گفتار سوم: تألیفات
سید مصطفی در ایام اقامت در ایران و تبعید در ترکیه و عراق، علیرغم مسائل و مشکلات موجود که اغلب آنها ناشی از مبارزات امام خمینی بود و وی نیز از ابتدا درگیر آنها بود، توانست در کنار تحصیل و تدریس، گام سومی نیز بردارد که آن هم تألیف و
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 34
نگارش آثار متعددی بود.
او از آغاز تحصیلات حوزوی، نوشتن را تمرین می کرد. یکی از همدرسان ایشان در این مورد می گوید:
ایشان از همان اوایل هر چه مباحثه می نمود و به نظرشان می رسید می نوشتند؛ چه در علوم ادبی، چه در علم فقه، چه در علم اصول و علوم فلسفی تألیف و نوشته های فراوانی در این زمینه ها دارند.
یکی از علل گرایش ایشان به نوشتن و موفقیتش در این زمینه، علاوه بر نبوغ و استعداد ذهنی ایشان، مطالعات وسیع وی در علوم مختلف بود که در مرحله تألیف به کمک وی می شتافتند.
فرهیختگی و نبوغ ایشان در این مورد قابل تحسین می باشد. چنان که از بازجوییهای ساواک از وی، پس از تبعید امام به ترکیه بر می آید و در این زمان بیش از 34 سال نداشت، ایشان آثار متعددی نام برده است که خودش آنها را تألیف کرده و یا بر متون موجود، تفسیر یا تحشیه نوشته است. وی تألیفاتش را به شرح زیر برمی شمارد:
1. دوره فلسفه قدیم که مختصری از آن باقی مانده است؛
2. مقدمه بر اسفار به خصوص بر طبیعیات اسفار که تمامی آن را حاشیه کرده ام؛
3. حاشیه بر شرح هدایۀ آخوند ملاصدرای شیرازی؛
4. حاشیه بر مبدأ و معاد مرحوم آخوند ملاصدرای شیرازی؛
5. حواشی بر وسیلة النجاة مرحوم آقا سیدابوالحسن اصفهانی و حواشی بر عروة الوثقی اثر مرحوم آقای آیت الله سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی؛
6. تمام مباحث الفاظ اصول و تمام مباحث عقلیه اصول؛
7. تطبیق هیأت جدید بر هیأت نجومی اسلام؛
8. حاشیه بر خاتمه مستدرک متقین مرحوم آقای حاج میرزاحسین نوری؛
9. کتاب اجاره؛
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 35
10. کتاب صلوة، ناتمام است؛
11. متن فقه، ناتمام است؛
کتابهای ذکر شده فعلاً به چاپ نرسیده است.
پس از تبعید به ترکیه نیز نگارش سید مصطفی متوقف نشد و علیرغم مشکلات موجود از جمله: کتابخانه و کتاب و منابع مورد نیاز، آثار جدیدی از ایشان به رشته تحریر درآمد. در واقع حاج آقا مصطفی فرصت پیش آمده را مغتنم شمرده، از محضر امام خمینی که مراد و استادشان بودند به کسب فیض پرداخت. آن دو در این سرزمین غریب و تنها، وقتی مشغول بحث می شدند، مثل حوزه علمیه سر و صدایشان آن قدر زیاد می شد که مأموران امنیتی فکر می کردند پدر و پسر با همدیگر دعوا می کنند. حاصل علمیِ این توقف اجباری در ترکیه، نگارش کتاب ارزشمند تحریرالوسیله بود که امام خمینی آن را تألیف کرد و حاکی از تبحر ایشان در مسائل فقهی بود. حاج آقا مصطفی نیز کتابهای الواجبات فی الصلوة و الفوائد و العوائد را نگاشت.
حاج آقا مصطفی در نگارش آن کتاب، بیشتر از دانش امام خمینی و ذهن و حافظه قوی و مطمئن خود استفاده نموده است. ایشان در ضمن نگارش الواجبات فی الصلوة به نکات تاریخی نیز به صورت موردی اشاره کرده است. از جمله به رسیدن نمایندگان حکومت پهلوی نزد امام و اعلام اخراج ایشان از ترکیه، اشاراتی کرده اند. رساله الفوائد و العوائد نیز مجموعه یادداشتهای پراکنده درباره مسائل و علوم مختلف از جمله اصول، فقه، کلام و عرفان است.
پس از اخراج سید مصطفی و امام خمینی از ترکیه و انتقال محل تبعید آنها به عراق و شهر نجف اشرف، در کنار گسترش فعالیتهای سیاسی، فعالیتهای علمیِ آنها نیز وارد مرحله جدیدی شد. چون اینجا برخلاف ترکیه، زمینه و امکانات برای نگارش و تألیف آثار مهمتر مهیّا بود. حوزه علمیه نجف، سابقه هزار ساله حضور علمای شیعه را به دنبال
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 36
نام خود داشت و مهد حوزه های علمیه بود.
