نگاهی به دفاع مشروع از دیدگاه فقه شیعه(با تأکید بر نظریه حضرت امام رحمهُ الله)
محمدجواد سلطانی
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 23
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 24
مقدمه
اسلام باران رحمتی شد که گرد و غبارهای بازمانده از دوران حاکمیت کفر و شرک را شست، بر اساس موازین آن، انسانی که در چارچوب های حاکمیت طاغوت به خباثت و پلیدی کشیده شده بود، خود را تطهیر کرد. دین مبین اسلام هیچ گاه اجازه نداده است، که آغازگر جنگ باشد. اکثریت غزوات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جنبۀ دفاعی داشته است، هرگز به یاران خود اجازه نداد که آغازگر جنگ باشند، آن حضرت قبل از آغاز جنگ لشکر مقابل را نصیحت نموده و دعوت به اسلام می فرمودند، هنگامی که آنها دست از لجاجت برنمی داشتند، جنگ را آغاز می کردند، آن گاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به اصحاب اجازه می فرمود که از بیضۀ اسلام دفاع بکنند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بر اساس آموزه های الهی به مسلمانان آموخت که علاوه بر دفاع از جان و مال و ناموس، میهن، آزادی و استقلال خویش، موظفند به دفاع از ستم دیدگان و برای نجات مستضعفین و مظلومین دست به پیکار بزنند. حضرت امام رحمهُ الله که تربیت یافته مکتب اسلام است، با تأکید بر تکلیف بودن دفاع بر همۀ افراد جامعه و اولویت جنگ بر سایر امور مملکتی، حضور داوطلبانه و متعهدانه تمام اقشار اعم از ارتش، سپاه، بسیج عمومی و عشایر را در جبهۀ نبرد حق علیه باطل ضروری دانسته است:
دفاع از مملکت اسلامی، دفاع از نوامیس مسلمین، از واجبات شرعیۀ الهیه ای
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 25
است که بر همۀ ما واجب است.
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، بر اساس نفی هرگونه تسلط پذیری، حفظ استقلال همه جانبه و تمامیت ارضی کشور، دفاع از حقوق همۀ مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرت های سلطه گر، و روابط صلح آمیز متقابل دول غیرمحارب استوار است.
مفهوم دفاع مشروع
دفاع در لغت: به معنای دور کردن با استفاده از زور و قدرت است. سیبویه به نقل از عرب آورده:
إدفع الشرّ ولو أصبعاً؛ بدی را ولو با انگشت دور کن.
در اصطلاح فقهی، دفاع عبارت از تکلیف و حقوقی است که از سوی خداوند به عنوان مالک و قانون گذار مطرح شده است. شخص از این حق برخوردار است که برای پیش گیری از آسیب هایی که اعتقاد و مال و جان و آبروی وی را تهدید می کند دفاع و حمایت کند، و از یک نظر تکلیفی است که نمی تواند از آن عدول نماید.
بنابراین، همواره سخن از حق دفاع از جان، مال و عرض به میان می آید و به عنوان تکلیف از وی خواسته شده تا آنها را از هرگونه آسیب در امان نگه دارد و محافظت نماید و در برابر متجاوز بایستد و از آنها حمایت کند.
در اصطلاح نظامی: دفاع به راه ها و روش هایی گفته می شود که در جنگ ها برای دفع حملات دشمن به کار گرفته می شود.
در قرآن کریم واژۀ دفع را به شکل های گوناگون به کار برده است که از آن جمله «یدافع» در آیۀ شریفۀ (إِنَّ اللهَ یُدَافِعُ عَنِ الّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ).
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 26
همچنین واژه های «دفع»، «دافع»، «دفعتم»، «ادفع»، و«ادفعوا» نیز در قرآن به کار رفته است.
تعریف دفاع مشروع: دفاع مشروع قدرت بازدارنده است که به موجب آن حق انجام عملی برای شخصی بر علیه دیگری وجود دارد، تا خطری حقیقی، حال و غیرمشروعی را دفع کند که حق محترم مسلمان یا کافر ذمی، اعم از نفس، مال یا عرض و ناموس را مورد تهدید قرار داده است.
دفاع مشروع یا دفاع قانونی عبارت است از: توانایی بر دفع تجاوز قریب الوقوع و ناحقی که نفس، عرض، ناموس، مال و آزادی تن خود و دیگری را به خطر انداخته است. دفاع مشروع قدرتی بازدارنده با هدف جلوگیری از خطرهایی است که رهایی از آن جز با ارتکاب جرم ممکن نیست، ولی دفع جلوگیری از خطرهای مذکور هیچ وقت نباید با انگیزۀ انتقام جویی و آزار و اذیت همراه باشد.
دفاع مشروع عبارت از: حقی است که قانون آن را به کسی داده است که خطر تجاوز او را تهدید می کند تا با نیروی لازم از آن جلوگیری کند.
دفاع مشروع در اصطلاح حقوق جزا: به حالتی اطلاق می شود که در آن شخص مورد تجاوز در صورت نداشتن وقت برای توسل به قوای دولتی جهت دفع متجاوز حق دارد به نیروی شخصی، از ناموس، جان و مال خود یا دیگری دفاع کند.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 27
در تعریف دیگر می توان گفت: دفاع مشروع، حقی است که کشورها بر اساس آن می توانند از خود در مقابل حملۀ مسلحانه، با عکس العمل نظامی فوری دفاع نمایند.
شهید مطهری می گوید: دفاع از حیات، مال، ثروت، سرزمین، استقلال، ناموس، همۀ اینها دفاع هایی مشروع است.
عطار در کتابش می نویسد: بهترین و مناسب ترین تعریف برای دفاع مشروع عبارت از حقی است که قانون آن را برای شخصی مقرر کرده است، تا با عملی که ضرورت دارد، خطر حقیقی، حال غیرمشروع را دفع کند که نفس، مال یا ناموس او یا دیگری را مورد تهدید قرار داده است.
در قانون مجازات اسلامی نیز در مادۀ شصت و یکم آمده است که: هر کس در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس و مال خود یا دیگری و یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز فعلی یا خطر قریب الوقوع، عملی انجام دهد که جرم باشد، در صورت شرایط زیر:
1. دفاع با تجاوز و خطر متناسب باشد.
2. عمل ارتکابی بیش از حد لازم نباشد.
توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد و یا مداخله قوای مذکور در رفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود.
خطر
فقها در نوشته هایشان واژۀ خطر را نیاورده اند، بلکه به جای آن از کلمۀ «صیال» استفاده کرده اند.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 28
صیال در لغت: به معنای تجاوز کردن و هجوم بردن و از ماده «صال» به معنی اتال (تجاوز) است.
صیال در اصطلاح شرع به تجاوز خاصی اطلاق می شود. برخی دیگر گفته اند: صیال از نظر لغت و شرع به معنای تجاوز کردن و هجوم بردن است.
خطر از نظر لغت به معنای مشرف شدن به هلاکت است.
از نظر حقوق دانان، به معنای تجاوز احتمالی است.
بعضی از انواع خطر قانونی و مشروعند، مثل این که تأدیب فرزند به وسیلۀ پدر یا عمل جراحی به وسیلۀ پزشک مجاز می باشد. بعض دیگر از خطرها غیر مشروع می باشند. این زمان غیر مشروع است که حق مورد حمایت شریعت را به ناحق مورد تهدید قرار دهند. دین اسلام خون ها، اموال و نوامیس را محترم شمرده است.
از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود: خون ها، اموال، نوامیس و بدن های شما بر یکدیگر حرام است، بنابراین نباید مسلمان خون، ناموس و جسم مسلمانی را مباح شمارد، مگر در موردی که بعینه نصّی وارد شده باشد.
فقها شرط غیرمشروع بودن خطر را به تعبیرهای متفاوتی بیان کرده اند. برخی خطر غیر مشروع را عبارت از خطری دانسته اند که حرام و از روی ستم و تجاوز باشد. برخی هم خطر غیر مشروع را عبارت از خطری دانسته اند که نفس، مال و ناموس کسی را مورد تجاوز قرار دهد.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 29
به اجماع فقها، شخص حق دارد، انسان یا حیوانی را که به او حمله می کند بکشد، به شرط آن که کشتن تنها راه دفاع باشد.
حضرت امام رحمهُ الله می گوید:
دفاع از اسلام و کشور اسلامی، امری است که در مواقع خطر، تکلیف شرعی، الهی و ملی است و بر تمام قشرها و گروه ها واجب است.
دفع خطر از سرزمین های اسلامی و حوزۀ اسلام به سبب هجوم کافران یا دشمن اسلام.
در این باره اقوال زیادی می باشد که آوردن همۀ آن در این مقاله نمی گنجد.
ضروری بودن دفاع
مشروعیت دفاع مستلزم آن است که ارتکاب اعمال مجرمانه در مقام دفاع تنها وسیله ممکن برای دفع تجاوز باشد، بنابراین وقتی دفاع کننده بتواند برای حفظ عرض یا نفس یا ناموس یا مال خود یا دیگری به مقامات عمومی مراجعه کند توسل به دفاع مشروع ممکن نیست. دفاع مشروع اعمال یک حق و حتی انجام یک تکلیف است در مواقعی که خطر قریب الوقوع است و به مراجع عمومی دسترسی نیست، بایستی افراد امکان محافظت از خودشان یا دیگران را داشته باشند. فکر وجود حق طبیعی دفاع و ضرورت دفاع به عنوان یک حق یا وظیفه، اساس این نظریه را تشکیل می دهد، حق دفاع در ادوار مختلف پیوسته یکی از علل مشروعیت ارتکاب جرم شناخته شده است.
مقصود از ضروری بودن وجوب انجام عمل دفاعی نیست، بلکه دفاع نکردن حرام باشد، شرط ضرورت متعلق به جنس عمل دفاعی است نه انجام آن، فقهایی مانند حضرت امام رحمهُ الله، شافعی، مالکی، حنبلی و حنفی همگی معتقدند که به کارگیری هر
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 30
عملی از اعمال دفاعی تا زمانی که دفاع متوقف بر آن نبوده و طریقی دیگر وجود داشته باشد جایز نیست.
حضرت امام باقر علیه السلام این حدیث را از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل و تکرار کرده، سپس خطاب به یکی از صحابی شان می فرماید:
«یا أبا مریم، هل تدری ما دون مظلمته؟» قلت: جعلت فداک الرجل یقتل دون أهله ودون ماله وأشباه ذلک. فقال: «یا أبا مریم، إنّ من الفقه عرفان الحقّ»؛ ای ابو مریم آیا می دانی مفهوم «مظلمه» چیست؟ گفتم: فدایت شوم! منظور این است که کسی در کنار اهل و عیال و مال خود و امثال آن کشته شود. فرمود: یا ابا مریم شناخت حق از فقه است.
البته روایات مزبور ناظر به نهایت اضطرار در اقدام دفاعی هستند. صاحب جواهر رحمهُ الله دفاع از جان، حریم و مال را اقدامی مطابق اصل و اجماع و نصوص دینی معرفی می کند، اما بلافاصله به قول فقیهان شیعه در وجوب رعایت سلسله مراتب، دفاع از سهل ترین تا دشوارترین اقدامات (من الأسهل إلی الصعب ثمّ الأصعب) ، از تذکر زبانی، اعتراض مسالمت آمیز تا مبارزۀ مسلحانه را یادآور می شود. هرچند خود او، به خصوص در مورد دزد مسلّح و محارب، رعایت چنین ترتیبی را واجب نمی داند.
شهید ثانی در کتاب شرح لمعه می نویسد که: باید دفاع از جان، ناموس و مال به آسان ترین روش ها تکیه کرد، به تدریج روش های سخت تر را در پیش گرفت.
صاحب جواهر رحمهُ الله در کتابش می نویسد که: اگر متعدی تجاوزکار با فریاد زدن دفع نشود، باید با کتک او را دفع کرد، اگر آن نیز بی اثر بود باید چوبدستی را به کار گرفت، اگر این هم فایده نداشت باید به وسیلۀ سلاح کشت تا دفع گردد.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 31
علامه در کتاب قواعد الاحکام نگاشته است: کسی که از نفس و مال خود دفاع می کند، اگر با فرار کردن امکان خلاصی از متجاوز دارد واجب است فرار کند، چرا که این کار راحت ترین راه دفاع کردن است.
توهین و اهانت موجب دفاع مشروع به عنوان دفاع از شرف و حیثیت نیست؛ زیرا دفاع مشروع برای جلوگیری از وقوع تجاوز است و وقتی تجاوز کسی به صورت شفاهی یا کتبی شرف و حیثیت کسی را لکه دار نمود، از صورت فعلیت خارج شده و دیگر عکس العمل متقابل دفاع تلقی نمی شود، بلکه انتقام است.
حضرت امام رحمهُ الله می گوید: اگر امکان رهایی از درگیری به وسیلۀ فرار و مانند آن وجود داشته باشد، به احتیاط واجب باید به آن توسل جوید.
در حقوق بین الملل بسیار یافت می شود که دولت ها سعی کرده اند برای توجیه عمل غیرمشروع خود به حالت ضرورت استناد کنند، برای نمونه امریکا در جریان حملۀ موشکی به کوبا اقدامات خود را مستند به فرضیۀ ضرورت می نمود و چنین ادعا می کرد که اگر به منظور مقابله با فعالیت های دولت شوروی اقدامات مزبور صورت نمی گرفت، به آزادی دولت امریکا و استقلال آن کشور لطمه وارد می کرد. تحلیل های معاصر، به ویژه ادبیات غربی، «دفاع استشهادی ـ انتحاری» را در قالب «تروریسم انتحاری» قرار داد ه اند و گفته اند: منظور از «تروریسم انتحاری» عبارت است از «اقدام به کشتن دیگران همزمان با قتل خویشتن» اما فقه شیعه از یک سو، خودکشی را مطلقاً تحریم کرده و از سوی دیگر، «ترور» و یا «فتک» در قاموس فقه شیعه وجود ندارد؛ اما این پرسش همواره مطرح بوده که آیا جایز است کسی با علم یا ظن غالب بر کشته شدن خود، به دفاع از نفس و حیثیت خود یا کیان اسلام و جامعۀ اسلامی برخیزد؟
هرچند بحث عملیات شهادت طلبانه، به خصوص پس از مسائل فلسطین مطرح
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 32
شده، اما تا کنون بحث فقهی دقیقی در این باره نشده است. بنابراین، مسأله ای مستحدثه است که بیش تر در فتاوای فقهی و رعایت احتیاطات لازم مطرح شده است.
حضرت امام رحمهُ الله در جواب استفتا می نویسند:
در اوضاع و شرایط کنونی پس از گردن نهادن به قوانین مقدسۀ اسلام هیچ امری واجب تر از دفاع با جان و مال در راه سربلندی اسلام نمی باشد. هنگامی که می بینید خون های برادران و خواهران بی گناه شما در سرزمین های مقدس فلسطین جاریست و هنگامی که مشاهده می کنید که سرزمین های ما اشغال شده و خانه هایمان به دست صهیونیست های تبهکار ویران گشته است، در این شرایط جز ادامۀ جهاد راهی نیست و بر همۀ مسلمانان واجب است که کمک های مادی و معنوی خود را در این پیکار مقدس بنمایند و خداوند پشتیبان این اراده است.
