اقاقیا .از مجموعه ادبیات نمایشی4. تهران: صریر و پالیزان.
تشکری، سعید .1384. به خورشید بگو؛ مجموعه ادبیات نمایشی5.تهران: پالیزان و صریر.
تشکری، سعید.1384.عاشق ترین روزگار.از مجموعه ادبیات نمایشی3. تهران: صریر و پالیزان.
جعفری، حسین.1370. اعتراض. تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
جعفری، حسین.1370. وقت وصال. تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
چرمشیر، محمد.1378. روزگار و نغمه هایش. تهران: صنوبر.
حاتمی نژاد، علی.1384. پوتین های پایدار. تهران: نسیم حیات با همکاری صریر.
حاجت پور، حسن.1388. عروس. تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس و انتشارات نیمه روشن.
حاجت پور، محمد.1384. دایه شیرین را بردند. تهران: نسیم حیات با همکاری صریر .
حریری، علی.1367. آرسنال. تهران: حوزه هنری سازمان تیلیغات اسلامی.
حسن زاده، ریحانه.1384. تقابل حضور زن در جنگ و تئاتر دفاع مقدس؛پایاننامه کارشناسی ادبیات نمایشی. دانشگاه آزاد اسلامی اراک.
حسینی، عاطفه .1383. ترکش. تهران:عابد.
حسینی، عاطفه .1386. درام زاده عشق است. مجله نقش صحنه، شماره18صص24-25.
حسینی لیقوان، عاطفه .1380. بررسی شخصیت زن در نمایشنامه های دفاع مقدس؛ پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس.
حنیفی، علیرضا.1383. ابوغریب تا غربت. تهران:عابد.
حنیفی، علیرضا.1383. شبهای بارانی. تهران: عابد.
حنیفی، علیرضا.1383. قطار جنوب. تهران: عابد.
حنیفی، علیرضا.1384. پیراهن هزار یوسف.از مجموعه نمایشنامه ادبیات نمایشی3. تهران: صریر و پالیزان.
حضورج. 82صفحه 224
حنیفی، علیرضا.1384. چرخ هشتم .از مجموعه نمایشنامه ادبیات نمایشی6. تهران: صریر و پالیزان.
حیاتی،عبدالرضا.1379.قاصدک ها. خوزستان: کنگره سرداران و16هزارشهید استان.
حیاتی،عبدالرضا.1384. فرشته ای با بال شکسته .از مجموعه ادبیات نمایشی5. تهران: صریر و پالیزان .
خاتمی، محمد مهدی.1384. گلایه، تهران: نسیم حیات و صریر .
خاتمی، محمد مهدی.1384.مهتابی.از مجموعه ادبیات نمایشی2. تهران:صریر و پالیزان.
خانیان، جمشید .1384. اسماعیل اسماعیل.از مجموعه ادبیات نمایشی4.تهران: پالیزان وصریر.
خانیان، جمشید.1384. تکرار .از مجموعه ادبیات نمایشی1. تهران:صریر و پالیزان.
خانیان، جمشید.1384. چهارمین نامه .از مجموعه ادبیات نمایشی5. تهران: صریر و پالیزان.
خانیان، جمشید.1384. درون پیراهن یحیا .از مجموعه ادبیات نمایشی2. تهران: صریر و پالیزان.
خانیان، جمشید.1384. دهانی پر از کلاغ .از مجموعه ادبیات نمایشی6. تهران: صریر و پالیزان.
خانیان،جمشید.1384. روی نی بندی .از مجموعه ادبیات نمایشی3. تهران: صریر و پالیزان.
خراط زاده، محمد.1384. فصل صبوری، تهران: نسیم حیات با همکاری صریر.
خمینی، امام، صحیفه امام (بیانات، پیامها، مصاحبه ها، احکام، اجازات شرعی و نامه ها)، دوره بیست و دو جلدی، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، پاییز 1378، چاپ اول
داریوند نژاد، مرتضی.1377. رقص پروانه ها. تهران:شاهد.
داریوند نژاد، مرتضی.1384. فرودگاه .از مجموعه ادبیات نمایشی1. تهران:صریر و پالیزان.
دریانورد، غلامحسین.1387. شش خاطره و یک شکست. تهران: انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس.
رایانی مخصوص، مهرداد.1379.دغدغه های پرچین چهار زبل و رمز ورازهای دور و دراز نیمه شب وعزیز مایی ؛ گزیده ادبیات معاصر9.تهران: نیستان.
