گفتار سوم: واکنشها در عراق و ایران

‏‏گفتار سوم: واکنشها در عراق و ایران‏

‏‏مرگ اسرارآمیز و شهادت گونۀ آیت الله سید مصطفی خمینی در اول آبان ماه 1356، در‏‎ ‎‏شرایطی رخ داد که فضای باز نسبی سیاسی تحت فشارهای دولت امریکا، ظاهراً از‏‎ ‎‏اختناق سیاسی کاسته بود و مبارزان، فرصت خوبی برای پیشبرد نهضت اسلامی به‏‎ ‎‏دست آورده بودند؛ البته رژیم پهلوی و امریکایی ها، تصور نمی کردند که این ایجاد‏‎ ‎‏فضای باز، کار را به جایی برساند که کنترل اوضاع از دستشان خارج شود. شاید هم اگر‏‎ ‎‏شهادت سید مصطفی اتفاق نمی افتاد، زمان زیادی طول می کشید که حکومت پهلوی‏‎ ‎‏از پا درآید. به هر حال، آنچه اتفاق افتاد، غیر از این بود و در واقع آتشی بود که به انبار‏‎ ‎‏باروت افتاد و به یکباره و با سرعتی باور نکردنی عرصه را بر رژیم پهلوی تنگ کرد و‏‎ ‎‏هیچ نوع تدابیری اعم از امنیتی، انتظامی و سیاسی و حتی سرکوب، کارساز نشد. ‏

‏‏الف) نجف ‏

‏‏به دنبال پخش خبر درگذشت حاج آقامصطفی، حوزه علمیه نجف و دیگر شهرهای‏‎ ‎‏عراق، تعطیل شد. نکته بسیار مهم و قابل تأمل در تعطیلی حوزه علمیه نجف، این است‏‎ ‎‏که مرسوم نبود، به خاطر درگذشت یکی از علما و مراجع درجۀ دو، آن حوزه کاملاً‏‎ ‎‏تعطیل شود. تنها زمانی که یکی از مراجع طراز اول وفات می کرد، حوزه تعطیل می شد.‏‎ ‎‏به عنوان مثال در زمان ارتحال آیات عظام: حکیم، شاهرودی و بجنوردی حوزه به طور‏‎ ‎‏کامل تعطیل شده بود. حاج آقا مصطفی نیز علیرغم دارا بودن درجه اجتهاد و نبوغ فراوان‏‎ ‎‏و تألیفات گوناگون و سایر ویژگیهای برجسته، هنوز از شخصیتهای درجه دو حوزه علمیه‏‎ ‎‏نجف محسوب می شد؛ اما تعطیلی کامل حوزۀ علمیۀ نجف در سوگ ایشان، بیانگر‏‎ ‎‏شخصیت برجسته آیت الله سید مصطفی و امام خمینی(س) در دید آن حوزه بود؛‏‎ ‎‏بنابراین با انتشار خبر رحلت ایشان درسها تعطیل شد. از ساعات اولیه، اول آبان در منزل‏‎ ‎‏امام خمینی، مراسم روضه خوانی به همین مناسبت برپا شد که آیات، مراجع، فضلا و‏‎ ‎‏طلاب علوم دینی برای تسلیت گویی به امام، می آمدند.‏‎[1]‎‏ پس از این، اولین مجلس‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     تعطیلی حوزه علمیه نجف به صورت بی سابقه ای تا ده روز ادامه پیدا کرد و حتی‏‎ ‎‏تصمیم بر این بود که بیش از این تا اربعین مرحوم حاج آقا مصطفی ادامه پیدا کند؛ اما امام‏‎ ‎‏خمینی(س) در پایان همین روز اعلام کردند که درسها نباید تعطیل شود و آقایان علما‏‎ ‎‏درسهای خود را شروع کنند. امام خمینی(س) در روز دهم آبان به منظور واداشتن‏‎ ‎‏دیگران به شروع کلاسهای درس، خودشان در کلاس درس و نماز جماعت حاضر‏‎ ‎‏شدند.‏‎[2]‎

‏‏ب) قم ‏

‏‏اما واکنش اقشار مختلف مردم ایران نسبت به درگذشت حاج آقا مصطفی به گونه ای‏‎ ‎‏دیگر بود. اولین خبرها را سید احمد خمینی به برخی از یاران امام در ایران اعلام کرد.‏‎[3]‎‎ ‎‏به محض رسیدن خبر مذکور به ایران، حوزه علمیه قم و بازار قم تعطیل شد و اقشار‏‎ ‎‏مختلف مردم به عزاداری پرداختند. در یکی از گزارشهای ساواک آمده است. ‏