برخی منابع روایی در فقه شیعه و فتاوای بعضی از فقها، حدود و کیفیت تقریبی دفاع های استشهادی در فرهنگ سیاسی دفاعی معاصر شیعه را بیان کرده اند. در این جا به یک مورد از استفتائات آیت الله فاضل لنکرانی اشاره می کنیم:
از آیت الله فاضل لنکرانی رحمهُ الله سؤال می شود که مدتی قبل یک فلسطینی در یک پاساژ اسرائیلی با انفجار خود دست به انتحار زد. آیا طبق قوانین جهاد در اسلام، جایز است فردی دانسته زنان و کودکان را بکشد؟
او در جواب استفتاء می نویسد:
اگر دزدی به حریم خانه کسی تجاوز کرد، با او مقابله می کنند، اگرچه با زن و بچه خود آمده باشد. اما در مورد سؤال شما، باید توجه داشته باشیم که این اشغالگران صهیونیست هستند که کودکان فلسطین را در آغوش مادرانشان شهید می کنند و خانۀ آن ها را بر سرشان خراب می کنند... لکن از
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 33
نظر اسلامی، لازم است مجاهدین فلسطین با نظامیان اسرائیلی و با غیرنظامیانی که پشتیبانی و حمایت از صهیونیست ها می کنند، مبارزه و جهاد کنند.
دو نکتۀ اساسی در فتوای آیت الله فاضل لنکرانی رحمهُ الله قابل توجه هستند؛ نخست آن که ایشان عملیات و دفاع انتحاری را نه در جهت قتل شهروندان، بلکه فقط به منظور مقابله با نظامیان اسرائیلی و حامیان مستقیم و فعال هجوم های نظامی اسرائیل تجویز می کنند و این امر را دقیقاً ذیل ادله و موارد دفاع مشروع می دانند. دوم آن که استفتای مزبور با تکیه بر ادلۀ فقهی شیعه در باب دزد متجاوز (لصّ محارب) پاسخ داده شده است. روایات شیعه در باب لصّ محارب و لواحق آن خصوصیت ویژه ای دارند.
یکی از فقهای شافعی می گوید: تا آن جا که آگاهی داشته باشم اگر مسلمانی در مکانی به من حمله کند که درها بسته باشد، و توان دفاع و راه فرار وجود نداشته باشد جز با شمشیر یا چیز دیگری که نزد من است از خود دفع نمایم، می توانم متجاوز را با شمشیر مضروب کرده، از هتک حرمت خویشتن که خداوند حرام کرده است جلوگیری نمایم.
در مورد اضطرار که رافع مسئولیت جنایی و احکام جزئی است، زنی نزد خلیفه دوم آمد و گفت: من زنا کرده ام، حد خدا را بر من اقامه کنید! عمر دستور داد او را رجم کنند. حضرت علی علیه السلام حاضر بودند، خلیفه را گفتند از زن سؤال شود چگونه مرتکب زنا شده است. زن ماجرا را نقل کرد: من در دشت بودم تشنگی بی تابم کرد، خیمه ای از دور نمایان شد. چون به آن نزدیک شدم، اعرابی ای را در آن جا دیدم از او آب خواستم، اعرابی امتناع نمود مگر آن که با من درآمیزد، ولی من برگشتم، ولی تشنگی هر لحظه من را بی تاب می کرد تا چشم هایم تیره و تار شد، دیگر چیزی را نمی دیدم، از این جهت
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 34
ماندم اعرابی به من رسید و من را سیراب کرد و با من درآمیخت. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین است که دربارۀ آن خدای تعالی فرموده است: (فَمَنِ اضْطُرَّ غَیرَ بَاغٍ وَلا عَادٍ فَلا إِثْمَ عَلَیهِ) فاضل مقداد گفته است: این دلالت دارد بر این که مکره و مضطر حد ندارد.
استیفای حق برقراری عدالت
فقها دفاع را یک حق دانسته اند که عبارت است از توانایی و امتیازی که به موجب آن شخصی که جان، ناموس، یا مالش به ناحق مورد حمله قرار گرفته، چنان چه برای دفاع از خود یا دیگری مرتکب قتل یا جرح مهاجم گردد، اقدام او جایز است و هیچ گونه مسئولیت و مجازاتی متوجه او نخواهد شد.
سو آرز، حق دفاع مشروع را نتیجۀ غریزی حفظ جان و موجودیت می داند و چنین اظهار نظر می کند که این تمایلات در حیوان و انسان امری بدیهی است.
امام علی علیه السلام می فرماید: «جهاد با کسی که از راه حق دوری گرفته و به اختیار خود به سراشیبی گمراهی فرو افتاده بر پیروان حق لازم است، ما برای این کار کمر همت بسته ایم.
حضرت امام رحمهُ الله با اندیشۀ بالای فقهی خود دفاع مقدس را شناسایی و تنبیه متجاوز می دانستند، و اشاره دارند که هویت این نظام به حق و عدالت اسلامی وابسته است، صلح واقعی در پرتو این دو عنصر محقق می شود، حضرت امام رحمهُ الله در این باره می فرماید:
ملت ما در مقابل حق و عدالت تسلیم است، چنان چه در مقابل ظلم و جور
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 35
ایستاده است. ما انتظار داریم تا هیأتی به تجاوزات و جنایات رسیدگی کامل نماید و ظالم و متجاوز را معرفی نموده و با آن، طوری عمل کنند تا عبرتی برای متجاوزان به حقوق بشر گردد و با این شیوه نیز می توان صلح و آرامش را به جهان برگرداند.
حضرت امام رحمهُ الله در جای دیگر فرمودند:
امروز... روز جنگ است، روز احقاق حق است و حق را باید گرفت، و انتظار آن که جهانخواران ما را یاری کنند بی حاصل است. امروز روز حضور در حجلۀ جهاد و شهادت و میدان نبرد است.
خداوند در قرآن کریم می فرماید:
آنان که کافر شدند، اموال خود را انفاق می کنند تا مردم را از راه حق بازدارند. زود است آنچه انفاق می کنند به حسرتی برایش تبدیل شود. شکست خواهند خورد آنان که کفر ورزیدند به سوی دوزخ گرد آورده شوند.
رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی) می فرماید:
امروز در دنیا انقلاب حق دفاع از خود را و یک ملت حق دفاع از انقلاب خود را حتی به اندازه دفاع یک شرکت چند ملیتی بزرگ دنیا از سرمایه خود ندارد، و این ملت ها و انقلاب ها است.
انسان دنبال حق مسلم خودش می باشد که اضافه از آن چیز دیگر نمی خواهد، اگر از خود، ناموس، مال و کشورش دفاع می نماید، این حق پذیرفته شده ای در جهان و حقوق بین الملل می باشد.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 36
حضرت امام رحمهُ الله می فرماید:
جمعیت مظلومی که قیام کردند و می خواهند حق خودشان را... بگیرند، ما هم با آنها همراهی کنیم.
هدف از دفاع در اسلام
در اسلام بحث دفاع در قالب جهاد آ ورده شده است. از آن جا که اسلام به کرامت انسانی اهمیت بالایی قائل می باشد و آزادی را بر اساس آن برمی شمارد، دفاع در مقابل هر عملی که باعث محدود شدن کرامت انسانی بشود را واجب می داند. خداوند خود را اولین دفاع کننده از مؤمنان و بندگان خویش دانسته و می فرماید:
خدا مؤمنان را از هر شر و مکر دشمن نگه می دارد، خداوند هرگز خیانتکار ناسپاس را دوست نمی دارد.
هدف از جنگ در اسلام دفاع در برابر خیانت مستکبران و کفار است. خداوند در قرآن کریم می فرماید:
خداوند از آن جهت به افراد باایمان اجازه جنگ داده است که مورد ظلم واقع شده اند.
در این آیه به هدف از جهاد در اسلام اشاره کرده ، می فرماید: «با آنها پیکار کنید تا فتنه از میان برود»، و دین مخصوص خدا باشد، سپس اضافه می کند. اگر آنها (از اعتقاد در اعمال نادرست خود) دست بردارند (مزاحم آنان نشوید؛ زیرا) تعدی جز به ستمکاران روا نیست. در ظاهر، سه هدف برای جهاد در این آیه ذکر شده: از میان بردن فتنه ها، و محو شرک و بت پرستی، و جلوگیری از ظلم و ستم. به این ترتیب جهاد اسلامی به خاطر فرمانروایی در زمین و کشورگشایی، و به منظور به چنگ آوردن غنایم
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 37
و تهیه بازارهای فروش یا تملک منابع حیاتی کشورهای دیگر، یا برتری بخشیدن نژادی بر نژاد دیگر نیست.
حضرت امام رحمهُ الله می گوید:
اسلام وقتی هم که جنگ می کرده، جنگ کردنش مثل جنگ کردن های کشور گشاها نبوده است که بخواهد یک کشوری را بگیرد، اسلام می خواسته آدم درست کند. آدمهایی که گرفتار بودند زیر چنگال مشرکین... این مردم را از این قید رها کنند آزاد کنند.
حضرت امام رحمهُ الله در جای دیگر فرمودند:
رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ مقصدشان این نبود که مشرکین مکه را از بین ببرند، یا مشرکین جزیرة العرب را از بین ببرند، مقصد این بود که دین اسلام را منتشر کنند و حکومت، حکومت قرآن باشد؛ حکومت اسلام باشد.
حضرت امام رحمهُ الله تربیت یافته مکتب اسلام با پیروی از سیرۀ جد بزرگوارش هدفش سلطه بر کشور نبود، بلکه هدف او گسترش اسلام و حمایت از مستضعفان جهان و رساندن پیام الهی بود.
اگر انسان یک گام برای خدا بردارد، خدا چندین گام برای او برمی دارد و هدف، نیت و مقصد انسان رنگ و بوی الهی به خود خواهد گرفت. خدا انسان را به خودش و انمی گذارد، بلکه در هر شرایط باشد کمکش می نماید. حضرت امام رحمهُ الله در این زمینه می فرمایند:
وقتی مقصد الهی شد، راه هرچه مشکل باشد، چون مقصد الهی است باید به نظر آسان باشد.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 38
آن چیزی که همۀ سختی ها را آسان می کند این است که کارها برای خداست.
جنگ های پیغمبر همه اش با اغنیا بود و با گردن کلفت ها بود و با ثروتمند ها بود... پیغمبر این فقرا را بلند کرد و نهضت کرد برای اینکه اغنیا را سرکوب کند و سرجای خودشان بنشاند.
تمام جهادهای اسلامی دفاعی اند و هدف از آنها عبارت است از:
1. نجات ستمدیدگان از زیر بار ستم.
2. از میان بردن موانع دعوت و گسترش اسلام.
3. پیش گیری از عمل منکر.
4. مبارزه با فسادگران و متجاوزان.
وجوب دفاع
دفاع در برابر تهاجم دشمن به کشور و دفاع از ناموس و مال و جان واجب است، آیات 190 ـ 194 سوره بقره بر وجوب جهاد دلالت دارند، چنان چه می فرماید:
در راه خدا با آنان که به جنگ و دشمنی شما برخیزند جهاد کنید، لکن ستمکار نباشید که خدا ستمگر را دوست ندارد.
جهاد هرگز توسعه دین را شامل نمی شده؛ بلکه مقصود از آن «انقیاد غیرمسلمان» تحت قانون اسلامی بوده است.
تفاوت جنگ های اسلامی و غیراسلامی در این است که:
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 39
در اسلام، مقصود از جنگ توسعه طلبی امپریالیستی و تسلط بر جوامع دیگر و استضعاف و استثمار آنها و به دست آوردن بازارهای تجاری نیست و فقط به سبب آزادی و حقوق انسان ها است.
آیت الله طالقانی رحمهُ الله در کتابش می نویسد:
آیه دلالت بر وجوب حتمی و مطابق با واقعیت دارد.
حضرت امام رحمهُ الله بر جنگ دائمی اسلام و کفر تأکید داشت ، آن حضرت دربارۀ مشروعیت دفاع مقدس و باطل بودن اقدامات دشمن تجاوزگر اهتمام داشت. ایشان می فرمایند:
ما وظیفه داریم که این اسلامی که الآن به ما رسیده حفظش کنیم، تا آن فرد آخری هم که ـ خدای نخواسته ـ کشته می شود، موظف برای حفظ اسلام، برای دفاع از ملت، دفاع از کیان اسلامی، دفاع از کشور اسلامی [است].
تداوم دفاع محور صیانت از اسلام و ضرورت نگهداری از این میراث عظیم الهی. امام رحمهُ الله تأکید می نمودند:
جنگ ما جنگی است بین اسلام و کفر، نه جنگی است مابین یک کشور و یک کشور. مابین اسلام و کفر است. امروز اگر ما عقب نشینی کنیم، اسلام را شکست دادیم.
حضرت امام رحمهُ الله تأکید دارد که جنگ ما جنگ اسلام و کفر است، همان گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ خندق هنگام فرستادن علی علیه السلام در برابر عمرو بن عبدود فرمود: همۀ ایمان در برابر همه کفر قرار گرفت. حضرت امام رحمهُ الله خطاب به مردم عراق می فرماید:
بدانند که امروز جنگ بین اسلام و کفر است، و بر همۀ مسلمین واجب
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 40
است که دفاع کنند از اسلام.
حضرت امام رحمهُ الله بر این تأکید داشت که جنگ میان ایران و عراق عاقبتی جز برادرکشی و یا به شهادت رساندن مسلمانان را در پی ندارد.
حضرت امام رحمهُ الله بارها تأکید می کرد:
مسلمین و غیرمسلمین همه در صلح و صفا باشند، لکن معنایش این نیست که اگر یک کسی بخواهد بریزد در منزل یک کسی و تعدی کند، ما بگوییم که سر صلح داشته باشید و تن بدهید به ظلم! نه همان طوری که ظلم حرام است، انظلام و تن دادن به ظلم هم حرام است.
در جای دیگر می فرمایند:
ما الآن برای دینمان داریم جنگ می کنیم، برای خاک جنگ نمی کنیم.
بر همۀ دولت های اسلامی به نص قرآن واجب است که مقاتله کنند با دولت عراق تا برگردد به ذکر خدا و به امر خدا.
آن حضرت در کلمات گهربار دیگری اشاره می کنند که ما دفاع داریم می کنیم از حق اسلام، و از مسلمین، ما خواهان جنگ نمی باشیم، ما آغازگر جنگ نبودیم، بعد از آن که به ما حمله کردند دفاع نمودیم و در حال دفاع هستیم.
در آیات و احادیث زیادی نیز صریحاً بر وجوب دفاع دلالت می کند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «با اموال و جان ها و مال های خود با مشرکان جهاد کنید».
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 41
احادیث دیگری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام به ما رسیده است که بر وجوب دفاع از اسلام تشویق می کند، و این که در برابر ظلم و تجاوزگر به جهاد برخیزیم. حضرت امام رحمهُ الله نیز که در این مکتب پرورش یافته و از سفرۀ علم اهل بیت خوشه چینی نموده است، دفاع را یک امر مسلّم می داند. حضرت امام رحمهُ الله فقط مرز و جغرافیای یک کشور خاص را در نظر نداشت، فکرش فکر جهانی بود، ایشان تأکید داشت که باید برای نجات مسلمین از زیر چکمه های ظلم و ستم تلاش نمود. تأکید به این که حکومت عفلقی عراق آغازگر جنگ بوده و قراردادهای مرز بین المللی را نقض نموده است. ایران برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی و حاکمیت ملی خود بر دفاع برخاسته است، در مقابل ابرقدرت های شیطانی طاغوتی و استکبار. قصد کشورگشایی نداریم. ما مظلومیت خویش و ستم متجاوزان در جنگ را ثابت نمودیم.
