گفتار سوم: واکنشها در عراق و ایران
مرگ اسرارآمیز و شهادت گونۀ آیت الله سید مصطفی خمینی در اول آبان ماه 1356، در شرایطی رخ داد که فضای باز نسبی سیاسی تحت فشارهای دولت امریکا، ظاهراً از اختناق سیاسی کاسته بود و مبارزان، فرصت خوبی برای پیشبرد نهضت اسلامی به دست آورده بودند؛ البته رژیم پهلوی و امریکایی ها، تصور نمی کردند که این ایجاد فضای باز، کار را به جایی برساند که کنترل اوضاع از دستشان خارج شود. شاید هم اگر شهادت سید مصطفی اتفاق نمی افتاد، زمان زیادی طول می کشید که حکومت پهلوی از پا درآید. به هر حال، آنچه اتفاق افتاد، غیر از این بود و در واقع آتشی بود که به انبار باروت افتاد و به یکباره و با سرعتی باور نکردنی عرصه را بر رژیم پهلوی تنگ کرد و هیچ نوع تدابیری اعم از امنیتی، انتظامی و سیاسی و حتی سرکوب، کارساز نشد.
الف) نجف
به دنبال پخش خبر درگذشت حاج آقامصطفی، حوزه علمیه نجف و دیگر شهرهای عراق، تعطیل شد. نکته بسیار مهم و قابل تأمل در تعطیلی حوزه علمیه نجف، این است که مرسوم نبود، به خاطر درگذشت یکی از علما و مراجع درجۀ دو، آن حوزه کاملاً تعطیل شود. تنها زمانی که یکی از مراجع طراز اول وفات می کرد، حوزه تعطیل می شد. به عنوان مثال در زمان ارتحال آیات عظام: حکیم، شاهرودی و بجنوردی حوزه به طور کامل تعطیل شده بود. حاج آقا مصطفی نیز علیرغم دارا بودن درجه اجتهاد و نبوغ فراوان و تألیفات گوناگون و سایر ویژگیهای برجسته، هنوز از شخصیتهای درجه دو حوزه علمیه نجف محسوب می شد؛ اما تعطیلی کامل حوزۀ علمیۀ نجف در سوگ ایشان، بیانگر شخصیت برجسته آیت الله سید مصطفی و امام خمینی(س) در دید آن حوزه بود؛ بنابراین با انتشار خبر رحلت ایشان درسها تعطیل شد. از ساعات اولیه، اول آبان در منزل امام خمینی، مراسم روضه خوانی به همین مناسبت برپا شد که آیات، مراجع، فضلا و طلاب علوم دینی برای تسلیت گویی به امام، می آمدند. پس از این، اولین مجلس
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 147
فاتحه خوانی را امام در مسجد هندی ـ که بزرگترین مسجد نجف اشرف بود ـ برگزار کردند. این مراسم طی سه شب متوالی (چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه) با طرز باشکوهی برگزار گردید و در آن، عموم طبقات مردم از شهر نجف و شهرهای دیگر عراق مثل بغداد، کاظمین، عمّاره، سامرا، بلد، کربلا، دیوانیه، حلّه و کوفه شرکت کردند. در این سه شب، سید جواد شُبَّر یکی از وعاظ معروف مبارز و مجاهد عراقی، درباره زوایای مختلف شخصیت حاج آقا مصطفی و صبر و شکیبایی امام خمینی(س)، سخنرانی کرد. مراسم دیگری را نیز آیت الله خویی و سایر مراجع و هیأتهای لبنانی، ایرانی، عراقی، پاکستانی، افغانی و غیره مقیم نجف برگزار کردند.
تعطیلی حوزه علمیه نجف به صورت بی سابقه ای تا ده روز ادامه پیدا کرد و حتی تصمیم بر این بود که بیش از این تا اربعین مرحوم حاج آقا مصطفی ادامه پیدا کند؛ اما امام خمینی(س) در پایان همین روز اعلام کردند که درسها نباید تعطیل شود و آقایان علما درسهای خود را شروع کنند. امام خمینی(س) در روز دهم آبان به منظور واداشتن دیگران به شروع کلاسهای درس، خودشان در کلاس درس و نماز جماعت حاضر شدند.