رحیمی، علاء الدین.1361. شلمچه در خون. تهران: اوج.
روئین تن، علی.1384. شکسته بخوان؛از مجموعه ادبیات نمایشی3. تهران:صریر و پالیزان .
ساطع، وحید.1384. نمایشی برای جشنواره یازدهم. تهران: نسیم حیات با همکاری صریر.
سرلک، فاطمه .1383. تئاتر جنگ و بررسی شخصیت زن در نمایشنامه های جنگی، پایان نامه کارشناسی بازیگری.دانشگاه سوره تهران.
سقایان، مهدی حامد و مطهری، سیدمیثم. 1390. فرهنگ جامع تئأتر دفاع مقدس، ج 1. تهران: بنیاد حفظ آثار
حضورج. 82صفحه 225
دفاع مقدس.
سماوات، امیر.1361. طلایه قدیم. تهران: واحد اندیشه و هنر اسلامی.
سمیعی مسعود.1384. چهار خاطره از جنگ؛از مجموعه ادبیات نمایشی6. تهران:صریر و پالیزان.
سمیعی، مسعود.1384. طلعت؛ از مجموعه ادبیات نمایشی2. تهران:بنیادحفظ آثاردفاع مقدس.
سمیعی، مسعود.1384. مسافر؛ از مجموعه ادبیات نمایشی4. تهران:صریر و پالیزان.
شجاعی، سیدمهدی.1379. مجلس گل. تهران: نیستان.
شماسی، عبدالحی.1384. سقوط سایه ها؛ از مجموعه ادبیات نمایشی5. تهران:صریر و پالیزان.
شماسی، عبدالحی.1384. کودکان در حلبچه می میرند؛ از مجموعه ادبیات نمایشی2. تهران:صریر و پالیزان.
شماسی، عبدالحی .1384. مروارید؛ از مجموعه ادبیات نمایشی3. تهران:صریر و پالیزان.
صالح پور، زینت.1375. انتظار با بوی نرگس؛ مجموعه تئاترمقاومت2. تهران: بنیادحفظ آثار دفاع مقدس.
صباح، مسعود.1378. ماه گرفتگی. تهران: جهاد دانشگاهی.
صدیق جمالی، یعقوب.1383. محرم زنده است. تهران:عابد.
عباسی، آرش.1388. باد که می نویسد. تهران:بنیاد حفظ آثاردفاع مقدس و نیمه روشن.
فاتحی، حسنعلی.1375. به دنبال بابا. تهران: بنیاد شهید و امور ایثارگران.
فدایی حسین، سید حسین.1383. خاک آلوده [ سه گانه خاک- 3 ]. تهران:عابد.
فدایی حسین، سید حسین .1383. خاک بکر [ سه گانه خاک- 1 ]. تهران:عابد.
فدایی حسین، سید حسین.1383. زیر خاکی [ سه گانه خاک- 2 ]. تهران: عابد.
فدایی حسین، سید حسین.1383. زنگ خاطرات نرگس. تهران:عابد.
فدایی حسین، سید حسین.1383. شام غریب. تهران:عابد.
فدایی حسین، سید حسین.1384. تپّۀ افلاک؛ از مجموعه ادبیات نمایشی4. تهران:صریر و پالیزان.
فدایی حسین، سید حسین.1384. حلقه مفقوده، تهران:نسیم حیات و صریر.
فدایی حسین، سید حسین.1384. خاک سبز؛ از مجموعه ادبیات نمایشی6. تهران:صریر و پالیزان.
فدایی حسین، سید حسین.1384. شبیه پدر .از مجموعه ادبیات نمایشی1. تهران: صریر و پالیزان.
فدایی حسین، سید حسین.1384. کانال کمیل.از مجموعه ادبیات نمایشی3. تهران:صریر و پالیزان.
فدایی حسین، سید حسین.1385. معلمی به نام صفر. تهران: نسیم حیات و صریر.
حضورج. 82صفحه 226
فدایی حسین، سید حسین.1386. بهار. قم : حوزه هنری استان قم.
قادری، نصرالله.1366. وقت پیچاپیچ. تهران:حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
قادری، نصرالله.1367. گلی برای هیوا. تهران:حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
قاسمی، محمد.1372. کرامت، تهران:بنیاد حفظ آثار ونشر ارزشهای دفاع مقدس.