نظریۀ فقها به وجوب دفاع
فقهای عظام نیز با فتاوای خود دفاع از اسلام و بلاد اسلامی را بر همۀ مسلمانان لازم می دانستند. در وسائل الشیعه نیز بابی از ابواب جهاد اختصاص به همین مسأله دارد، اکثر روایات در این باب مبنای بسیاری از اندیشه ها و فتاوای فقهای معاصر شیعه قرار گرفتند، به لحاظ روایات این باب، قتال با دزد مسلح و متجاوز و ظالم برای دفاع از نفس و حریم و مال، حتی در شرایط احتمال و ظن بر کشته شدن، جایز است، هرچند ترک دفاع از مال مستحب است. البته روایات مزبور ناظر به نهایت اضطرار در اقدام دفاعی هستند.
صاحب جواهر رحمهُ الله دفاع از جان، حریم و مال را اقدامی مطابق اصل و اجماع و نصوص دینی معرفی می کند، اما بلافاصله به قول فقیهان شیعه در وجوب رعایت
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 42
سلسله مراتب، دفاع از سهل ترین تا دشوارترین اقدامات (من الأسهل إلی الصعب ثمّ الأصعب)، از تذکر زبانی، اعتراض مسالمت آمیز تا مبارزۀ مسلحانه را یادآور می شود، هرچند خود او، به خصوص در مورد دزد مسلح و محارب، رعایت چنین ترتیبی را واجب نمی داند.
فقیه والامقام سید کاظم طباطبایی رحمهُ الله می فرماید:
مخفی نماند که از اهم واجبات دینیه حفظ اسلام و مدافعه کفار از هجوم بر بلاد مسلمین و فدا کردن مال و جان در راه حفظ اسلام است.
در جای دیگر در جواب استفتاء می نویسد:
با هجوم کفار به بلاد مسلمین واجب است با وجودی که قدرت داشته باشند، دفاع آنها و متمکنین از عامه مسلمین هرگاه من به الکفایه نباشد.
مرحوم میرزای شیرازی رحمهُ الله می فرماید:
ای مسلمانان تهاجمات دشمنان دین بر خدا و به سوی او و مشاهد ائمۀ طاهرین علیهم السلام نزدیک شدند کفار اراده کردند که دماء مسلمین را سفک نموده، حرمت دین مبین را هتک کنند، بلاد مسلمین و شعائر و مشاعر نفوس مؤمنین را در خطر اندازند، بنابراین بر جمیع عشایر و ایلات در ثغور و حدود و بر عموم مسلمانان لازم و واجب است که با آنچه در توان و قدرت آنها است استدفاع از حوزه اسلام را بر عهده بگیرند.
بسیاری از فقهای دیگر نیز همین گونه فتوا داده اند، و این دو مورد را به عنوان نمونه ذکر کردم. حضرت امام رحمهُ الله از جمله فقهای عصر خویش بود که انقلاب نمود و مردم مسلمان را از یوغ و ظلم چپاولگران نجات بخشید. فتوا داد که در مقابل آنها بایستید،
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 43
آنها قدرتش تو خالی است، چون که از پشتیبانی مردم برخوردار نمی باشند. ایشان در سخنانی می فرماید:
لکن دفاع، که حق هر انسانی است، و واجب است بر هر انسانی دفاع از خود و دفاع از کشور خود و دفاع از دین خود.
صاحب جواهر رحمهُ الله دربارۀ دفاع، به نکتۀ ظریف و مهمّی اشاره کرده است، به نظر او، دفاع بر هر که بر جان خود می ترسد، «مطلقاً» واجب است، اما دفاع از مال یا آبروی (عرض) خویش یا جان و مال و عرض دیگران، در صورتی واجب است که ظن غالب بر سلامت نفس وجود داشته باشد.
اولین شرط دفاع مشروع، تجاوز مسلحانه است. قطعنامه ای در مجمع سازمان ملل به اتفاق آرا تصویب گردید: ماده اول تجاوز می باشد و آن عبارت است از: کاربرد نیروی مسلح توسط یک دولت، علیه حاکمیت، تمامیت ارضی یا استقلال دولتی دیگر، یا کاربرد نیروی مسلح در راه های مغایر با منشور ملل متحد.
حضرت امام رحمهُ الله با آن بینش عمیق فقهی که داشت می فرمود: دفاع از کیان اسلام و موجودیت جامعه اسلامی حتی بدون اذن امام معصوم و نایب خاص و عام بر کلیه مسلمانان با هر وسیله ممکن و بدون قید و شرط واجب است.
دفاع از اسلام و کشور اسلامی، امری است که در مواقع خطر، تکلیف شرعی، الهی و ملی است و بر تمام اقشار و گروه ها واجب است.
دفاع یک امر عقلی است، هنگامی که کشور مورد هجوم دشمن قرار می گیرد عقل سلیم حکم می کند به دفاع برخیزیم. در این زمینه حضرت امام رحمهُ الله می گوید:
دفاع که یک مسأله عقلی است، یک مسئله ای است که حتی حیوانات هم
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 44
اصلاً وقتی بخواهند حمله کنند، دفاع می کنند، دفاع یک مسأله طبیعی است.
اغلب فقها علاوه بر استفاده از وسایل برای حفظ و نگهداری، کمک خواستن از مردم، فریاد کشیدن بر متجاوز و غیره را نیز اعتقاد دارند.
حضرت امام رحمهُ الله می گوید:
اگر ترس تسلط بیش تری بر بلاد مسلمین و توسعۀ استیلاء و گرفتن بلاد آنها یا اسیر نمودن آنها باشد، دفاع به هر وسیله ای که ممکن است واجب می باشد.
دفاع در اسلام یک امر مسلم و پذیرفته شده است. احدی از علما نگفته اند که دفاع در اسلام نمی باشد، دفاع نیاز به اجازه ولی و امام ندارد، هنگامی که مورد تهاجم و حملۀ دشمن واقع شود، باید از خود دفاع کنند.
ابن قدامه حنبلی می گوید:
اگر حیوان یا انسانی به زن، فرزند و مال حمله کند، خواه در منزل باشد یا خارج منزل، آن شخص می تواند مهاجم را به آسان ترین طریقی که ظن غالب دارد دفع کند.
حضرت امام خمینی رحمهُ الله می فرماید:
کسی که به ما حمله کرده و این طور ویرانگری کرده است در کشورمان... ولو اینکه ولی فقیه هم نگوید، ولو اینکه علما هم نگویند ـ با اینکه می گویند آنها هم ـ مردم مکلف شرعی هستند به اینکه دفاع کنند و حکم عقلشان این است که از کشور خودشان، از ناموس خودشان، از مال خودشان دفاع کنند.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 45
از حضرت امام رحمهُ الله می پرسند، آیا برای دفاع از اسلام و جمهوری اسلامی اجازه امام یا مرجع تقلید لازم است یا خیر؟
حضرت امام رحمهُ الله در جواب استفتا می نویسد:
دفاع از اسلام و جمهوری اسلامی به هر نحو ممکن بر تمام مکلفین واجب است و مشروط به اجازه نیست.
در جای دیگر می فرماید:
اگر به هدف قتل او یا حریمش هجوم بیاورد، مقاتله با او واجب است، ولو این که بداند که مقاتله در دفع او فایده ای ندارد؛ و برای شخص تسلیم شدن جایز نیست، چه رسد به این که گمان یا احتمال دفع او را بدهد.
برخی از فقهای امامیه نیز می گویند: اگر مدافع از نفس، مال یا ناموس بتواند فرار کند و خود را نجات دهد، باید فرار کند، زیرا فرار آسان ترین راه دفاع است.
محقق حلی در کتاب شرایع نوشته:
انسان حق دارد در مقابل حملۀ چارپایان از خویش دفاع کند، اگر در حال دفاع چارپا تلف شود ضامن نیست.
صاحب جواهر رحمهُ الله در مورد دفاع از حمله حیوانات شبهه کرده و بر این باور است که ادله دفاع، مجوز دفاع از متجاوزی را صادر می کند که دارای شعور و تکلیف است و شامل مورد بحث نیست. وقتی ادله دفاع شامل این مورد نشد، می توان به دلیل حرمت مال غیر، چه رسد به اتلاف مال غیر، تمسک کرد و حکم به ضمان حیوان در صورت تلف نمود.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 46
حضرت امام رحمهُ الله فرمودند:
اگر با فرار و مانند آن خلاصی از کشتار ممکن باشد احتیاط (واجب) آن است که با فرار تخلص پیدا کند. بنابراین اگر به حریم او هجوم آورد و به یک نحوی غیر از کشتار، خلاصی ممکن باشد، احتیاط (واجب) تخلص به همان نحو است.
حفظ کیان اسلام که واجب است بر همۀ ما، چنانچه بر همۀ ما واجب است که به هر طور می توانیم دفاع کنیم از اسلام. امروز قضیه، قضیۀ دفاع است، دفاع از یک قدرت هایی که می خواهند حمله کنند،... بر همۀ ما، بر همۀ شما به مقداری که قدرت داشته باشیم، به مقداری که توانایی داشته باشیم واجب است که جدیت کنیم در این که این دفاع مقدس را ما به طور شایسته عمل بکنیم.
در جای دیگر می فرماید:
اسلام و احکام اسلام آن قدر اهمیت دارد که پیغمبرها برای احکام خدا و برای خدا خودشان را فدا کردند و در اسلام، از صدر اسلام به بعد، بزرگان اسلام خودشان را فدا کردند برای اسلام.
فصل اول: دفاع فردی
اسلام از ارزش های انسانی همواره حمایت می کند و به خود انسان اجازه داده است که تا آخرین رمق که در وجودش داشته باشد از این ارزش ها دفاع کند، بعضی از این ارزش ها، جان، ناموس و مال انسان است، اسلام هر فردی را موظف کرده است در صورتی که هدف هجوم مهاجم یا محارب و دزد قرار گرفتند، که به این ارزش ها لطمه و آسیب وارد سازند با تمام قدرت تا پای جان بپا خیزند و از خود، ناموس و مال دفاع
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 47
کنند. در آیات قرآن کریم تأکید می کنند کسانی که به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ایمان آوردند، با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کردند انواع نیکی ها، سعادت ها و پیروزی ها و خیرات مادی و معنوی در این جهان و جهان دیگر نصیبشان است.
فقیهان شیعه دفاع از اصل و کیان اسلام را آن گاه که مورد تعرّض کافران مهاجم قرار گیرد، همپای دفاع از جان و عرض، مشمول وجوب دفاع به هر طریق ممکن می دانند. محقق حلی در کتاب شرائع می نویسد: هیچ اختلافی بین فقها نمی باشد، در این که انسان می تواند محارب یا دزد یا غیر اینها را از جان خود، ناموس و مال تا آن جا که قدرت دفع دارد دفع کند. اجماع کافه علما و نصوص و روایات بر این امر دفاع دلالت دارد.
کسی که از خود دفاع می کند مستوجب مجازات نیست. چنین فردی با دفع تجاوز به اجتماع خدمت می کند و عمل او فاقد قبح اجتماعی است و لذا اجتماع نمی تواند در اعمال کیفر شخصی که در مقابل تجاوز دیگری مقاومت و از وقوع آن جلوگیری کرده است، خود را ذی نفع بداند، مطلبی که در دفاع مشروع باید مورد توجه قرار گیرد این است که علت مشروعیت دفاع، اعمال قضاوت شخصی و اجرای عدالت فردی نیست، بلکه رفتاری است که جنبۀ پیش گیری از نتایج زیان بار یک حمله غیرعادلانه را دارد. بدین لحاظ دفاع مشروع بیش تر در جهت تأمین و حفظ امنیت شخصی در غیاب هیأت اجتماعی است تا قضاوت و اجرای عدالت خصوصی و فردی. همین جنبه پیش گیری از نتایج زیان بار حمله غیرعادلانه در دفاع مشروع به عنوان عامل موجهه جرم است که تحقق دفاع مشروع را منوط به رعایت شرایطی نموده است.
فقیهان برای دفاع درجاتی ذکر کرده اند که مدافع باید از آسان ترین درجه ای که ظن غالب پیدا می کند با آن از خود دفاع نماید. نخستین فقیهی که در این باره اظهار نظر کرده، شیخ طوسی رحمهُ الله است. ایشان می فرماید: هرگاه کسی قصد جان یا مال یا حریم
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 48
کسی را داشته باشد، برای مدافع مهاجم به آسان ترین چیز ممکن جایز است. پس اگر در جایی است که صدا بزند، کسی به فریاد او می رسد دفاع با همان فریاد محقق می شود و اگر لازم است با دست از خود دفاع کند، و اگر متجاوز با دست دفع نشود، با عصا و اگر با عصا نشد می تواند با سلاح متجاوز را دفع کند.
در آیات قرآن هم تأکید بر این شده است که از حدود خویش تعدی و تجاوز نکنید که خداوند اهل تعدی را دوست ندارد.
شهید ثانی در شرح لمعه ضمن ذکر اقوال سایر فقها در مورد دفاع فردی می نویسد:
جایز است دفع کردن محارب ولو به کشتن او و هرگاه جز با کشتن مهاجم حملۀ او را نتوان دفع کرد و باعث کشته شدن مهاجم شود خونش هدر است و دیه ای بر عهدۀ مدافع نیست.
در ماده پانزده قانون آمده، کسی که در مقام دفاع مشروع موجب خسارت بدنی یا مالی شخص متجاوز شود، خسارت نیست، مشروط بر این که خسارت وارده بر حسب متعارف متناسب با دفاع باشد.
حضرت امام رحمهُ الله می فرماید:
اگر از طرف مهاجم ـ چه به مباشرت یا به تسبیب ـ نقصی بر مدافع واقع شود، (مهاجم) ضامن جرح یا قتل یا مال و مانند آن می باشد.
در جای دیگر می فرماید:
انسان می تواند چهارپای حمله کننده را از خود و از دیگران و از مال خود دفع کند، و اگر چهارپا معیوب یا تلف شود، در صورتی که دفع چهارپا بر آن متوقف باشد،
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 49
ضمان و مسئولیتی نیست، اگر انسان بتواند از آن بگریزد، ظاهراً جایز نیست به چهارپا آسیبی برساند، اگر زیانی به آن وارد سازد ضامن و مسئول است.
اقسام دفاع فردی
الف. دفاع از نفس
تجاوز گاهی نفس را هدف قرار می دهد که در نتیجه جان خود را از دست می دهد. در این زمینه آیا دفاع از نفس واجب است؟ یا مستحب و یا مباح؟ در این باره فقها شرایط و حالات مختلفی دربارۀ دفاع از نفس بیان کرده اند، گروهی دفاع از نفس را به طور مطلق واجب می دانند، گروهی نیز دفاع را جایز دانسته اند، گروه سوم قائل به تفصیل می باشند. فقهای شیعه دفاع را واجب دانسته و خود به دو دسته تقسیم شده اند:
الف. عده ای دفاع از نفس را منوط به قدرت داشتن مدافع بر دفاع واجب می دانند؛ آنها می گویند: اگر مهاجم قصد کشتن مدافع را داشته باشد، دفاع بر او واجب است و با وجود قدرت بر دفاع، تسلیم جایز نیست.
بعضی از فقیهان شیعه بر وجوب مطلق دفاع از نفس و حریم، تأکید نموده اند و از جواز تسلیم جویی (استسلام) امتناع کرده اند.