ب) قم
اما واکنش اقشار مختلف مردم ایران نسبت به درگذشت حاج آقا مصطفی به گونه ای دیگر بود. اولین خبرها را سید احمد خمینی به برخی از یاران امام در ایران اعلام کرد. به محض رسیدن خبر مذکور به ایران، حوزه علمیه قم و بازار قم تعطیل شد و اقشار مختلف مردم به عزاداری پرداختند. در یکی از گزارشهای ساواک آمده است.
روز 30 / 7 / 36 [25] مصطفی خمینی، پسر روح الله خمینی به علت سکته قلبی در عراق فوت شده است. به همین علت کلاسهای درس حوزه علمیه قم به مدت دو روز و بازار این شهر نیز روز جاری تعطیل گردیده است.
بعد از ظهر روز 1 / 8 / 36 [25] از طرف آیت الله گلپایگانی به مناسبت فوت
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 148
یاد شده، مجلس ترحیمی با حضور آیات عظام: گلپایگانی، شریعتمداری و نجفی مرعشی و شرکت قریب شش هزار نفر از طبقات مختلف و طلاب دینی و روحانیون شهر قم در مسجد اعظم، برگزار گردیده است. در این مجلس، تعداد معدودی از طلاب در بین جمعیت مبادرت به دادن شعار «درود بر خمینی» نموده اند که این جریان موجب بر هم خوردن نظم مجلس گردیده و حاضرین در مجلس با سرعت مسجد را ترک کرده اند.
در هنگام خارج شدن جمعیّت از مسجد، اعلامیه های مضره ای به امضای «روحانیون مبارز قم» و «کنفدراسیون دانشجویان ایرانی» در محوّطۀ مسجد ریخته شده است... در این مجلس اعلام شده، صبح روز 2 / 8 / 36 [25] مجلس ترحیم دیگری از طرف آیت الله گلپایگانی و بعد از ظهر از جانب آیت الله شریعتمداری در مسجد اعظم شهر قم برگزار خواهد شد و مجلسی نیز از طرف آیت الله نجفی مرعشی در حسینیه نجفی شهر قم، منعقد می گردد.
در دومین روز درگذشت حاج آقا مصطفی، مدیر کل اداره سوم ساواک، دستور زیر را به کلیه ساواکها صادر کرد.
به: کلیه سازمانهای اطلاعات و امنیت (به استثنای اردوگاه شمال)
از: مرکز
رمز شود.
سید مصطفی خمینی، فرزند ارشد روح الله خمینی در اثر سکته قلبی در عراق فوت نموده است و چون از جانب روحانیون، مجالس ختمی به این مناسبت برگزار خواهد شد، پیش بینی لازم، معمول و چنانچه این مجالس به طور ساده برگزار شود بلامانع. وعاظ و سخنرانان فقط درباره متوفی صحبت و حساسیتی درباره خود خمینی نشان داده نشود؛ ولی در صورتی که وعاظ و سخنرانان در مجالس برخلاف مصالح کشور مطالبی عنوان و یا در خارج از محیط مجالس، عناصری دست به تظاهرات و یا تحریکاتی بزنند، شهربانی محل با تدابیر لازم از این اقدامات جلوگیری به عمل آورد.
ثابتی. امضاء. 2 / 8 / 36 [25]
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 149
چنانکه ملاحظه می شود، ساواک در مکاتبات و گزارشهای خود سعی می کند که از عبارت «سکته قلبی» برای علت درگذشت حاج آقا مصطفی استفاده کند تا بدین وسیله این واقعه را یک مسألۀ عادی و معمولی نشان دهد؛ اما اسناد و مدارک فراوانی در دسترس هست که در تمام مجالس ترحیم برگزار شده، سخنرانان درگذشت سید مصطفی را به ساواک نسبت داده اند و مجالس ترحیم بتدریج به مجالس انتقاد از حکومت پهلوی، تبدیل گردید.