قاسمی، محمد.1380. تمنا .از مجموعه نمایشنامه های برگزیده کرمان. تهران:نمایش.
کاسبی، محمد.1378. بایگانی. تهران:سوره مهر.
کاسه ساز، محمد جواد.1384. با من مثل دریا ؛ از مجموعه ادبیات نمایشی6. تهران:صریر و پالیزان.
کامگاری، ناصح.1384. نخل و کوسه؛ از مجموعه ادبیات نمایشی4. تهران:صریر و پالیزان.
کرمی، شهرام.1384. در بیداری. تهران:خورشید آفرین.
کرمی، شهرام.1388. بلوط های تلخ. تهران:بنیاد حفظ آثار و نشرارزشهای دفاع مقدس.
کرمی، شهرام.1388. اتوبان سکوت؛ از مجموعه کتاب دوازدهمین جشنواره ملی مقاومت. تهران:نمایش.
کرمی بروجنی، حمید.1384. سه باور؛ از مجموعه ادبیات نمایشی5. تهران:صریر و پالیزان.
کیانیان، داوود.1375.سلام بر حسین. تهران: بنیاد شهید وامور ایثارگران.
کیانیان، داوود .1371. غیر از خدا هیچکس نبود. تهران:برگ.
کیوان نخعی، علی.1375. تنگنا. تهران:حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
مبین، آسیه .1384.تبیین جایگاه حقیقی و شایسته زنان در تئأتردفاع مقدس. نقش صحنه، ش 7-5. ص 60-63
محمدی، خدامراد.1377.گرداب. تهران:شاهد.
محمدی، سامان.1383. عصای جادویی. تهران: عابد.
مطهری،سیدمیثم.1390.بررسی مقالات تئاتردفاع مقدس از نظر قائلیت به سند؛ اسناد افتخار. تهران: بنیادحفظ آثارونشر ارزشهای دفاع مقدس.
معزی، بهناز .1382. شخصیت مرد در نمایشنامه های جنگ تحمیلی در دهمین جشنواره تئاتردفاع مقدس،پایان نامه کارشناسی. دانشگاه سوره تهران.
معزی، بهناز .1386. بررسی آماری مفاهیم شخصیت مرد در متون نمایشی. نقش صحنه، شماره 13. ص16-24.
مهرآوران، عزت ا....1384. غزل واژه قصد؛ از مجموعه ادبیات نمایشی1. تهران: صریر و پالیزان.
نادری نجف آبادی، علیرضا.1382. چهار حکایت از چندین حکایت رحمان. تهران:نمایش.
حضورج. 82صفحه 227
نادری نجف آبادی، علیرضا.1384. پچپچه های پشت خط نبرد. تهران: موسسه اندیشه سازان.
نادری نجف آبادی، علیرضا.1384. دو حکایت از چندین حکایت رحمان؛ از مجموعه ادبیات نمایشی1. تهران:صریر و پالیزان .
نادری نجف آبادی،علیرضا.1385.سه پاس از حیات طیبه نوجوانی نجیب و زیبا، تهران: مستند و فرهنگسرای پایداری.
نادری نجف آبادی، علیرضا.1386. 31 / 6 / 77. تهران: قطره.
نادری نجف آبادی، علیرضا.1388. دیوار. تهران: قطره.
ناظری، محمود.1384. هنگامه؛ از مجموعه نمایشنامه ادبیات نمایشی3. تهران:صریر و پالیزان.
نباتی مقدم، محمدباقر.1388.ماه مهر از سال شصت؛ از مجموعه کتاب دوازدهمین جشنواره ملی مقاومت. تهران:نمایش.
نژاد سلیمانی، سعید.1386. آن شب که دژخیم آمد. تهران:مهر ناهید.
نعیمی،حمیدرضا.1388.خط سرخ؛ نمایشنامه دفاع مقدس6. تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس و نیمه روشن.
همتی، سیروس.1383. برگریزان. تهران:عابد.
همتی، سیروس.1384. پیکر. تهران:نسیم حیات و صریر.
همتی، سیروس.1384. ما سه نفر بودیم. تهران:نسیم حیات.
هوارسی، مرتضی.1384. دلیل ماریا. تهران:نسیم حیات و صریر.
یثربی، چیستا.1379. میهمان سرزمین خواب. تهران: جهاددانشگاهی.
حضورج. 82صفحه 228