‏‏روز 30 / 7 / 36 [25] مصطفی خمینی، پسر روح الله خمینی به علت سکته قلبی در‏‎ ‎‏عراق فوت شده است. به همین علت کلاسهای درس حوزه علمیه قم به مدت دو روز‏‎ ‎‏و بازار این شهر نیز روز جاری تعطیل گردیده است. ‏

‏‏     بعد از ظهر روز 1 / 8 / 36 [25] از طرف آیت الله گلپایگانی به مناسبت فوت‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     در هنگام خارج شدن جمعیّت از مسجد، اعلامیه های مضره ای به امضای‏‎ ‎‏«روحانیون مبارز قم» و «کنفدراسیون دانشجویان ایرانی» در محوّطۀ مسجد ریخته‏‎ ‎‏شده است... در این مجلس اعلام شده، صبح روز 2 / 8 / 36 [25] مجلس ترحیم‏‎ ‎‏دیگری از طرف آیت الله گلپایگانی و بعد از ظهر از جانب آیت الله شریعتمداری در‏‎ ‎‏مسجد اعظم شهر قم برگزار خواهد شد و مجلسی نیز از طرف آیت الله نجفی‏‎ ‎‏مرعشی در حسینیه نجفی شهر قم، منعقد می گردد.‏‎[4]‎‏ ‏

‏‏    در دومین روز درگذشت حاج آقا مصطفی، مدیر کل اداره سوم ساواک، دستور زیر را‏‎ ‎‏به کلیه ساواکها صادر کرد. ‏

‏‏به: کلیه سازمانهای اطلاعات و امنیت (به استثنای اردوگاه شمال) ‏

‏‏از: مرکز ‏

‏‏رمز شود. ‏

‏‏سید مصطفی خمینی، فرزند ارشد روح الله خمینی در اثر سکته قلبی در عراق فوت‏‎ ‎‏نموده است و چون از جانب روحانیون، مجالس ختمی به این مناسبت برگزار خواهد‏‎ ‎‏شد، پیش بینی لازم، معمول و چنانچه این مجالس به طور ساده برگزار شود بلامانع.‏‎ ‎‏وعاظ و سخنرانان فقط درباره متوفی صحبت و حساسیتی درباره خود خمینی نشان‏‎ ‎‏داده نشود؛ ولی در صورتی که وعاظ و سخنرانان در مجالس برخلاف مصالح کشور‏‎ ‎‏مطالبی عنوان و یا در خارج از محیط مجالس، عناصری دست به تظاهرات و یا‏‎ ‎‏تحریکاتی بزنند، شهربانی محل با تدابیر لازم از این اقدامات جلوگیری به عمل آورد.‏

‏‏ثابتی. امضاء. 2 / 8 / 36‏‎[5]‎‏ [25]‏

‏‏   ‏

‏
‏‎

‏‏ت) تهران ‏

‏‏پس از انتشار خبر درگذشت سید مصطفی، بازار تهران و سایر شهرستانها نیز همچون‏‎ ‎‏شهر قم تعطیل گردید و مجالس ختم و بزرگداشتی برگزار گردید.‏‎[6]‎‏ روز دوم آبان 1356،‏‎ ‎‏همزمان با سالروز تولد امام رضا(ع) بود که به مناسبت درگذشت سید مصطفی،‏‎ ‎‏مراسمهای جشن تعطیل و به عزاداری و سخنرانی پرداخته شد. در بخشی از گزارش‏‎ ‎‏ساواک تهران به تاریخ 2 / 8 / 1356 آمده است. ‏