ت) تهران
پس از انتشار خبر درگذشت سید مصطفی، بازار تهران و سایر شهرستانها نیز همچون شهر قم تعطیل گردید و مجالس ختم و بزرگداشتی برگزار گردید. روز دوم آبان 1356، همزمان با سالروز تولد امام رضا(ع) بود که به مناسبت درگذشت سید مصطفی، مراسمهای جشن تعطیل و به عزاداری و سخنرانی پرداخته شد. در بخشی از گزارش ساواک تهران به تاریخ 2 / 8 / 1356 آمده است.
از ساعت 30:18 روز 2 / 8 / 36 به مناسبت میلاد حضرت امام رضا(ع)، مجلس جشنی در خیابان ری، کوچه باغ حاج حسن، پلاک 41 منزل اصغر لقایی با شرکت طبقات مختلف مردم برگزار گردید. اذان مغرب و عشا توسط یکی از افراد خوانده شد و سپس آیاتی از کلام الله مجید قرائت گردید و جوانی در حدود 25 ساله به واسطه فوت پسر خمینی از بلندگو تسلیت گفت و گفت: با فوت مصطفی خمینی جشن ما مبدل به عزا شد و بعد دو نفر جوان قرآن خواندند و یک نفر از آنها تفسیر نمود. بعد صادقی معمم در مورد اصل امامت؛ اصل تقیه، اتحاد و اتفاق و تشکّل صحبت نمود. آنگاه داریوش فروهر پشت تریبون قرار گرفت و ضمن تسلیت به خاطر فوت پسر خمینی، یک دقیقه اعلام سکوت نمود و جمعیت به پاخاستند. فروهر گفت: این سعادتی بود که به خاطر تولد امام رضا علیه السلام به سوی ایران زمین حرکت کرد... .
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 150
ث) مجلس ترحیم مسجد ارگ تهران به عنوان اولین هشدار جدّی به رژیم پهلوی
یکی از ویژگیهای مجالس ترحیم، بویژه در تهران، حضور نیروهای ملی گرای مذهبی در کنار روحانیون و مردم در این مجالس بود. مجلس ترحیم مسجد ارگ به مناسبت هفتمین روز درگذشت سید مصطفی منعقد گردید. در برپایی این مجلس، تجّار، بازاریان، دانشجویان برخی از دانشگاههای تهران و نیروهای ملی گرای مذهبی، نقش زیادی داشتند. در یکی از گزارشهای ساواک در مورد تلاش دانشجویان دانشگاه صنعتی آریامهر (صنعتی شریف کنونی)، چنین آمده است.
خبر واصله حاکی است که دانشجویان دانشگاه صنعتی آریامهر به مناسبت فوت مصطفی خمینی، یک برگ آگهی در ساختمان مجتهدی آن دانشگاه نصب و ضمن آن از دانشجویان دعوت نموده اند ساعت 00:13 مورخ 8 / 8 / 36 [25] در مسجد ارک حضور به هم رسانند. مضافاً به این که در این زمینه تراکتهای دیگری نیز پخش گردیده است. مراتب جهت اطلاع و هرگونه پیشگیریهای لازم اعلام می گردد.
مدیرکل اداره سوم ـ ثابتی.
در گزارش دیگری نیز به تلاشها و سفر طلاب علوم دینی قم به تهران برای شرکت در مجلس ختم مسجد ارگ، اشاره شده است:
به: ریاست ساواک تهران 20 ه 12
از: اداره کل سوم 312
طبق اطلاع روز 8 / 8 / 36 [25] حدود 3000 نفر از طلاب علوم دینی و اهالی شهر قم با اتوبوس به تهران عزیمت کردند تا در مجلس ترحیم مصطفی خمینی، پسر روح الله خمینی که در مسجد ارک تهران برگزار می گردد، شرکت کنند. خواهشمند است دستور فرمائید پیش بینیهای لازم برای مراقبت از مجلس مذکور معمول و نتیجه را به این اداره کل اعلام دارند.