حضرت امام رحمهُ الله در این رابطه می فرمایند:
دفاع از نوامیس مسلمین و دفاع از بلاد مسلمین و دفاع از همۀ حیثیات مسلمین امری است لازم و ما باید خودمان را برای مقاصد الهی و دفاع از مسلمین مهیا کنیم.
در جای دیگر می گوید:
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 50
دفاع از مملکت اسلامی، دفاع از نوامیس مسلمین از واجبات شرعیه الهیه ای است که بر همۀ ما واجب است.
ب. عده ای دیگر دفاع را مطلقاً واجب می دانند. آنها می گویند: اگر مهاجم به قصد کشتن شخص یا تجاوز به ناموس او حمله کند، باید با او مبارزه کند، هرچند می داند مبارزه اش با او اثر و فایده ندارد، در هر صورت تسلیم او جایز نمی باشد.
فقیهان حفظ جان را بر دفاع از مال ترجیح می دهند و بنابراین، بر جواز تسلیم شدن در برابر هجوم دشمنان به اموال مسلمانان حکم کرده اند. اما دربارۀ تجاوز به عرض و ناموس مسلمانان تأمل کرده اند. برخی به لحاظ اولویت حفظ نفس بر حفظ عرض و ناموس، در شرایط علم یا ظن بر قتل دفاع کننده، تسلیم جویی (استسلام) را جایز دانسته اند. در عین حال، عده ای دیگر از فقیهان شیعه، با تکیه بر اهمیت عرض و ناموس بر نفس نزد انسان های غیرتمند و شریف، بر وجوب حفظ عرض و عدم جواز تسلیم حکمه کرده اند.
اما دفاع از جان مطلقاً واجب است، هرچند یقین داشته باشند که توانایی دفاع ندارد و یقیناً به قتل خواهد رسید؛ جز آن که حداکثر دفاع ممکن واجب است. همۀ این موارد تابع حکم دزد محارب می باشند.
فقهای امامیه برای اثبات نظریۀ خود به ادلۀ زیر استناد جسته اند:
1. کتاب: (وَلا تُلْقُوا بِأیدِیکمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ).
2. سنت: «إنّ الله لیمقت العبد یدخل علیه فی بیته فلا یقاتل».
3. عقل: وجوب دفع و زیان نفس، از این رو کسی که با وجود قدرتی زیان را از
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 51
خود دفع نکند، جای سرزنش و ملامت دارد.
بعضی از فقها فرموده اند: اگر دزد یا محاربی قصد تجاوز به شخصی داشته باشد، شخص مذکور بر خلاف دزد یا محارب (بدون اطلاع از آن)، به قصد دیگری غیر از دفاع، حمله کند ظاهر جواز دفاع از حریم و مال به مرد یا زن بودن و صغیر و مجنون بودن مهاجم اختصاص نداشته و در همۀ موارد حکم یکی است.
ب. دفاع از مال
فقها دربارۀ احکام دفاع از مال، با وجود شرایط و قراردادهای خارجی، نظریات مختلف بیان می کنند. برخی آن را واجب، بعضی جایز و گروهی حرام می دانند.
الف. دفاع از مال را واجب می داند: به شرط این که مال مورد نیاز باشد، از دست دادن آن باعث زیان وضرر بشود، مانند آن که حفظ جان منوط به آن باشد، یا امانت بوده، برخی از طرفداران نظریه، حفظ سلامت مدافع را شرط دفاع دانسته اند.
ب. دفاع از مال را جایز می دانند، برای اثبات نظریه خود دلیل می آورند: اگر مال مورد نیاز یا متعلق حق غیر نباشد، دفاع از آن به اجماع فقها جایز است. برخی از معتقدان این قول دفاع از مال را به شرط ظن به سلامت مدافع می دانند.
ولو انسان صدی ده احتمال بدهد، حفظ جان در صدی ده هم واجب است. اما در این جا چون مقام دفاع از مال است، تا حدود صدی پنجاه هم می تواند جلو برود، اما اگر خطر غیر مال مثل ناموس یا جان در کار باشد، با صد درصد یقین به این که کشته می شود هم باید قیام کند، باید دفاع کند، باید بجنگد، و نباید بگوید خوب او قصد کشتن مرا دارد، من چکار بکنم؟ نه، او قصد کشتن دارد، بر تو واجب است که او را
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 52
قبلاً بکشی. یعنی باید مقاوم باشی، نه این که بگویی او که می خواهد بکشد، من دیگر چرا دست به کاری بزنم، من چرا شرکت کنم؟! دو مورد دیگر هم هست. یک مورد را اصطلاحاً می گویند قتال اهل بغی مقصود این است: اگر در میان مسلمین جنگ داخلی در بگیرد و یک طایفه بخواهد نسبت به طایفۀ دیگر زور بگوید، این جا وظیفه سایر مسلمین در درجۀ اول این است که میان اینها صلح برقرار کنند، میانجی بشوند، کوشش کنند که اینها با یکدیگر صلح کنند، و اگر دیدند یک طرف سرکشی می کند و به هیچ وجه حاضر نیست صلح کند بر آنها واجب می شود که به نفع آن فئه مظلوم علیه آن فئه سرکش وارد جنگ بشوند. ماده 33 قانون مجازات اسلامی، دفاع از مال را به طور کلی در ردیف دفاع از جریان یا عرض یا ناموس شناخته و تحت شرایطی آن را قابل تعقیب و مجازات نمی داند. همچنین دفاع در مقابل کسی که در صدد سرقت و ربودن انسان یا مال او برآید، به شرط آن که دفاع متوقف به قتل باشد، مجازات نخواهد شد.
حضرت امام رحمهُ الله بدون شرط حفظ سلامت مدافع را جایز می داند.
عبدالقادر عوده در کتابش می نویسد: دفاع مشروع بر هر انسانی در حمایت از جان خود یا جان دیگری واجب است و حقی است برای او در حمایت از مال خود و یا مال دیگری در مقابل هر نوع تجاوز فعلی نامشروع با هر وسیله ای که برای دفع در برابر این تجاوز ضروری باشد.
حضرت امام رحمهُ الله معتقد است: جان خود را در رابطه با مال فدا کردن واجب نیست، بلکه احوط ترک آن است.
ج. دفاع از مال را حرام می داند، می گویند: اگر مدافع بداند در صورت دفاع از مال کشته می شود، دفاع از آن مال حرام است؛ زیرا عمل او، هلاکت نفس است.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 53
دفاع از مال را در صورت علم مدافع به کشتن خود حرام دانسته و به دلایل زیر اشاره می کنند:
1. نفس از اهمیت زیاد به نسبت مال برخوردار است.
2. مال با مباح کردن حقی که به صاحب آن تعلق دارد مباح می شود، اما گرفتن مال برای متجاوز جایز نیست؛ چون که مالک بدون رضایت و از روی ناچاری مال را می دهد.
3. دفاع از مال در چنین حالتی، به هلاکت انداختن نفس است، در حالی که خداوند می فرمایند: (وَلا تُلْقُوا بِأیدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ).
ج. دفاع از ناموس
تجاوز به ناموس، گاهی از طریق زنا یا مقدمات آن صورت می گیرد. قذف یکی از جرم های ناموسی شمرده می شود:
الف. زنا: زنا عبارت است از این که مرد با زنی که بر او حرام است، نزدیکی کند. در کتاب و سنت به طور قطع از گناهان کبیره شمرده شده است: (وَلا تَقْرَبُوا الزِّنَی إِنَّهُ کَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِیلاً).
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: فرزند آدم هرگز گناهی مرتکب نشده که در نزد خداوند از کشتن یکی از پیامبران، تخریب کعبه و زنا با زنی که بر او حرام است بزرگ تر باشد.
فقهای شیعه در بحث دفاع از ناموس دارای سه قول می باشند:
1. دفاع از ناموس، ولو در مقدمات زنا واجب است و تسلیم شدن به هیچ وجه، جایز نیست.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 54
2. اگر مدافع بداند در صورت دفاع کشته می شود، قول به حرمت دفاع محتمل است، اما اگر ترس از قتل خود داشته باشد، دفاع برای او جایز است.
3. بر زن و بچه، دفاع از ناموس شان مطلقاً واجب است، چون تمکین آنها در مقابل تجاوز، حرام است.
ب. نگاه حرام: خانه برای انسان محل امنی است تا از آنچه خداوند روا داشته بهره جوید: «بگو ای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چه کسی زینت های الهی را برای بندگان خود آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو: ای پیامبر این نعمت ها در دنیا و خالص و نیکوتر از این ها در آخرت برای اهل ایمان است».
یکی از اموری که آسایش، آرامش و خوش بختی انسان را مکدّر و بلکه آزادی مشروعش را از او سلب و حرمتش را هتک می کند، نظر انداختن افراد بیگانه به ناموس دیگران و چشم چرانی می باشد. آیات الهی به شدت از این کار نهی کرده است، به همین دلیل فقها نگاه حرام را تجاوز به ناموس شمرده، بعضی دفاع از آن را جایز دانسته اند. و بعضی دیگر واجب دانسته اند.
امام صادق علیه السلام می فرماید: تمامی آیاتی که در قرآن دربارۀ حفظ فروج هست، با معنای حفظ از زنا است، به غیر از آیۀ 30 و 31 سورۀ نور که منظور حفظ از نگاه است.
حضرت امام رحمهُ الله نگاه کردن با دوربین و مانند آن را نیز حرام می شمرند.
نگاه خواه به سبب نزدیکی مسافت، بدون واسطه باشد یا با وسایل نزدیک کننده حرام است.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 55
این حکم شامل نوجوانی که به حد بلوغ نزدیک است نیز می شود، زیرا دفاع برای جلوگیری از گناه و دفع فساد می باشد نه اجرای حد، از این رو مکلف بودن ناظر شرط دفع او نمی شود.
ج. قذف: قذف در لغت «متهم کردن زن به زنا یا چیزی به معنای آن است».
خداوند می فرماید:
و آنان که به زنان باعفّت مؤمنه نسبت زنا دهند، آن گاه چهار شاهد (عادل) بر دعوای خود نیاورند آنان را به هشتاد تازیانه کیفر دهید و دیگر هرگز شهادت آنها را نپذیرید که مردمی فاسق و نادرستند.
صاحب جواهر رحمهُ الله می گوید:
اگر کسی به دیگری دشنام دهد قذف شونده حق رد همان دشنام را دارد، به شرط آن که دروغ و قذف نباشد، مثل ظالم و احمق؛ که همه افراد این صفت را دارا هستند، اما دشنام دادن به خویشاوندان قذف کننده جایز نیست، اگر کسی به جای قذف شونده دشنام دهد، حقش را استیفا کرده و قذف کننده بریء می شود و هیچ یک از آن دو مستوجب تعزیر نمی باشد.
در قرآن مجید، جهاد نوعی عمل دفاعی محسوب می گردد.
فصل دوم: دفاع جمعی
در تشریع قانون دفاع، تنها مسأله خود مطرح نیست، بلکه دیگران و جامعه نیز مطرح می باشند. از این روست که در آیۀ 39 سوره حج مسئله دفع ظلم برای دفاع از دیگران و مظلومان فردی و اجتماعی جامعه به عنوان فرض و واجب مطرح می شود. در این آیه
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 56
سخن از دفع تجاوز به جامعه و ملت است. به این معنا که تنها دفاع از خود فردی مطرح نیست، بلکه دفاع از خود جمعی که به شکل ملت و جامعه مطرح می شود نیز امری است که می بایست در حوزۀ دفاع از خود بیان شود. ارتباط تنگاتنگی که قرآن برای جامعه و فرد می یابد این مسئله را تأکید می کند که دفاع از جامعه به معنای دفاع از خود می باشد. دفاع از مظلومان و یا زنان و ناتوانان و میهمان از جمله توجه و اهتمامات قرآن به مسئله دیگری است که می بایست همواره از سوی مؤمنان نیز مورد توجه قرار گیرد.
در حقیقت دفاع از خود تنها مسئلۀ اسلام و قرآن نیست، بلکه دفاع از دیگران و جامعه نیز مسئله ای است که آثار و کارکردهای مهمی دارد. صاحب جواهر رحمهُ الله شرایط دفاعی جمعی را دو چیز می داند: اول این که مسلمانان مورد هجوم کفار قرار گیرند، و این هجوم اساس اسلام را تهدید کند. و دوم اراده استیلا بر بلاد مسلمانان داشته باشند و این، اسارت و آوارگی و اخذ اموال مسلمانان را در پی داشته باشد. در چنین شرایطی، بر همۀ مسلمانان، اعم از زن و مرد، سالم و بیمار، حتی کور و ناقص العضو، واجب است که به هر نحو ممکن و در هر شرایطی اقدام کنند و نیازی به اذن امام و دیگر شروط جهاد ابتدایی ندارند.
این دیدگاه عیناً در تمام رساله های عملی امروز مراجع تقلید وجود دارد. اهمیت دفاع از کیان اسلامی و جلوگیری از تهاجم بیگانگان به سرزمین های اسلامی تا آن جاست که آیت الله شیرازی می نویسد:
چنان که مکلفین بتوانند از مجانین و اطفال برای دفاع استفاده کنند و آنها را به کاری بگمارند، تشغیل آنان نیز واجب است.
شافعی در کتاب اُم می گوید: وقتی که دشمن در کوه یا قلعه و خندق یا هر جای
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 57
دیگر متحصن شود، جایز است که به وسیلۀ منجنیق و عراده مورد حمله واقع شوند و آتش و مار و عقرب و هر چیز که موجب زیانشان گردد بر آنان افکنده شود، یا با آب غرقشان کنند. اگرچه در میانشان زنان و کودکان باشند، و دلیل آن این است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بر اهل طایف منجنیق نصب کرد، با وجودی که در میانشان زنان و کودکان بودند.
در قرآن کریم آمده است:
(وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأصْلِحُوا بَینَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَی الأخْرَی فَقَاتِلُوا الّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلَی أمْرِ اللهِ)؛ اگر دو طایفه از اهل ایمان با هم به قتال برخیزند، البته شما (مؤمنان) بین آنها صلح برقرار دارید، و اگر یک قوم بر دیگری ظلم کرد با آن طایفه ظالم قتال کنید تا به فرمان خدا باز آید.
یکی از مواردی که مصداق این آیه شریفه است، جایی است که مردمی بر امام عادل زمان خودشان خروج بکنند. چون او امام عادل و به حق است، و این علیه او قیام کرده، فرض این است که حق با اوست نه با این، پس باید که به له او و علیه این وارد جنگ شد. یکی دیگر از موارد که در آن تا اندازه ای میان فقها اختلاف است، مسئله قیام خونین برای امر به معروف و نهی از منکر است. آن همه یک مرحله و یک مرتبه نیست.
خداوند در قرآن کریم می فرماید:
(وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ الّذِینَ یقَاتِلُونَکمْ وَلا تَعْتَدُوا إِنَّ اللهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ * وَاقْتُلُوهُمْ حَیثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیثُ أخْرَجُوکُمْ وَالْفِتْنَةُ أشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّی یُقَاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قَاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 58
کذَلِکَ جَزَاءُ الْکَافِرِینَ * فَإِنِ انتَهَوْا فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ * وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ للهِ فَإِنِ انتَهَوْا فَلا عُدْوَانَ إِلا عَلَی الظّالِمِینَ)؛ و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند، نبرد کنید! و از حد تجاوز نکنید، که خدا تعدی کنندگان را دوست نمی دارد و آنها را «بت پرستانی که از هیچ گونه جنایتی ابا ندارند» هر کجا یافتید، به قتل برسانید! و از آن جا که شما را بیرون ساختند از مکه، آنها را بیرون کنید و فتنه (و بت پرستی) از کشتار هم بدتر است! و با آنها، در نزد مسجد الحرام (در منطقه حرم)، جنگ نکنید، مگر این که در آن جا با شما بجنگند. پس اگر (در آن جا) با شما پیکار کردند، آنها را به قتل برسانید! چنین است جزای کافران! و اگر خودداری کردند، خداوند آمرزنده و مهربان است. و با آنها پیکار کنید! تا فتنه (و بت پرستی، و سلب آزادی از مردم)، باقی نماند، و دین، مخصوص خدا گردد. پس اگر (از روش نادرست خود) دست برداشتند، (مزاحم آنها نشوید، زیرا) تعدی جز بر ستمکاران روا نیست.