‏‏از ساعت 30:18 روز 2 / 8 / 36 به مناسبت میلاد حضرت امام رضا(ع)، مجلس‏‎ ‎‏جشنی در خیابان ری، کوچه باغ حاج حسن، پلاک 41 منزل اصغر لقایی با شرکت‏‎ ‎‏طبقات مختلف مردم برگزار گردید. اذان مغرب و عشا توسط یکی از افراد خوانده‏‎ ‎‏شد و سپس آیاتی از کلام الله مجید قرائت گردید و جوانی در حدود 25 ساله‏‎ ‎‏به واسطه فوت پسر خمینی از بلندگو تسلیت گفت و گفت: با فوت مصطفی خمینی‏‎ ‎‏جشن ما مبدل به عزا شد و بعد دو نفر جوان قرآن خواندند و یک نفر از آنها تفسیر‏‎ ‎‏نمود. بعد صادقی معمم در مورد اصل امامت؛ اصل تقیه، اتحاد و اتفاق و تشکّل‏‎ ‎‏صحبت نمود. آنگاه داریوش فروهر پشت تریبون قرار گرفت و ضمن تسلیت به‏‎ ‎‏خاطر فوت پسر خمینی، یک دقیقه اعلام سکوت نمود و جمعیت به پاخاستند. فروهر‏‎ ‎‏گفت: این سعادتی بود که به خاطر تولد امام رضا علیه السلام به سوی ایران زمین‏‎ ‎‏حرکت کرد... .‏‎[7]‎‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‏‏یکی از ویژگیهای مجالس ترحیم، بویژه در تهران، حضور نیروهای ملی گرای مذهبی در‏‎ ‎‏کنار روحانیون و مردم در این مجالس بود. مجلس ترحیم مسجد ارگ به مناسبت هفتمین‏‎ ‎‏روز درگذشت سید مصطفی منعقد گردید. در برپایی این مجلس، تجّار، بازاریان،‏‎ ‎‏دانشجویان برخی از دانشگاههای تهران و نیروهای ملی گرای مذهبی، نقش زیادی‏‎ ‎‏داشتند.‏‎[8]‎‏ در یکی از گزارشهای ساواک در مورد تلاش دانشجویان دانشگاه صنعتی‏‎ ‎‏آریامهر (صنعتی شریف کنونی)، چنین آمده است.‏

‏‏خبر واصله حاکی است که دانشجویان دانشگاه صنعتی آریامهر به مناسبت فوت‏‎ ‎‏مصطفی خمینی، یک برگ آگهی در ساختمان مجتهدی آن دانشگاه نصب و ضمن‏‎ ‎‏آن از دانشجویان دعوت نموده اند ساعت 00:13 مورخ 8 / 8 / 36 ‏‏[‏‏25‏‏]‏‏ در مسجد‏‎ ‎‏ارک حضور به هم رسانند. مضافاً به این که در این زمینه تراکتهای دیگری نیز پخش‏‎ ‎‏گردیده است. مراتب جهت اطلاع و هرگونه پیشگیریهای لازم اعلام می گردد. ‏

‏‏مدیرکل اداره سوم ـ ثابتی.‏‎[9]‎‏ ‏

‏‏    در گزارش دیگری نیز به تلاشها و سفر طلاب علوم دینی قم به تهران برای شرکت در‏‎ ‎‏مجلس ختم مسجد ارگ، اشاره شده است:‏

‏‏به: ریاست ساواک تهران 20 ه 12‏

‏‏از: اداره کل سوم 312 ‏

‏‏طبق اطلاع روز 8 / 8 / 36 [25] حدود 3000 نفر از طلاب علوم دینی و اهالی‏‎ ‎‏شهر قم با اتوبوس به تهران عزیمت کردند تا در مجلس ترحیم مصطفی خمینی، پسر‏‎ ‎‏روح الله خمینی که در مسجد ارک تهران برگزار می گردد، شرکت کنند. خواهشمند‏‎ ‎‏است دستور فرمائید پیش بینیهای لازم برای مراقبت از مجلس مذکور معمول و نتیجه‏‎ ‎‏را به این اداره کل اعلام دارند. ‏