مدیر کل اداره سوم. ثابتی: امضا
8 / 8 / 36] 25]
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 151
در گزارش دیگر به پخش اعلامیه هایی در خیابانهای اطراف دانشگاه تهران از جمله خیابان شاهرضا (انقلاب اسلامی کنونی)، 21 آذر و میدان 24 اسفند (انقلاب کنونی) اشاره شده و در آن اعلامیه ها، از درگذشت سید مصطفی به عنوان شهادت یاد شده است و از دانشجویان خواسته شده که در مجلس ترحیمی که قرار است در مسجد ارک برگزار شود، شرکت کنند. در هر صورت در موعد مقرّر مجلس ترحیم یاد شده، برگزار شد. ساواک تهران، طی گزارشی کیفیت و مسائل مطرح شده را در آن به شرح زیر گزارش داده است.
از ساعت 00:15 روز 8 / 8 / 36 [25] مجلس ترحیم مصطفی خمینی، پسر روح الله خمینی در مسجد ارک تهران با تلاوت آیاتی از کلام الله مجید شروع شد و در ساعت 00: 16 آقای روحانی به سخنرانی پرداخت. تعداد افراد شرکت کننده حدود 3000 نفر بوده که در صحن مسجد حتی جایی برای سایر شرکت کنندگان نبوده و حدود 1500 نفر از طلاب مدرسه علمیه قم و همچنین تعدادی از دانشجویان مراکز عالی آموزشی در این مراسم شرکت نمودند. ضمناً چند نفر از افراد شرکت کننده، سعی نمودند با دادن شعار نظم مسجد را مختل نمایند؛ لکن توسط یکی از افراد مذهبی از این کار منع شدند. آقای روحانی در مورد شخصیت مذهبی خمینی و همچنین تعداد تلگرافات تسلیت رسیده از سایر کشورها، سخنرانی و اظهار داشت: تعداد دو فقره تلگراف از ایران واصل گردیده که عدم وصول تلگراف را معلول ترس مردم و یا سختگیری مأمورین دانست. ضمناً تعدادی اعلامیه تحت عنوان «دانشجویان مبارز مسلمان» در طبقه فوقانی مسجد ارک بین مردم توزیع گردیده است. سخنران در خاتمه اضافه نمود که مجلس ترحیم دیگری در مسجد قلی واقع در پامنار و مسجد خاتم النبیین واقع در شهر ری از ساعت 00:18 منعقد خواهد شد... .
براساس شواهد و قراین موجود، افراد شرکت کننده در مراسم مسجد ارک بیشتر از تعدادی است که ساواک گزارش کرده است؛ زیرا در گزارشها تناقض زیادی وجود دارد. مثلاً در یکی از گزارشها که نقل شد، فقط طلاب و افرادی که از قم آمده بودند، سه هزار
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 152
نفر ذکر شده اند. اگر شرکت کنندگان تهرانی را نیز که از اقشار مختلف و با تبلیغات فراوان همراه بودند، در نظر بگیریم، آمار شرکت کنندگان حتماً بالا می رود. مهدی بازرگان در تحلیلی از مجلس ختم مذکور، چنین می گوید:
مجلس ختمی در مسجد ارک برقرار شد. تا آن زمان نه مسجد ارک چنین هجوم جمعیت را در شبستانها، حیاط، ایوانها و پشت بامها و خیابانهای خارج، به خود دیده و پلیس را تسلیم ساخته بود و نه چنان اعلامیۀ دعوتی با امضاهای مختلط از طریق ملیّون، روشنفکران، روحانیون و بازاریها به صورت یکجا منتشر شده بود. توفیق در این امر کار آسانی نبود... دعوتنامه جامع که با اسامی بدون القاب و عناوین و به ترتیب الفبا صادر گردید، بسیار پرمعنی بود و آن مجلس باشکوه، باچنان صاحب مجلسها، مظهری از تجمع کلیه قشرها در نارضایتی مخالفت با دستگاه و تمایل به وحدت در عمل به رهبری آیت الله خمینی، مرد مبارز روحانی شد.