در نخستین آیه، قرآن دستور مقاتله و مبارزه با کسانی که شمشیر به روی مسلمانان می کشند صادر کرده و به آنان اجازه داده است که برای خاموش ساختن دشمنان دست به اسلحه ببرند، و به تعبیر دیگر دوران صبر و شکیبایی مسلمانان تمام شده بود، و به قدر کافی قوت و قدرت پیدا کرده بودند که با شجاعت و صراحت، از خود و حقوق خویش دفاع کنند، قرآن کریم می فرماید: «با کسانی که با شما می جنگند در راه خدا پیکار کنید. تعبیر به فی سبیل الله، هدف اصلی جنگ های اسلامی را روشن می سازد که جنگ در منطق اسلام هرگز به خاطر انتقام جویی یا جاه طلبی یا کشورگشایی یا به دست آوردن غنایم، و اشغال سرزمین های دیگران نیست. اسلام همۀ اینها را محکوم می کند و می گوید: سلاح به دست گرفتن و به جهاد پرداختن فقط باید در راه خدا، و برای
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 59
گسترش قوانین الهی و بسط توحید و عدالت و دفاع از حق، و ریشه کن ساختن ظلم و فساد و تباهی باشد.
در فقه اسلامی در کتاب جهاد مسأله ای است که عبارت است از: اگر دشمنان اسلام در حالی که با مسلمین در حال جنگند عده ای از اسرای مسلمان را در خط مقدم جبهه سپر خویش قرار دهند و خود در پشت این جبهه مشغول فعالیت و پیشروی باشند به طوری که سپاه اسلام اگر بخواهد از خود دفاع کند و یا به آنها حمله کند و جلوی پیشروی آنها را بگیرد چاره ای نیست جز این که برادران مسلمان که سپر واقع شده اند نیز به حکم ضرورت از میان بردارد؛ زیرا دسترسی به دشمن ستیزه گر و مهاجم امکان پذیر نیست جز با کشتن مسلمانان، در این جا قتل مسلم به خاطر مصالح عالیه اسلام تجویز شده است. آنها نیز در حقیقت سرباز اسلامند و در راه خدا شهید شده اند، منتها باید خون بهای آنان را به بازماندگانشان از بودجه بیت المال بپردازند.
آیت الله سید عبدالاعلی سبزواری رحمهُ الله نوشته است:
حتی اگر مسلمین را سپر بلا قرار دادند، باید حتی الامکان از کشتن آنها خودداری کرد، ولی چنانچه دسترسی به مشرکان و پیروزی، جز با کشتن این مسلمین حاصل نمی شود، کشتن آنها و دفع تعرض نیز جایز است.
بر این اساس هرچند اسلام جایگاه ویژه ای برای حقوق بشر و جلوگیری از کشتار افراد غیرنظامی در جنگ قائل است؛ اما در صورتی که دشمن تمامی قواعد انسانی را زیر پا گذاشته و خودداری مسلمانان از دست زدن به اقدامات تلافی جویانه سبب جسارت و تعدی بیش تر آن به سرزمین های اسلامی می شود؛ چاره ای جز مقابله به مثل در جهت بازدارندگی حتی در صورتی که منجر به کشته شدن افراد غیرنظامی دشمن نیز شود، باقی نمی ماند.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 60
حضرت امام رحمهُ الله می فرماید: هرگاه دشمن به سرزمین مسلمانان و یا به مرزهای آنان حمله کنند که ترس از بین بردن اصل اسلام و یا جامعه اسلامی بیم از آن می رود، بر همۀ مسلمین واجب است، با هر وسیله ممکن به دفاع برخیزند و در این راه از بذل جان و مال دریغ نکنند.
هدف حضرت امام رحمهُ الله تنها در دفاع از ملت ایران که مورد هجوم بعثی ها قرار گرفته بودند خلاصه نمی شد، بلکه آرمان و هدفش نجات همۀ مسلمانان جهان بود. ایشان در سخنرانی ها و پیام هایش روی این نکته بارها تأکید کرده اند. حضرت امام رحمهُ الله در خطابی مستقیم به ممالک اسلامی با مخاطب قرار دادن نمایندگان سازمان کنفرانس اسلامی، ضرورت شناسایی متجاوز و مقابله با آغازگر جنگ را به آنان گوشزد می نمودند، و تأکید می کردند که دفاع مقدس با عقل و اسلام موافقت دارد. ایشان تأکید داشتند که:
چرا ممالک اسلامی به آیه شریفه ای که می فرماید که: (فَقَاتِلُوا الّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلَی أمْرِ اللهِ) چرا عمل نمی کنند؟ مع الاسف بعض از ممالک اسلامی یعنی ممالکی که دولت هایشان به اسم اسلام بر آنها حکومت می کند، در عین حالی که می بینند که او طغیان کرده است و هجوم کرده است بر یک مملکت اسلامی بدون جهت، بدون یک حجت، با او اعلام موافقت می کنند یا بعضی پشتیبانی می کنند.
در جای دیگر می گوید:
اگر مسلمین و دولت های اسلامی با هم آن پیوند اخوتی که خدای تبارک و تعالی در قرآن کریم فرموده است حفظ کنند و ایجاد کنند، نه افغانستان مورد هجمه واقع می شود و نه فلسطین مورد حمله واقع می شود و نه سایر کشورها.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 61
حضرت امام رحمهُ الله پرورش یافتۀ مکتب اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله و سلم می باشد، اندیشه و فکرش را صرف نجات مردم ایران و رسیدن به حقوقش محدود نکرد، بلکه در جهت نجات همۀ مسلمانان جهان و رسیدن به حق مسلّمشان تأکید داشت. ایشان می فرمایند:
ما برای احقاق حقوق فقرا در جوامع بشری تا آخرین قطرۀ خون دفاع خواهیم کرد.
اقسام دفاع جمعی
الف. دفاع از خاک
فقهای شیعه دفاع از اصل و کیان اسلام را آن گاه که مورد تعرّض کافران مهاجم قرار گیرد، همپای دفاع از جان و عرض، مشمول وجوب دفاع به هر طریق ممکن می دانند:
«لو أراد الکفّار محو الإسلام و درس شعائره وعدم ذکر محمد صلی الله علیه و آله و سلم وشریعته، فلا إشکال فی وجوب الجهاد»؛ هرگاه کافران قصد محو اسلام و حذف شعائر و نمادهای اسلامی، شریعت و نام محمد صلی الله علیه و آله و سلم را [در جوامع اسلامی] داشته باشند، وجوب جهاد بی اشکال است.
همین استدلال در اندیشۀ فقیهان شیعه به دفاع شهادت طلبانه، در صورت انحصار این نوع دفاع در قبال مهاجمان مسلح گسترش داده شده است. رهبر فرزانه و معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی) در اجوبة الاستفتائات در پاسخ این سؤال فرموده است:
اگر مکلف طبق تشخیص خود، احساس کند که کیان اسلام در خطر است، باید برای دفاع از اسلام قیام کند، حتی اگر در معرض کشته شدن باشد.
در زمینۀ جهاد اسلامی، قرآن کریم به یک اصل حیاتی که در هر عصر و زمان باید
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 62
مورد توجه مسلمانان باشد اشاره می کند، و آن لزوم آمادگی رزمی کافی در برابر دشمنان است. نخست می گوید: و در برابر دشمنان هر قدر توانایی دارید از نیرو و قدرت آماده سازید و آن گاه آماده مقابله شوید، بلکه از پیش باید به حد کافی آمادگی در برابر هجوم های احتمالی دشمن داشته باشید. سپس اضافه می کند: و همچنین به اندازه کافی اسب های ورزیده برای میدان جهاد فراهم سازید.
سیرۀ عملی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و پیشوایان بزرگ اسلام نشان می دهد که آنها برای مقابله با دشمن از هیچ فرصتی غفلت نمی کردند، در تهیه سلاح و نفرات، تقویت روحیه سربازان، انتخاب محل اردوگاه، و انتخاب زمان مناسب برای حمله به دشمن و به کار بستن هر گونه تاکتیک جنگی، هیچ مطلب کوچک و بزرگی را از نظر دور نمی داشتند. دستور مهم فقهی اسلام در زمینۀ «مسابقه تیراندازی و اسب سواری» که حتی برد و باخت مالی را در زمینۀ آن تجویز کرده، و مسلمانان را به این مسابقه دعوت نموده است، نمونۀ دیگری از بینش عمیق اسلام در زمینۀ آمادگی در برابر دشمن است.
افکار و اندیشه های عالی حضرت امام رحمهُ الله برگرفته از متون دینی آیات و روایات می باشد، بلکه صرف دفاع از وجب وجب خاک نه کشورگشایی و تجاوز به خاک و سرزمین سایر کشورها. انسان باید از وطن و خاک خود دفاع کند و نگذارد اجانب به ذخایر طبیعی آنها به چشم طمع نگاه کنند. حضرت امام رحمهُ الله می گوید:
ما برای میهن عزیزمان تا شهادت یکایک سلحشوران ایرانی مبارزه می کنیم و پیروزی ما حتمی است.
حضرت امام رحمهُ الله بر این عقیده بود که اسلام امانت الهی است که از اولیای خدا نزد ما مسلمانان به ما ارث رسیده است، اگر اشخاصی بخواهند امانت الهی را از ما بگیرند مقابله خواهیم کرد. ایشان می فرماید:
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 63
مسیر اسلام بر شهادت در راه هدف است، و اولیای خدا ـ علیهم السلام ـ شهادت را یکی از دیگری به ارث می بردند، و جوانان متعهد ما برای نیل شهادت در راه خدا درخواست دعا می کرده و می کنند.
آنهایی که حفاظت این کشور را می کنند، این روحیه را دارند که روحیۀ بسیار ارزشمندی است و شهادت طلبی است و خود را به حلقوم مرگ انداختن برای نجات اسلام و نجات کشور، خداوند این روحیه را به همه عنایت کند.
حلبی رحمهُ الله در کتاب الکافی فی الفقه نگاشته است:
اگر از سوی کافران و جنگ طلبان خوف تجاوز به بعضی سرزمین های اسلامی برود، بر اهالی تمام اقلیم هاست که با دشمنان متجاوز نبرد کنند و از سرزمین اسلامی دفاع کنند.
اشاره شد که فقه شیعه غیر از وضعیت دفاعی، اعم از شخصی و خوف نفس یا دفاع از کیان اسلام و موجودیت جامعه اسلامی، هرگونه تعرض به غیرمسلمانان را تحریم می کند. منظور از «وضعیت دفاعی» کاملاً روشن است، اما دفاع از کیان اسلام و هویت جامعه اسلامی را در قالب «جهاد دفاعی» توضیح داده است. جهاد دفاعی خصایص ویژه ای دارد:
اولاً، از لحاظ جغرافیایی در درون دار الاسلام و در شرایط حضور مهاجمان در جامعۀ اسلامی شکل می گیرد.
ثانیاً، منحصراً محدود به موقعیتی است که غیرمسلمانان قصد تعطیل اسلام و مسخ هویت اسلامی از حیث تعطیل شریعت و شعائر دینی مسلمانان را دارند.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 64
با این حال، هرچند جهاد دفاعی مستلزم هر اقدامی برای واکنش به تجاوز است، تفکر شیعی توسل به ترور را تحریم کرده. می توان گفت که هیچ یک از منابع شیعه از مفهوم «ترور» به طور ایجابی سخن نگفته اند. بدین سان، ترور از جمله اقدامات ممنوعی است که فرهنگ دفاعی شیعه و ادبیات فقه دفاعی با آن مواجهه سلبی دارد. اندیشمندان شیعه تحریم مطلق ترور را از روایت حضرت امام صادق علیه السلام استفاده می کنند که آن حضرت نیز از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است. روایت ناظر به داستانی خاص درباره حکم کسی است که امیرالمؤمنین علیه السلام را سبّ کرده بود. طبق اندیشۀ اسلامی، سبّ ائمه اطهار علیهم السلام همانند سبّ نبی صلی الله علیه و آله و سلم است. اما حضرت امام صادق علیه السلام از ترور سبّ کننده منع کرد. فقیهان مسلمان با استناد به این رویداد، از آن رو که عبارات روایت مطلق هستند، مطلق ترور را تحریم کرده اند.
حضرت امام رحمهُ الله هم در این زمینه می گوید: هرگاه دشمن به سرزمین مسلمانان یا مرزهای آنان حمله آورد، به طوری که ترس از بین بردن اصل اسلام و جامعه اسلامی از آن می رود بر همۀ مسلمین واجب است با هر وسیله ممکن به دفاع برخیزند و در این راه از بذل جان و مال دریغ نکنند.
اسلام اعلام داشت که پیروان و عقاید گوناگون می توانند در کنار یکدیگر زندگی مسالمت آمیزی داشته باشند، و نه تنها از جنگ با یکدیگر بپرهیزند، بلکه در ارزش های مشترک با یکدیگر همکاری کنند و ضمن آیات بسیاری یهود و نصارا را به دلیل اختلافاتشان مورد ملامت قرار داده است.
اسلام در رسالت جهانی خود، خواستار تحقق شرایطی است که ملت ها بتوانند در انتخاب مکتب و جهان بینی خاص خویش تصمیم بگیرند و در صورت روشن شدن حق، آزادانه عقیده توحیدی را بپذیرند و جز خدای یگانه را نپرستند و تسلیم خواست
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 65
و اراده او شوند و لازمه این رسالت آن است که با قدرت هایی که چنین آزادی را از ملت ها سلب نموده و مانع تحقیق و پژوهش و گرایش به آیین الهی می شوند، مبارزه کنند و قدرتی که بتواند ضامن اهداف فوق باشد تشکیل گردد.
حضرت امام رحمهُ الله بیش از هر چیز به عزت و آبروی اسلام و کشورهای اسلامی بها می دهند، در سیاست دفاعی حضرت امام رحمهُ الله به وضوح و آشکار به چشم می آید:
مسأله، مسأله ای نیست که ما می خواهیم... دفاع بکنیم، ما دفاع مقدس می خواهیم بکنیم، یعنی ما می خواهیم از آبروی اسلام، از آبروی کشور اسلامی دفاع بکنیم، این یک دفاعی است که عقل و اسلام هر دو با آن موافقند.