‏‏مدیر کل اداره سوم. ثابتی: امضا‏

‏‏8 / 8 / 36‏‎[10]‎‏] 25] ‏

‏‏  ‏

‏
‏‎

‏‏از ساعت 00:15 روز 8 / 8 / 36 [25] مجلس ترحیم مصطفی خمینی، پسر‏‎ ‎‏روح الله خمینی در مسجد ارک تهران با تلاوت آیاتی از کلام الله مجید شروع شد و‏‎ ‎‏در ساعت 00: 16 آقای روحانی به سخنرانی پرداخت. تعداد افراد شرکت کننده‏‎ ‎‏حدود 3000 نفر بوده که در صحن مسجد حتی جایی برای سایر شرکت کنندگان‏‎ ‎‏نبوده و حدود 1500 نفر از طلاب مدرسه علمیه قم و همچنین تعدادی از‏‎ ‎‏دانشجویان مراکز عالی آموزشی در این مراسم شرکت نمودند. ضمناً چند نفر از افراد‏‎ ‎‏شرکت کننده، سعی نمودند با دادن شعار نظم مسجد را مختل نمایند؛ لکن توسط یکی‏‎ ‎‏از افراد مذهبی از این کار منع شدند. آقای روحانی در مورد شخصیت مذهبی خمینی‏‎ ‎‏و همچنین تعداد تلگرافات تسلیت رسیده از سایر کشورها، سخنرانی و اظهار داشت:‏‎ ‎‏تعداد دو فقره تلگراف از ایران واصل گردیده که عدم وصول تلگراف را معلول‏‎ ‎‏ترس مردم و یا سختگیری مأمورین دانست. ضمناً تعدادی اعلامیه تحت عنوان‏‎ ‎‏«دانشجویان مبارز مسلمان» در طبقه فوقانی مسجد ارک بین مردم توزیع گردیده‏‎ ‎‏است. سخنران در خاتمه اضافه نمود که مجلس ترحیم دیگری در مسجد قلی واقع در‏‎ ‎‏پامنار و مسجد خاتم النبیین واقع در شهر ری از ساعت 00:18 منعقد خواهد شد... .‏‎[12]‎

‏‏    براساس شواهد و قراین موجود، افراد شرکت کننده در مراسم مسجد ارک بیشتر از‏‎ ‎‏تعدادی است که ساواک گزارش کرده است؛ زیرا در گزارشها تناقض زیادی وجود دارد.‏‎ ‎‏مثلاً در یکی از گزارشها که نقل شد، فقط طلاب و افرادی که از قم آمده بودند، سه هزار‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏مجلس ختمی در مسجد ارک برقرار شد. تا آن زمان نه مسجد ارک چنین هجوم‏‎ ‎‏جمعیت را در شبستانها، حیاط، ایوانها و پشت بامها و خیابانهای خارج، به خود دیده و‏‎ ‎‏پلیس را تسلیم ساخته بود و نه چنان اعلامیۀ دعوتی با امضاهای مختلط از طریق‏‎ ‎‏ملیّون، روشنفکران، روحانیون و بازاریها به صورت یکجا منتشر شده بود. توفیق در‏‎ ‎‏این امر کار آسانی نبود... دعوتنامه جامع که با اسامی بدون القاب و عناوین و به ترتیب‏‎ ‎‏الفبا صادر گردید، بسیار پرمعنی بود و آن مجلس باشکوه، باچنان صاحب مجلسها،‏‎ ‎‏مظهری از تجمع کلیه قشرها در نارضایتی مخالفت با دستگاه و تمایل به وحدت در‏‎ ‎‏عمل به رهبری آیت الله خمینی، مرد مبارز روحانی شد.‏‎[13]‎‏ ‏

‏‏    داریوش همایون نیز که در کابینه جمشید آموزگار وزیر اطلاعات بود در گفتگو با‏‎ ‎‏رادیو بی.بی.سی در برنامه داستان انقلاب، درگذشت حاج آقامصطفی و آگهی تسلیتی را‏‎ ‎‏که به این مناسبت به امضای بسیاری از روشنفکران، روحانیان، بازاریان و دانشگاهیان در‏‎ ‎‏مطبوعات تهران چاپ شد، فرصتی نام برد که مبارزین را در یک کانون برای ابراز‏‎ ‎‏مخالفت سیاسی علیه محمدرضا پهلوی و حکومتش گرد آورد. ‏

‏‏پس از مرگ پسر خمینی، آن مجلس یادبودی که برایش در مسجد ارک برگزار‏‎ ‎‏کردند، نقطه تجمعی شد برای همه قشرهای پیشرو و لیبرال و آزادیخواه و جبهه ملی‏‎ ‎‏و چپ هر چه که بود، غیر از نظام حکومتی، چهره های برجسته اش آنجا ظاهر شدند.‏‎ ‎‏پیدا بود که رهبری مذهبی توانسته است که همه اینها را جمع بکند و بسیج بکند.‏‎[14]‎‏ ‏