داریوش همایون نیز که در کابینه جمشید آموزگار وزیر اطلاعات بود در گفتگو با رادیو بی.بی.سی در برنامه داستان انقلاب، درگذشت حاج آقامصطفی و آگهی تسلیتی را که به این مناسبت به امضای بسیاری از روشنفکران، روحانیان، بازاریان و دانشگاهیان در مطبوعات تهران چاپ شد، فرصتی نام برد که مبارزین را در یک کانون برای ابراز مخالفت سیاسی علیه محمدرضا پهلوی و حکومتش گرد آورد.
پس از مرگ پسر خمینی، آن مجلس یادبودی که برایش در مسجد ارک برگزار کردند، نقطه تجمعی شد برای همه قشرهای پیشرو و لیبرال و آزادیخواه و جبهه ملی و چپ هر چه که بود، غیر از نظام حکومتی، چهره های برجسته اش آنجا ظاهر شدند. پیدا بود که رهبری مذهبی توانسته است که همه اینها را جمع بکند و بسیج بکند.
از هر دو تحلیل نقل شده، چنین مستفاد می شود که شهادت حاج آقامصطفی تأثیر زیادی در اتحاد و انسجام جریانها و نیروهای سیاسی گوناگون علیه حکومت پهلوی داشته است. اصولاً در تاریخ ایران هروقت چنین اتحادی صورت گرفته، نظام استبدادی وادار به تسلیم شده و به خواسته های مخالفان گوش داده است. فضای مستعد سیاسی
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 153
نیز بستر مناسبی برای حصول این اتفاق و اتحاد ایجاد کرده بود.
نکته قابل توجه و مهمی که در فعالیت مبارزین مذهبی در جریان برگزاریهای مجالس و مراسم یادبود و بزرگداشت دیده می شود، آینده نگری و بسترسازی آنها برای روشنگری افکار عمومی و بسیج آنها برای مراسم چهلم حاج آقا مصطفی می باشد. مبارزین، بویژه روحانیون در فاصله هفتم تا چهلم ایشان، نوارهای سخنرانی وعاظ و روحانیون را در سطح گسترده تکثیر و از طریق نوارفروشیها با مهارت ویژه ای در جامعه پخش کردند. گزارش ساواک بیش از هر توضیح دیگری مبیّن این واقعیت است.
موضوع: نوار سخنرانی وعاظ در مجالس ترحیم مصطفی خمینی
مجالس ترحیمی که به مناسبت درگذشت مصطفی خمینی در نقاط مختلف تشکیل شده است و گویندگان و وعاظ در آن سخنرانی کرده اند، از سخنرانی آنان، نوار تهیه شده و نوارفروشیهای قم در حال حاضر مرتب این نوارها را تکثیر کرده و مشغول فروش آن به قیمتهای خوب هستند و از این راه استفاده زیادی می کنند که مهمترین و پرفروش ترین آنها، نوار سخنرانی آقایان عبدوست و خزعلی و برقعی در قم، دکتر عبدالرضا حجازی و دکتر روحانی در تهران و شیخ محمدعلی گرامی در کرمانشاه است. نوارفروشهایی که مبادرت به تکثیر فروش اینگونه نوارها می کنند، عبارتند از: 1. مؤمن زاده 2. محمدحسین زنجانی 3. صادقی و یک نفر دیگر که داخل گذر خان مقابل نانوایی سنگکی مغازه دارد. این افراد نوارهای پر شده را که هیچ گونه علامتی یا نوشته ای هم روی آنها نیست، برای اغفال مأمورین، در داخل قفسه نوارهای خالی قرار می دهند تا در صورت مراجعه مأمورین، چیزی به دست نیاید. ضمناً نوار سخنرانی اخیر خمینی را در نجف هم می فروشند...
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 154