یکی از اهداف جهاد دفاعی حمایت از مستضعفین است. بلکه وظیفه ما است که مستضعفان را از چنگال ظلم و ستم رها سازیم و از زیر چکمه ابرقدرت های تشنه به خون مسلمانان نجات بدهیم، در این باره قرآن کریم می فرماید:
چرا در راه خدا جهاد نمی کنید و چرا برای آزادی مردان و زنان و کودکان مستضعفی که می گویند: خداوندا! ما را از این وادی ستمگران خارج ساز و برای ما از جانب خود ولی و یاوری قرار ده، تلاش و کوشش نمی نمایید؟
حضرت امام رحمهُ الله با استشهاد به این آیه می فرماید:
شما مسلمان ها نباید از این مردم بی دفاع دفاع بکنید؟ شما اسلام شناسان نباید دفاع از حق مسلمین بکنید؟ دیوار دور اسلام می کشید؟ ما در اقصی بلاد دنیا اگر یک کسی بهمان بگوید که «یا للمسلمین» ما موظفیم که به درد آنها برسیم.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 66
دفاع به خاطر جلوگیری از سلطه سیاسی و اقتصادی کفار، در صورتی که اجتماع اسلام در معرض سلطه سیاسی و اقتصادی قرار گرفته به گونه ای که منجر به اسارت سیاسی و اقتصادی مسلمین شود دفاع از طریق مبارزه منفی و یا به صورت دیگر واجب است.
صاحب جواهر رحمهُ الله در تحلیل فقهی خود در باب جهاد دفاعی، وضعیتی فرضی در نظر می گیرد که وجوب جهاد دفاعی در این شرایط، منع می شود و حتی می توان گفت که حرام است. اشاره به این فرض فقهی، از این حیث اهمیت دارد که ناظر به موقعیت کنونی شیعه در عراق است و به درستی معنای مزبور رفتار سیاسی علما و شیعیان عراق را در شرایط مناقشه بین رژیم بعثی و مهاجمان آمریکایی تبیین می کند. شیخ محمدحسن نجفی می نویسد:
جهاد اگر از ضروریات نباشد، از قطعیات مذهب شیعه است، بلی ، گاهی وجوب آن منع می شود، بلکه گاهی حرمت آن گفته می شود، اگر کفار حکومت جائر بعضی از بلاد اسلامی یا همۀ سرزمین های اسلامی را در این زمان ها از حیث سلطۀ سیاسی تهدید و مداخله کنند.
مسلمانان را در اقامۀ شعائر اسلامی ابقا نموده، آزاد بگذارند و به وجهی از وجوه در احکام آنان مسلمین تعرض نکنند ، [در این صورت] ضروری است که از وجوب جهاد منع کرده یا تحریم شود؛ زیرا تغریر [زیان] به نفس و آسیب رساندن به جان بدون اذن شرعی جایز نمی باشد، بلکه ظاهراً چنین فرضی ذیل نواهی از قتال در دورۀ غیبت قرار دارد؛ زیرا در حقیقت، اعانه به دولت باطل بر ضد باطلی مثل خود آن است.
حضرت امام رحمهُ الله همیشه خواهان تشکّل واحد در برابر دشمن های مشترک اسلام و کشورهای اسلامی است، و ریشۀ همۀ نابسامانی ها و سوء استفادۀ قدرت های بیگانه در
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 67
بلاد اسلامی را ناشی از اختلاف و عدم اتحاد مسلمانان ارزیابی نموده و می فرمایند:
برای چندمین بار به دولت های اسلامی، خصوصاً دولت های منطقه روی آورده و از آنان می خواهیم و قاطعانه به آنان تذکر می دهیم که برای حفظ شرف و جان و ناموس و مال ملت های اسلامی به پا خیزند و با ما و دولت سوریه و فلسطینی ها متحد شده و در صف واحد از عزت و شرف اسلام و عرب دفاع کنند، و برای همیشه دست این جنایت کاران را از کشورهای زرخیز خود قطع نمایند.
دفاع حزب الله و مردم مسلمان لبنان در مقابل نسل کشی و تهاجم وحشیانه، غیرانسانی و غیرقانونی رژیم صهیونیسیتی از هوا و زمین و با استفاده از پیشرفته ترین سلاح های نظامی که منجر به تخریب گسترده زیرساخت های حیاتی و کشتار وسیع مردم مظلوم لبنان گردیده از یک سو و همچنین شرایط اسفناک جهان که شورای امنیت سازمان ملل حتی از صدور یک قطعنامه اجتناب می نماید؛ وسران آمریکا، انگلیس اقدام اسراییل را مشروع و دفاع از خویش قلمداد می کنند و ضعف و وابستگی دولت های عرب که باعث جسارت و شدت جنایات اسرائیل به لبنان گردیده، مشخص می شود که مقابله به مثل حزب الله لبنان تنها راه چاره برای بازدارندگی رژیم صهیونیستی از تسلط مجدد بر لبنان و تحقق اهداف شوم آنان در قبال خاورمیانه و جهان اسلام می باشد.
از دیدگاه حقوق بین الملل نیز، طبق مادۀ پنجاه و یکم منشور، حق دفاع برای حزب الله لبنان و ملت مظلوم فلسطین وجود دارد واین حق طبیعی برای آنان به رسمیت شناخته شده است. آنان می توانند برای جلوگیری از تجاوز و یا گسترش آن، اقدامات لازم را انجام داده و همه گونه آمادگی دفاعی و رزمی را برای خود فراهم آورند و عملاً برای سرکوب خصم از آن استفاده کنند.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 68
فقه شیعه مفهوم «ترور» و «خودکشی» را تحریم کرده است، اما عملیات شهادت طلبانه را ذیل مفهوم عمومی «جهاد دفاعی» قرار داده است. بنابراین، از فقه شیعه به هیچ وجه نمی توان برای توجیه هیچ اقدام تروریستی و خشونت طلبانه بین المللی استفاده کرد. همچنین فقه شیعه در استراتژی دفاعی خود، دو قید ممنوع دارد: تحریم فتک و غدر، منع ترور وحرمت نقض عهد و میثاق. بدین سان، استناد تروریست ها و ادبیات تروریستی در حمایت شیعیان از تروریسم، یک خطای حقوقی آشکار است. فقه شیعه ترور و نقض عهد و پیمان را مطلقاً تحریم می کند. نیز می فرماید:
جنگ ما دفاع است، هجوم نیست و جنگ دفاعی از تکلیف های شرعی و وجدانی و انسانی همه است.
حضرت امام رحمهُ الله می گوید:
اگر دزد یا محاربی قصد تجاوز را داشته و شخص مذکور بر خلاف قصد دزد یا محارب (و بدون اطلاع از آن) به قصد دیگری غیر از دفاع، حمله کند، ظاهر عدم ضمان است، هرچند که او را کشته باشد، اگرچه در چنین حالتی فاعل جرم متجری و گستاخ به شمار رود.
هر کجای روی زمین ظلم و ستمی باشد، مردم مسلمان از لحاظ تکلیف دینی وظیفه دارند که با تمام قوا بر ضد آن به مبارزه برخاسته و اسباب و علل آن را از بین ببرند، البته اینها همه نه برای آن است که کره زمین را مالک شوند، جهان گشایی کنند، تا تمام کشورها را تحت سیطره و قلمرو حاکمیت خود درآورند.
ما کشور را، کشور ایران نمی دانیم، ما همۀ ممالک اسلامی را از خودمان می دانیم، مسلم باید این طور باشد، ما دفاع از همۀ مسلمین را لازم می دانیم.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 69
باید دست جنایت کاران را از ممالک اسلامی و از عموم مستضعفین قطع شود، و وعدۀ الهی به همت اقشار ملت های اسلامی تحقق یابد.
ب. دفاع از فرهنگ
تهاجمات فرهنگی که به شکل های مختلف صورت می گیرد، هویت فردی و جمعی را در معرض خطر قرار می دهند از این روست که مورد توجه و اهتمام خاص و ویژه قرآن قرار گرفته است. خداوند در بیان تشریع قانون دفاع از دین و آیین و فرهنگ های بشری و نمادهای دینی که در آیۀ 40 سوره حج بیان می کند می کوشد تا نقش فرهنگ را به خوبی در زندگی بشری نشان دهد. شگفت این که این قانون دفاع از فرهنگ و آیین در سوره حج بیان شده است که خود یکی از مهم ترین آیین ها و فرهنگ های بشری و دینی است. در طول تاریخ همواره دشمن هنگام حمله و یا پیروزی می کوشد تا فرهنگ و نمادهای فرهنگی را مورد تعرض قرار دهد، تا هویت جمعی امت و ملتی را از میان بردارد. با از میان بردن فرهنگ ها و نمادهای فرهنگی می توان هویت جمعی ملتی را از میان برداشت و بر آنان مسلط شد و فرهنگ و نمادهای دیگر را تحمیل کرد و ملتی را این گونه از میان برداشت. در حقیقت نسل کشی نژادی اگر بتواند تأثیری داشته باشد، بسیار کم و سست بنیاد است، ولی هویت زدایی فرهنگی می تواند بسیار خطرساز باشد.
حضرت امام رحمهُ الله فرمودند:
بی شک بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد فرهنگ آن جامعه است. اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد و با انحراف فرهنگ، هرچند جامعه در بعدهای اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد ولی
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 70
پوچ و پوک و میان تهی است.
این قانون در فقه اسلام تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر در کتاب های فقهی مطرح است، و آیات و روایات آن را واجب گردانیده:
باید از میان شما گروهی باشند که مردم را به خوبی و نیکوکاری بخوانند، و به کارهای شایسته امر کنند، و از کارهای زشت نهی کنند، و همانا آنان رستگارند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
امر به معروف کنید و از منکر نهی نمایید، وگرنه خداوند اشخاص بد و نابکار را بر شما افراد شایسته و خوب مسلط می گرداند، آن گاه خوبان شما دعا می کنند و مستجاب نمی شود.
حضرت امام رحمهُ الله می گوید:
سزاوار است که آمر به معروف و ناهی از منکر، در امر و نهی و مراتب انکارش مانند پزشک معالج مهربان و پدر با شفقت که مراعات مصلحت مرتکب را می نماید باشد. و انکارش لطف و رحمت برای او خصوصاً، و برای امت عموماً باشد و قصدش را فقط برای خدای متعال و رضایت او قرار دهد و این کارش را از آلودگی های هواهای نفسانی و اظهار برتری خالص نماید و نفس خود را منزّه نداند و برای آن بزرگی یا برتری بر مرتکب نبیند، که چه بسا برای شخص مرتکب گناه ولو گناهان کبیره باشد، صفات خوب نفسانی باشد که مورد رضایت خدا می باشند و خداوند متعال او را به خاطر این صفات دوست دارد، اگرچه گناه او مورد بغض خداوند
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 71
می باشد؛ و چه بسا آمر و ناهی عکس او باشد اگرچه بر خودش پوشیده است.
حضرت امام رحمهُ الله می فرماید: اگر کشور مسلمین و مرزهای آن را دشمنی فرا گیرد که از وی بر اسلام و امت اسلامی بترسند، بر مسلمین دفاع واجب می گردد، به هر وسیله که در امکان آنان باشد، از مال و جان و دفاع کردن با هر وسیله ممکن بدون هیچ قید و شرط واجب است. اگر ترس از این باشد که نفوذ و تسلط سیاسی و اقتصادی کفار، به اسارت سیاسی و اقتصادی مسلمین و ضعف اسلام منجر گردد، باید با شیوه های مشابه و مقاومت های منفی دفاع کنند، مثل این که کالاهای آنها را نخرند، و به کار نگیرند و مطلقاً با آنان رفت و آمد و معامله نکنند.
دفاع از اسلام و مسلمانان تمام ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در تمامی عرصه های فردی و اجتماعی را شامل می شود و فرقی نمی کند که خطرات متوجه کیان اسلام و مسلمین از طرف کفار و دشمنان دین باشد یا از طرف ایادی داخلی آنها در هر پست و مقامی که قرار گرفته باشند و در هر صورت و به هر نحو ممکن باید در حد توان در مقابل ایشان مقاومت کرد.
ادلۀ وجوب دفاع مقدس عبارت است از:
1 ـ عقل فطری: عقل به عنوان مهم ترین ادله احکام شرعی می باشد. عقل هر انسان خردمندی با اولین توجه لزوم و وجوب دفاع را درک می کند و نیازی به استدلال و برهان ندارد، چرا که عقل انسان حکم می کند که هرگونه خطری متوجه عزت، آزادی، استقلال، حکومت و مکتب مورد قبول او شود باید در برابر آن به دفاع برخیزد.
2 ـ برداشت و مرتکز هر مسلمان از فرهنگ بالندۀ اسلامی آن است که اسلام عزیز
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 72
برای پیروان خویش هرگز ذلت، اسارت، استعمار و استثمار را روا نمی دارد، و تعلیماتی از قبیل «الإسلام یعلوا ولا یعلی علیه»؛ اسلام همیشه برتر و بالاتر است و چیزی بالاتر از آن قرار نمی گیرد، این حقیقت را پابرجا می دارد.
3 ـ روایاتی است که در متون اسلامی پیرامون دفاع از اسلام و مسلمین نقل شده است؛ و هرچند در این روایات صریحاً از استعمار و انواع سیاسی و فرهنگی و اقتصادی آن سخنی به میان نیامده، اما ملاک و معیاری در این روایات موجود است که بر دفاع از این گونه تجاوزات نیز صدق می کند، اینک فرازهایی از این روایات را مرور می کنیم:
«... فإن جاء العدوّ إلی الموضع الذی هو فیه مرابط کیف یصنع؟ قال: «یقاتل عن بیضة الاسلام». قال: یجاهد؟ قال: «لا، إلا أن یخاف علی دار المسلمین».
أرأیتک لو أنّ الروم دخلوا علی المسلمین لم ینبغ لهم أن یمنعوهم؟ قال: «یرابط ولا یقاتل، وإن خاف علی بیضة الإسلام والمسلمین قاتل فیکون قتاله لنفسه لا للسلطان، لأنّ فی دروس الإسلام دروس ذکر محمّد صلی الله علیه و آله و سلم».
حضرت امام رحمهُ الله فرمودند:
اگر ترس تسلط بیشتری بر بلاد مسلمین و توسعۀ استیلاء و گرفتن بلاد آنها یا اسیر نمودن آنها باشد، دفاع به هر وسیله ای که ممکن است واجب می باشد.
اگر روابط سیاسی دول اسلامی با بیگانگان موجب استیلای آنان بر بلاد مسلمین یا نفوس و اموالشان شود یا موجب اسارت سیاسی مسلمین گردد، بر رؤسای دولت ها حرام است، که چنین روابط و مناسباتی داشته باشند؛ و پیمان هایشان باطل است. و بر مسلمین واجب است آن ها را ارشاد کنند و
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 73
آنان را ولو با مقاومت منفی، به ترک این گونه روابط ملزم نمایند.
فصل سوم: نقش مؤثر در پیروزی دفاع جمعی
عامل اصلی پیروزی مسلمانان در مقابل مشرکین دو چیز بود: یکی ایمان و دیگری استقامت، با وجود این که از سلاح پیشرفته آن روز برخوردار نبودند، ولی با این دو سلاح بزرگ اسلام را منتشر در سراسر عالم کرد و امروز الگو برای کسانی که بخواهند در مقابل ظلم و ستم چپاولگران بایستند می باشند.
1. ایمان
انسان هیچ گاه نباید از دشمن ترس و خوف به خود راه دهد، زیرا دشمن به این چند سلاح که همراه دارد دل خوش کرده است و در برابر نیروی ایمان و اتکا به خداوند پوچ و بی ارزش می باشد، عزت و مجد اسلام در صدر اسلام این بود که با یک جمعیت کم دو تا امپراتوری را از بین برد. یکی از ترفندهای دشمن تطمیع ملت ها می باشد، و قدرت کاذب خود را بزرگ جلوه می دهد، با نمایش گذاشتن قدرت دفاعی و مانورهای نظامی و تسلیحاتی خود تا کشورها و ملت ها احساس ترس از غضب قدرت بزرگش داشته باشند، و فکر مبارزه و شورش و جنگ با آنان را در سر نپرورانند. فقط غلام گوش به فرمان باشد، ارباب هر کاری دلش خواست انجام می دهد، کار به کارش نداشته باشند. کاخ نشین ها فقط به فکر کرسی خود می باشند، ذخایر کشور را دیگران می برند کاری ندارند.