‏‏    از هر دو تحلیل نقل شده، چنین مستفاد می شود که شهادت حاج آقامصطفی تأثیر‏‎ ‎‏زیادی در اتحاد و انسجام جریانها و نیروهای سیاسی گوناگون علیه حکومت پهلوی‏‎ ‎‏داشته است. اصولاً در تاریخ ایران هروقت چنین اتحادی صورت گرفته، نظام استبدادی‏‎ ‎‏وادار به تسلیم شده و به خواسته های مخالفان گوش داده است. فضای مستعد سیاسی‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     نکته قابل توجه و مهمی که در فعالیت مبارزین مذهبی در جریان برگزاریهای مجالس‏‎ ‎‏و مراسم یادبود و بزرگداشت دیده می شود، آینده نگری و بسترسازی آنها برای‏‎ ‎‏روشنگری افکار عمومی و بسیج آنها برای مراسم چهلم حاج آقا مصطفی می باشد.‏‎ ‎‏مبارزین، بویژه روحانیون در فاصله هفتم تا چهلم ایشان، نوارهای سخنرانی وعاظ و‏‎ ‎‏روحانیون را در سطح گسترده تکثیر و از طریق نوارفروشیها با مهارت ویژه ای در جامعه‏‎ ‎‏پخش کردند. گزارش ساواک بیش از هر توضیح دیگری مبیّن این واقعیت است. ‏

‏‏موضوع: نوار سخنرانی وعاظ در مجالس ترحیم مصطفی خمینی ‏

‏‏مجالس ترحیمی که به مناسبت درگذشت مصطفی خمینی در نقاط مختلف تشکیل‏‎ ‎‏شده است و گویندگان و وعاظ در آن سخنرانی کرده اند، از سخنرانی آنان، نوار تهیه‏‎ ‎‏شده و نوارفروشیهای قم در حال حاضر مرتب این نوارها را تکثیر کرده و مشغول‏‎ ‎‏فروش آن به قیمتهای خوب هستند و از این راه استفاده زیادی می کنند که مهمترین و‏‎ ‎‏پرفروش ترین آنها، نوار سخنرانی آقایان عبدوست و خزعلی و برقعی در قم، دکتر‏‎ ‎‏عبدالرضا حجازی و دکتر روحانی در تهران و شیخ محمدعلی گرامی در کرمانشاه‏‎ ‎‏است. نوارفروشهایی که مبادرت به تکثیر فروش اینگونه نوارها می کنند، عبارتند از:‏‎ ‎‏1. مؤمن زاده 2. محمدحسین زنجانی 3. صادقی و یک نفر دیگر که داخل گذر خان‏‎ ‎‏مقابل نانوایی سنگکی مغازه دارد. این افراد نوارهای پر شده را که هیچ گونه علامتی یا‏‎ ‎‏نوشته ای هم روی آنها نیست، برای اغفال مأمورین، در داخل قفسه نوارهای خالی‏‎ ‎‏قرار می دهند تا در صورت مراجعه مأمورین، چیزی به دست نیاید. ضمناً نوار‏‎ ‎‏سخنرانی اخیر خمینی را در نجف هم می فروشند...‏‎[15]‎

‏‎ ‎

‏‎

• )) «خاطرات حجت الاسلام والمسلمین محتشمی[پور] از زندگی و مهاجرت مرحوم حاج آقا مصطفی»، ندا؛ س 7، ش 22 پاییز 1376، ص 23.
• )) کمیته علمی کنگره شهید آیت الله مصطفی خمینی؛ یادها و یادمانها از آیت الله سید مصطفی خمینی؛ ج 1، ص 179ـ181.
• )) مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آرشیو، پرونده شهید محلاتی؛ شماره بازیابی 1108، ص 103ـ107.
• )) همو؛ پرونده آیت الله سید مصطفی خمینی؛ شماره بازیابی 393، ص 4.
• )) همان؛ ص 13 ؛ اسناد ضمیمه؛ سند شماره 91.
• )) همان؛ ص 24.
• )) همان؛ ص 27.
• )) همان؛ ص 50، 53.
• )) همان؛ ص 70.
• )) همان؛ ص 105.
• )) همان؛ ص 107 ؛ اسناد ضمیمه؛ سند شماره 94.
• )) همان؛ ص 154 ؛ اسناد ضمیمه؛ سندهای شماره 1 / 96 و 2 / 96.
• )) بازرگان، مهدی؛ انقلاب ایران در دو حرکت؛ ص 24.
• )) باقی، عمادالدین (به کوشش)؛ تحریر تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران؛ ص 261.
• )) مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آرشیو، پرونده امام خمینی؛ شماره بازیابی 869، ص 73.