بیدارگر جهان و بت شکن زمان حضرت امام رحمهُ الله به سران کشورهای اسلامی از ترفند و تطمیع دشمنان هشدار داد، از مکر و حیله دشمن آگاه باشید، اما حاکمان به فکر عیاشی و خوش گذرانی خود می باشند، همانند نوکر گوش به فرمان ارباب می باشند و تمام ذخایر خدادادی خود را مفت در اختیارش می گذارند و مردم کشورش دست
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 74
گدایی به سوی ابرقدرت ها دراز می کنند!
حضرت امام رحمهُ الله بارها تأکید کرد ترس از دشمن نداشته باشند، ایشان تقویت انگیزه خدایی را یکی از شیوه های مؤثر در تحقق اهداف سیاسی می داند و می فرماید:
من از ملت بزرگ ایران خواهانم که در هر مسئله ای که پیش می آید قوی باشند، قدرتمند باشند، متکی به خدای تبارک و تعالی باشند و از هیچ چیز باک نداشته باشند، ما از آن قدرت های بزرگ نترسیدیم، این که قدرتی ندارد، عراق که چیزی نیست.
امام رحمهُ الله در جای دیگر می گوید: آنها به واسطه تبلیغات شان ایجاد رعب و وحشت کرده بودند، با همین کارها خودشان مردم بیش تر می ترسند، زمینۀ چپاولگری دشمن را فراهم می سازند.
لزوم قیام مسلمانان علیه بیگانگان
حضرت امام رحمهُ الله خطاب به سران کشورهای اسلامی می گوید:
ای ملل اسلام، ای سران ملل اسلام،... به داد همۀ ما برسید. ما زیر چکمۀ امریکا برویم، چون ملت ضعیفی هستیم؟ چون دلار نداریم؟ امریکا از انگلیس بدتر، انگلیس از امریکا بدتر، شوروی از هر دو بدتر. همه از هم بدتر، همه از هم پلیدتر.
حضرت امام رحمهُ الله یکی از راه های مقابله با کفار را قیام آنان بیان می دارند:
این ملت ها هستند که باید نهضت کنند، قیام کنند و خودشان را از دست اشرار نجات بدهند، نباید ملت ها بنشینند تا این که از جای دیگر و کسان دیگر آنها را نجات بدهند، مبدأ نجات از خود ملت است.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 75
و نیز می فرماید:
پیغمبر اکرم چقدر جنگ در زمان او واقع شد برای اینکه اصلاح کند جامعه را، برای این که دست ستمکارها را کوتاه کند، دست این سرمایه دار چپاولگر را کوتاه کند، دست آن جبارهای ظالم را کوتاه کند؛ تمام عمرش مشغول این بود در مکه.
حضرت امام رحمهُ الله در این زمینه می فرماید:
مسلمین نباید تحت سلطۀ کفار باشند. خدای تبارک و تعالی برای هیچ یک از کفار سلطه بر مسلمین قرار نداده است و نباید مسلمین این سلطه کفار را قبول بکنند.
در جای دیگر حضرت امام رحمهُ الله می گوید:
بدانید مادام که در احتیاجات... دست خود را پیش دیگران دراز کنید و به دریوزگی عمر را بگذرانید، قدرت ابتکار و پیشرفت در اختراعات در شما شکوفا نخواهد شد.
حضرت امام رحمهُ الله همچنین در فراز دیگری از جملات نورانی خود می فرماید:
مسئولین باید در دفاع از اسلام محکم تر از همیشه با تمام توان در مقابل تجاوز نظامی، سیاسی و فرهنگی جهان خواران بایستند، چرا که امروز دنیای استکبار خصوصاً غرب خطر رشد اسلام ناب محمدی ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ را علیه منافع نامشروع خود درک کرده است.
امام رحمهُ الله در جای دیگر می فرماید:
ما برای ادای تکلیف جنگیده ایم و نتیجه فرع آن بوده است.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 76
نهضت مقدس را ادامه دهید و در راه پیشرفت مقاصد اسلامی خود از هیچ عاملی نهراسید که این جنبش بزرگ را هیچ قدرتی نمی تواند متوقف کند. شما بحقید و دست خداوند تعالی با شما است.
حضرت امام رحمهُ الله می گوید:
آیۀ (وَأعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ...) دستور می دهد که تا حد امکان نیرومند و آماده باشید تا دشمنان نتوانند به شما ظلم و تجاوز کنند، ما متحد و نیرومند و آماده نبودیم که دستخوش تجاوزات بیگانه شده و می شویم و ظلم می بینیم.
متأسفانه سران اعراب به جای این که به مظلوم و کسی که مورد ظلم و تجاوز قرار گرفته و از خاک و ناموس خود به دفاع می پردازد کمک نمایند، ظالم را کمک مادی نموده و تجهیزات نظامی در اختیارش می گذارند و با این کار دشمن را تقویت می نمایند، اگر آنها به این حدیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: «کسی که صبح کند و اهتمام به امور مسلمانان نداشته باشد مسلمان نمی باشد» عمل می کردند، دیگر رژیم صهیونیسم امروز در سرزمین فلسطین تاخت و تاز نمی کرد، و مردم مظلوم و بی گناه را از زمین و هوا مورد تهاجم قرار نمی داد و به شهادت نمی رساند.
کلمات امام رحمهُ الله برگرفته از آیات قرآن و احادیث نبوی صلی الله علیه و آله و سلم می باشد. نگاه حضرت امام تنها به مردم ایران نبود، بلکه به همۀ مسلمانان در اقصی نقاط جهان اهتمام داشت و دوست داشت که همه با صلح و آرامش زندگی نمایند و تأکید داشت اگر مظلومی در دنیا مورد تهدید و تجاوز دشمن قرار گرفت، بر همه واجب است که از او دفاع نمایند. می فرماید:
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 77
اگر ترس آن باشد که بیگانگان به یکی از دول اسلامی هجوم برند، بر تمام دول اسلامی واجب است به هر وسیلۀ ممکن از آن دفاع کنند، چنان که بر سایر مسلمین (نیز) واجب است.
پیروزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در اکثریت غزوات بر کفار قریش، از طریق سلاح و تجهیزات قوی آن روز نبوده است، تنها سلاح مسلمانان ایمان قوی آنها به خداوند و رسولش بود، این خودش مهم ترین و بالاترین سلاحی می باشد که دشمن از آن محروم بود و در مقابل دشمن از لحاظ افراد جنگجو و مجهز به سلاح آن روز از بهترین شرایط برخوردار بودند، ولی لشکر اسلام چنان دمار از روزگار آنها بیرون آورد که همه را به شگفتی واداشت. به عنوان نمونه در جنگ بدر تعداد افراد مسلمانان 313 نفر بود ولی افراد دشمن در حدود هزار نفر بودند، ولی چنان به خاک ذلت کشانده شدند که در تاریخ به عنوان الگو ثبت شد.
خداوند در قرآن مجید می فرماید:
شما هرگز سستی نکنید و از فوت متاع دنیا اندوهناک نباشید؛ زیرا شما پیروزمندترین و بلندمرتبه ترین ملل دنیایید اگر در ایمان ثابت باشید.
رزمندگان اسلام با اطمینان کامل امید به پاداش اخروی و حسن عاقبت دارند، در حالی که دشمن آنها از این پشتوانه محروم بوده، امیدی همچون امید مسلمانان نزد خداوند ندارند.
امثال ابوسفیان و دوستان ابوسفیان، آنها هم می خواستند که پیغمبر اسلام موفق نشود به این که اسلام را در جزیرة العرب تحقق بدهد. تمام همشان این بود که اسلام تحقق پیدا نکند. برای این که، اسلام را با همه منافع خودشان مخالف می دیدند.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 78
این طور می دیدند که اگر پیغمبر اسلام غلبه کند، آنها دیگر آن ظلم ها را، آن غارتگری ها را نمی توانند بکنند. از این جهت، مجهز شدند و همه قشرها را تجهیز کردند بر ضد رسول خدا، و بحمدالله موفق نشدند. و امروز همان معنی است. همان معنایی که در صدر اسلام بود.
خداوند می فرماید:
در کار دشمن سستی وکاهلی نکنید، اگرچه شما به رنج و زحمت می افتید، آنان نیز از دست شما رنج می کشند، با این فرق که شما به لطف خدا امیدوارید، و آنها امید ندارند و خدا دانا و حکیم است و امیدوار را محروم نمی سازد.
پیروزی مسلمانان با آلات و ادوات جنگی ظاهری نیست، بلکه به نیرویی است که خداوند به دوستانش می بخشد و دل هایشان را بر آن محکم و استوار می سازد و عزم و استقامت آنان را افزایش می دهد.
ای اهل ایمان هرگاه با کافران در میدان کارزار روبرو شدید، مبادا از بیم آنان از جنگ بگریزید.
دشمنانی که از ایمان تهی بودند در مقابل مسلمانان به جنگ می پرداختند، با وجودی که کفار از امکانات نظامی خوبی برخوردار بودند، ولی ابهت مسلمانان در دل دشمن وحشت ایجاد نموده بود، زیرا مسلمانان از ایمان خالص به خداوند برخوردار می باشند، خداوند چنان هراس در دل دشمن به وجود آورده است که می فرماید:
ما دل کافران را بیمناک کنیم، زیرا که آنان برای خدا چیزی را شریک قرار دادند که اصلاً بر آن دلیل نبود و منزل گاه آنان آتش است وسرای ستمکاران بد منزلگاهی است.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 79
حضرت امام رحمهُ الله می فرماید:
اشتباهشان در همین است که خیال می کنند زیادی جمعیت و زیادی اسلحه کار انجام می دهد و نمی دانند که آن چیزی که کار را انجام می دهد بازوی قوی افراد است. افراد کم با بازوان قوی و قلب مطمئن و قلب متوجه به خدای تبارک و تعالی. و عشق به شهادت و عشق به لقاء الله، اینهاست که پیروزی می آورد. پیروزی را شمشیر نمی آورد، پیروزی را خون می آورد، پیروزی را افراد و جمعیت های زیاد نمی آورد، پیروزی را قدرت ایمان می آورد «ما أکثر الضجیج وأقلّ الحجیج».
حضرت امام رحمهُ الله درجای دیگر فرمودند:
مسلمین صدر اسلام با یک عدۀ کم اما مجتمع و با ایمان غلبه کردند... ما می خواهیم این اسلحۀ ایمان را، که کنار گذاشته شده است به دست بگیریم، و با این قدرت ها با اسلحۀ ایمان مقابله کنیم. شما دیدید که یک ملتی که عددش کم و هیچ اسلحه نداشت و هیچ ابزار جنگی نداشت و هیچ نظامی گری نداشت، [ولی] ابزار ایمان داشت، با ابزار ایمان غلبه کرد بر یک قدرت شیطانی که همۀ قدرت ها دنبال او بودند.
قیام لله است که موسی کلیم را با یک عصا به فرعونیان چیره کرد و تمام تخت و تاج آنها را به باد فنا داد.
ایرانی ها اگر... برای خدا قیام کردند شکست در آن نیست؛ یعنی اگر چنان چه این مرد ادامۀ ظلم خودش هم تا آخر بدهد و ما موفق نشویم به این که او را خلعش کنیم از این سلاح باطل، باز هم ما غم نداریم برای این که ما
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 80
اطاعت خدا کردیم؛ چون اطاعت اطاعت خدا بوده است، شکست بخوریم اطاعت الله است.
2. استقامت
رمز پیروزی مسلمانان استقامت در جبهۀ باطل بوده است، مسلمانان توانستند با یک دانه خرما در مقابل صفوف به هم پیوستۀ دشمن مبارزه نمایند، در جنگ مسلمانان با ارتش ساسانی فرمانده سپاه ساسانی با تجهیزات مدرن و پرزرق و برق لشکر خود بسیار مغرور بود، شخصی را برای بررسی وضعیت قوای مسلمانان فرستاد ببیند آنها از لحاظ نیروی نظامی در چه حد می باشند، به مقر مسلمانان رسید جمعیتی را دید بسیار ساده، همه به روی زمین نشسته اند و هیچ گونه امتیاز و فرق بین فرمانده و سربازان نیست. برگشت به فرمانده خود گفت: به خدا قسم سپاهیان اسلام پیروزند، زیرا آنها دارای امتیازاتی می باشند:
1. عادت آنها به سادگی است، تحمل آنها بیش از ارتش نازپرورده ما است.
2. آنها با هم اتحاد و همبستگی دارند، نه از راه زور تهدید، بلکه از راه آزادی و ایمان. به همان اندازه که لشکریان ما در مراسم صبحگاهی و شامگاهی برای سلامتی و حفظ خود دعا می کنند، سپاهیان اسلام روزی پنج بار در تعقیب نماز و شعارهای سازنده دعا می کنند.
قیام برای خدا، و استقامت دنبال آن قیام، در وصیت خدا به وسیلۀ پیغمبر... است.
استقامت معنایش این است که اگر گرفتاری هایی پیدا شد در جهاد... از مشکلات هراس نداشته باشد، در مشکلات سستی نکند، این امر خداست.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 81
با ایستادگی کار تمام می شود.
حضرت امام رحمهُ الله می فرمایند:
از پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ منقول است که فرموده: سورۀ هود مرا پیر کرد [آن جا] که فرموده است تو و پیروانت استقامت کن. ما و شما که افتخار پیروی آن حضرت و ادعای آن را داریم، باید در حفظ دین مقدس و اسلام عزیز و جمهوری اسلامی استقامت کنیم و مشکلات را با استقبال و استقامت انقلابی رفع نماییم.
انسان در تمام امورات زندگی آن وقت از میدان پیروز بیرون می آید که تمام سختی ها را با تحمل و صبر و استقامت پشت سر گذاشته باشد. برای حفظ اسلام و انقلاب درد و رنج ها را باید تحمل نموده و از هیچ تهدید و تحریم دشمن هراس به دل خود راه ندهد.
حضرت امام رحمهُ الله الگوی به تمام معنا می باشد، چگونه در مقابل ابرقدرت شرق و غرب ایستادگی نمود، و این جز با نیروی ایمان و صبر و استقامت به دست نمی آید، او هیچ هراس و ترس به دلش راه ندارد. آن حضرت در همین زمینه می فرماید:
شما هیچ وقت نترسید و مستقیم و پای برجا بایستید و در مقابل همۀ قدرت ها استقامت کنید. و خداوند با شماست، و شماها را ان شاء الله حفظ می کند از شر اشرار و مملکت شما را نجات می دهد.
حضرت آیت الله خامنه ای می فرماید:
ما دفاع کردیم پیروز شدیم با ایستادگی خود دشمن را ناکام نمودیم، دشمنان ما می خواستند ایران را تجزیه کنند و ما جلوی آن را گرفتیم، دشمنان ما
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 82
تصمیم داشتند جمهوری اسلامی را ساقط کنند ما قوی تر شدیم.
آیت الله آذری قمی از امام رحمهُ الله نقل می کند که فرمودند:
تا مرز شهادت باید صبر و تحمل کرد، تا مدت ها اجازه پرتاب موشک به شهرها و مناطق مسکونی عراق را نمی دادند و می فرمودند: وقتی شهرهای عراق را موشک بزنیم، اسلام از دست خواهد رفت، به دلایلی که در مورد آیه «فاعتدوا» توضیح داده بود، زیرا خلبان های نیروی هوایی عراق به دستور صدام به سوی مردم ما موشک پرتاب می کردند، و آنها را به خاک و خون می کشاندند، مسلمانان عراق که گناهی نکرده اند، پس ما نمی توانیم متقابلاً مردم مسلمان عراق را مورد اصابت موشک قرار بدهیم، مگر به عنوان این که در مقابل جنایت صدام سکوت کرده باشند و به وظیفۀ شرعی خود عمل نکرده باشند.
تقوای مسلمانان رمز پیروزی آنها می باشد. با این اسلحه توانستند با دشمنی که از لحاظ سواره و پیاده نظام زیاد بوده اند غلبه کنند:
ای کسانی که ایمان آورده اید هرگاه با فوج دشمن برخورد می کنید پایداری کنید و خدا را پیوسته یاد آرید، شاید پیروزمند و فاتح گردید.
حضرت امام رحمهُ الله فرمودند:
ملت باید بداند که آزادی خواهان جهان به آسانی به آزادی دست نیافته اند. پیغمبر بزرگ اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ با آن زحمات و رنج های طاقت فرسا در راه هدف از جهاد با ستمکاران تا آخر عمر دست نکشید، امیرالمؤمنین عمر خود را در پیکار با ستمکاران که خود را مسلمان معرفی
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 83
می کردند به سر برد. دفاع از حق و اسلام، از بزرگ ترین عبادات است.
در جای دیگر می گوید:
در... سورۀ «هود» است وارد شده است که (فَاسْتَقِمْ کَمَا اُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ) که هم به خود رسول اکرم امر می فرماید که: استقامت [داشته باش] و پایدار باش در آن مأموریتی که داری، و کسانی هم که ایمان به تو آوردند و برگشتند به خدا با تو، آنها هم استقامت کنند. در این دنیا کسانی که برای شرافت خودشان، باری شرافت اهل ملتشان، برای شرافت اسلام، اموری را انجام می دهند، کارهایی را انجام می دهند، اگر در دنبالش استقامت داشته باشند، پابرجا باشند، آنها را حوادث نلرزاند، اینها به مقاصد می رسند، برای این که استقامت یک امر مهمی است و مشکلی.
و نیز می فرماید:
الآن استقامت ملت با شما روحانیون است، یعنی خطاب (فَاسْتَقِمْ کَمَا اُمِرْتَ) یک نهضت حاصل شده، استقامت لازم دارد.
ملتی که بخواهد شرافت خودش را حفظ کند، اسلام را که مبدأ همۀ شرافت هاست بخواهد حفظ کند، این ملت باید علاوه بر جهاد، استقامت در جهاد داشته باشد، استقامت معنایش این است که اگر گرفتاری هایی پیدا شد در جهاد،... خدای تبارک و تعالی که دفاع را بر همۀ ملت و بر همۀ مسلمین واجب کرده است و ما هم الآن در آن امر واقع شده ایم که دفاع می کنیم از شرافت خودمان، دفاع می کنیم از اسلام عزیز همان که امر فرموده است که دفاع کنید،... پایدار باشید، استقامت کنید...، استقامت در امر از خود امر
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 84
مشکل تر است، چه بسا پیروزی هایی که برای یک ملتی پیش می آید برای این که استقامت در آن امر که موجود شده است ندارند، سستی می کنند، آن پیروزی از دست شان می رود.
اسلام بود که شما را از شر قدرت ها و از سلطۀ قدرت ها نجات داد، تعلیمات اسلام است که شما را آن طور پایدار می کند که در مقابل همۀ مشکلات ایستادید.
قیام برای خدا و استقامت در آن قیام،... اگر استقامت کنید پیروز خواهید شد، اگر استقامت کنید، این عددی که در صدد توطئه هستند ریشه کن خواهند شد.
فصل چهارم: موانع دفاع
عاملی که باعث سستی و بی حالی مردم می شود که از دفاع خسته می شوند، در ذیل به آن اشاره می گردد:
1. حب دنیا
دل بستگی به دنیا انسان را از اهداف مقدس و کارهای عام المنفعه باز می دارد، حب دنیا اساس همه خطاها می باشد، حب دنیا انسان را از یاد خدا غافل می سازد، انسان برای چه دل به مادیت و زرق و برق دنیا خوش بکند، در حالی که دنیا زودگذر و به هیچ وجه به کسی وفا نمی کند و نخواهد کرد. حضرت امام رحمهُ الله می فرماید:
حضور ابرقدرت ها در معابد و دست به آسمان بلند کردن آنان برای دعا به جاسوسان و خائنان به مذاهب مسیح علیه مظلومان و مستضعفان، شما را اغفال نکند، که اینان جز برای رسیدن به قدرت بیش تر و نیل به ریاست دنیا
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 85
ـ که خلاف دستور آسمانی است ـ به چیز دیگری فکر نمی کنند.
به جهت دل بستگی و علاقه به دنیا حاضر نمی باشند زن، فرزندان، و خویشان را به دامن حوادث و طوفان بسپارند، جان خودشان را در راه خدا تقدیم کنند، نه تنها خودشان این کار را نمی کنند، بلکه مانع خیر برای دیگران هم می شوند، خدا در قرآن کریم می فرماید:
ای پیامبر بگو امت را که: ای مردم اگر شما پدران، پسران، برادران، زنان، خویشان خود را و اموالی که جمع آورده اید و مال التجاره ای که از کسادی آن بیمناکید و منازلی که به آن دلخوشی دارید، بیش از خدا و رسول و جهاد در راه او دوست می دارید، منتظر باشید تا امر نافذ خدا جاری گردد و خدا فساق و بدکاران را هدایت نخواهد کرد.
شخص ایثارگر همواره امیال و منافع مادی خود را فدای منافع اسلام و خدا می کند، نه تنها سرمایه های دنیا، بلکه سرمایه معنوی یعنی جان خود را نیز تقدیم خدا می کند. حضرت امام رحمهُ الله در این باره چنین می گوید:
باید انسان تمام امیال خودش را فدای میل اسلام، حکم و احکام اسلام بکند؛ همان طور که شما و همۀ این رزمندگان ما، واقعاً یک چهره هایی هستند که انسان از خودش خجالت می کشد که با آنها مواجه بشود؛ کسانی که جان خودشان را که سرمآیۀ همه چیز است دیگر برای انسان، این را فدا دارند می کنند برای اسلام.
فرهنگ دفاع و فرهنگ رفاه طلبی و جاه طلبی قابل جمع نمی باشد، بلکه یکدیگر را دفع می کنند. در صدر اسلام اشخاصی که در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ ها شرکت می کردند، صرفاً برای دفاع از اسلام بود و نه برای این که به یک نان و نوایی برسند
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 86
وهمین نیت خالص باعث پیروزی مسلمانان بر لشکریانی که تعدادشان از لحاظ شتر و سلاح آن روز مجهزتر می باشد، شد.
2. حبّ نفس
پیروی از هوای نفس، باعث می شود که انسان منافع خود را بر منافع اسلام ترجیح دهد، در جایی که میان منافعش با منافع اسلام تضاد بیند منافع خود را مقدم می دارد، حضرت امام رحمهُ الله می فرماید:
این عنایات الهی را برای خودتان و برای ملت حفظ کنید. و راه آن این است که به تعهد خویش عمل کرده و در پیشگاه حق تعالی برای اسلام و جمهوری اسلامی تا حد توانایی فداکاری نمایید، برای رضای خداوند تعالی، نه هواهای نفسانی و شیطانی، برای دفاع از اسلام و میهن خودتان در صحنه حاضر باشید.
در جای دیگر فرمودند:
اساس این گرفتاری هایی که بشر به آن مبتلاست؛ از زمان آدم صفی الله تا امروز و از امروز تا روز حشر،... اساس تمام فسادها و جنگ ها و ظلم ها و تعدی ها و تجاوزها بر آن محور است، اساسش حب نفس است.
آمال نفسانی که پایین تر از آمال عقلانی است، عالم را به آتش کشیده، تمام این جنگ ها و تمام این نزاع هایی که در این عالم واقع می شود... از همین سرکشی نفس است.
اگر تقوا در کار بود و اگر چنان چه هر کسی روی مرز خودش عمل می کرد، این همه جنگ و جدال پیش نمی آمد.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 87
نتیجه
اسلام آیین خون ریزی، آن گونه که غربی ها می گویند نیست، بلکه دین صلح و آشتی می باشد. آیات قرآن کریم بارها تلاش کرده است که زمینۀ خشونت و جنگ را برچیند، اسلام هرگونه اجبار و اکراه در پذیرش را نفی می کند. خداوند در قرآن می فرماید:
در راه خدا با آنان که به جنگ و دشمنی شما برخیزند جهاد کنید، لکن ستمکار نباشید که خدا ستمگر را دوست ندارد.
در صورتی که از جنگ انصراف دهد و صادقانه از روی اخلاص صلح نماید، مسلمانان باید برخورد خوب و نیکو و مسالمت آمیز داشته باشند، و در آیه ای آمده که:
خداوند دربارۀ کفار که با شما جنگ نداشته و شما را از خانه هایتان اخراج نکردند، نهی نمی کند که به آنها نیکی کنید و با آنان با قسط و عدالت رفتار کنید. همانا خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد.
دفاع حق طبیعی است نه حقوق مدنی، که طبیعت برای انسان تفویض کرده است، و شامل هر نوع دفاع از جان، ناموس، مال و اسلام خواهد شد. آیات قرآن کریم و احادیث نبوی و ائمه اطهار علیهم السلام دلالت بر وجوب دفاع دارد. فقهای شیعه نیز طبق آن فتوا بر وجوب دفاع از ناموس، عرض، مال و سرزمین داده اند. در این باره اذن امام و نایب خاص و عام را شرط نمی دانند. دفاع به خاطر دفع فتنه و فساد در هر کجای عالم که نسبت به مؤمنین روا می دارند، واجب است؛ زیرا از آن جا که مسلمین مانند یک تن واحد هستند در صورتی که به گروهی از مسلمین ظلم شود دفع ظلم بر بقیۀ مسلمین نیز واجب می گردد.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 88
در ماده 625 قانون مجازات اسلامی آمده که: قتل، جرح و ضرب، هرگاه جهت دفاع از نفس و عرض یا مال خود مرتکب یا با شخص دیگری واقع شود، با رعایت مواد ذیل، مرتکب مجازات نمی شود، مشروط به این که دفاع متناسب با خطری باشد که مرتکب را تهدید می کرده است.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 89
کتاب نامه
1. استراتژی دفاعی در اندیشه امام خمینی، محمد سهرابی، تهران، عروج، 1384.
2. استفتائات، امام خمینی، قم، انتشارات اسلامی، 1366.
3. اسلام ناب در کلام و پیام امام خمینی (تبیان 5)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374.
4. اسلام و حقوق بین الملل و عمومی، محمد ابراهیمی، قم، سمت، 1372.
5. اسلام و صلح جهانی، سید قطب، ترجمه سید هادی خسروشاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.
6. الانصاف فی معرفة الرحمن الخلاف، علاء الدین مرداوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1419ق.
7. البحر الزخار، احمد بن یحیی، بیروت، مؤسسة الرساله، 1394ق.
8. تجاوز و دفاع، تهران، کنفرانس دفاع، 1368.
9. تحریر الوسیله (ترجمه فارسی)، امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385.
10. تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.
11. جنگ و دفاع در اندیشه امام خمینی (تبیان 24)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1383.
12. جواهر الکلام، محمدحسین نجفی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1372.
13. جهاد در اسلام، صالحی نجف آبادی، تهران، نشر نی، 1386.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 90
14. الجهاد فی الاسلام، صالح اللحیدان، الریاض، دار الصمیعی، 1418ق.
15. جهاد و حقوق بین الملل، سید ابوالقاسم حسینی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1382.
16. حاشیة التحفه، عبدالله بن حجازی شرقاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
17. حقوق بین الملل دفاع مشروع، علی اکبر خسروی، تهران، آفرینه، 1373.
18. حقوق بین الملل اسلامی، خلیل خلیلیان، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1378.
19. حقوق جزای عمومی، محمدصالح ولید، تهران، انتشارات خط سوم، 1378.
20. درآمدی بر مبانی آثار و اندیشه های امام خمینی، عباس ایزدپناه، تهران، عروج، 1375.
21. درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی، محمدرضا دهشیری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379.
22. دفاع مشروع در حقوق جزای اسلام، داود عطار، مشهد، آستان قدس رضوی، 1370.
23. دفاع مشروع در حقوق جزای ایران، خلیل واعظی، قم، 1379.
24. دفاع مقدس (جنگ تحمیلی) در اندیشه امام خمینی، مهدی مرندی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1383.
25. رسالۀ نوین، عبدالکریم بی آزار شیرازی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ، 1377.
26. رهبری و پرچمدار مبارزه با کفر و استکبار، احمد آذری قمی، قم، دار العلم، 1373.
27. ریاض المسائل، میر سید علی طباطبایی، بیروت، دار الهادی، 1412ق.
28. سیری در اندیشه های دفاعی حضرت امام خمینی، اسماعیل منصوری لاریجانی، تهران، بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس، 1377.
29. شرایع الاسلام، محقق حلی، تهران، استقلال، 1409ق.
30. شرح قانون مجازات اسلامی، عباس زراعت، تهران، ققنوس، 1382.
31. شرح لمعه، شهید ثانی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1372.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 91
32. صحیفه امام، امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.
33. فتاوی جهادیه، محمدحسین کاوسی، تهران، وزارت امور خارجه، 1375.
34. فی التشریع الجنائی الاسلامی، عبدالقادر عوده، بیروت، دار الکتب العربی.
35. قوای مسلح در اندیشه امام خمینی (تبیان 47)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمهُ الله، 1383.
36. کتاب الخلاف، شیخ طوسی، قم، جامعه مدرسین، 1416 ق.
37. کتاب جهاد، مرتضی مطهری، قم، انتشارات اسلامی، 1361.
38. کلمات قصار، امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1372.
39. کنز العرفان، جمال الدین مقداد بن عبدالله السیوری، تهران، المکتبة المرتضویه، 1343.
40. لسان العرب، ابن منظور، بیروت، دار صادر، 1424.
41. مبانی تصمیم گیری سیاسی از دیدگاه امام خمینی، ابراهیم برزگر، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1373.
42. المبسوط، شیخ طوسی، تهران، المکتبة المرتضویه.
43. مجمع البحرین، فخرالدین طریحی، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1408ق.
44. المحلی، ابن حزم، قاهره، مکتبة دار التراث.
45. مختار الصحاح، محمد بن ابی بکر عبدالقادر الرازی، بیروت، دار الفکر، 1392ق.
46. مقارنه و تطبیق در حقوق جزای اسلام، علی اکبر فیاض، تهران، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1369.
47. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
48. مهذب الاحکام، سید عبدالاعلی سبزواری، قم، 1416ق.
49. نهج البلاغه، سید رضی، ترجمۀ محمد دشتی، قم، انتشارات حضور، 1381.
50. نهج الفصاحه، مترجم ابوالقاسم پاینده، جاویدان.
51. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1414ق.
کتابهمایش دفاع مشروع: بررسی فقهی مسئله ترور از دیدگاه امام خمینی(س)صفحه 92