یکی از اهداف سید مصطفی و امام در نجف، اثبات جایگاه حوزه علمیه قم و دانش آموختگان آن بود؛ زیرا جریاناتی با هدایت کشورهای استعماری، درصدد غیرسیاسی کردن حوزه نجف و ایجاد فضایی بودند که حوزه علمیه قم را تحقیر و تحت الشعاع قرار دهند. یکی از علل تبعید آن دو به نجف نیز، تحقیر و تحلیل امام در میان بزرگان حوزه علمیه نجف بود، تا از این طریق جایگاه او را به یک روحانی عادی تقلیل دهند؛ اما حاج آقا مصطفی و امام نشان دادند که همه این صحنه سازیها و تبلیغات، دروغ است و دشمنان سیاسی اسلامی آنها را مطرح کرده اند.
آقا مصطفی برای از بین بردن جوّ حاکمیت خفقان و انزوا و معرفی امام، به تلاشهای علمی گسترده ای دست زد. در جلسات درس استادان حوزه نجف حضور یافت و ضمن نقد ایرادها و تشکیکهای خود، موجبات تجدید نظر را در دیدگاههای جزم اندیشانه و غیرواقعی فراهم کرد. یکی دیگر از اقدامات حاج آقا مصطفی نگارش کتابهای جدید بود. در کنار تدریس دوره اصول، نظریات خود را نگارش کرد و در نهایت کتاب تحریرات فی الاصول را به رشته تحریر درآورد. مؤلف در این کتاب اقوال اکثر کتابهای اصولی قبل از خود را ذکر می کند. این اثر بیانگر تبحّر حاج آقا مصطفی در علم اصول و علوم عقلی نیز می باشد. ایشان در این کتاب، اقوال متأخرین و متقدمین را در هم آمیخته و از هیچ کدام غافل نشده است. این کتاب به کوشش سیدمحمد سجادی توسط وزارت ارشاد اسلامی در سال 1372 منتشر شده است و بار دیگر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی آن را در سال 1376 در هشت جلد، به زیور طبع آراسته کرده است.
کتاب دیگری که در نجف تحریر شد، کتاب الصوم می باشد. این کتاب را نیز در پی تدریس در مباحث روزۀ ماه رمضان، در یکی از سالهای اقامت در آن شهر نوشته است.
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 37
این شاید تنها کتاب فقهی ایشان باشد که هم تدریس و هم تألیفش کرده است. بقیه کتب فقهی را فقط تحقیق و تألیف کرده است. این کتاب را یک بار دو تن از شاگردانش به نامهای حجج اسلام سیدمحمد سجادی و محمدعلی رازی زاده (علیپور) در انتشارات مکتب اعلام الاسلامی در سال 1412 ق. منتشر کرده اند و در سال 1376 نیز، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) به چاپ مجدد آن اقدام کرده است.
تألیف دیگر سید مصطفی در نجف، کتاب الطهارة می باشد. این کتاب یک اثر فقه استدلالی می باشد که به نظر می رسد، آقا مصطفی آنها را به عنوان مقدمه و آغازی بر مجموعه «تحریرات فی الاصول» نگاشته باشد. این کتاب را در سال 1376 مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در دو جلد چاپ کرده است.
کتاب البیع اثر دیگر حاج آقا مصطفی می باشد. این کتاب در سه جلد بوده؛ ولی امروزه فقط جلد اول آن و بحث ولایت فقیه از جلد دوم آن در دسترس می باشد. احتمال داده می شود که موقع انتقال این کتاب از عراق به ایران جلد دوم و سوم آن مفقود شده باشد. این کتاب به ترتیب و سبک نگارش کتاب البیع امام خمینی و کتاب مکاسب محرمه اثر شیخ انصاری می باشد. قسمتهای موجود این کتاب را در سال 1376 مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی چاپ کرده است.
کتاب الخیارات حاج آقا مصطفی نیز به سرنوشتی مشابه کتاب البیع دچار شده است؛ زیرا این کتاب 958 صفحه بوده که 540 صفحۀ اول آن مفقود گردیده است. از تاریخ پایان کتاب، چنین بر می آید که سید مصطفی همزمان با تحصیل «خیارات» نزد امام خمینی، به نگارش کتاب مشغول بوده است. این کتاب را نیز مؤسسه یاد شده در سال 1376 چاپ کرده است.
از کتب دیگر او المکاسب المحرمه است که اسم این کتاب جزو آثار حاج آقا مصطفی آمده است؛ ولی اثری از آن در دست نیست و همچنین معلوم نیست که در ایران نوشته شده است یا عراق. با این حال برخی آن را متعلق به زمان تبعید در عراق می دانند.
الخلل فی الصلاة اثر دیگر ایشان است که چون مباحث آن با بحثهای اصولی
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 38
آمیختگی دارد، بیانگر تبحّر نویسنده در اصول و فقه می باشد. الحاشیة علی العروة الوثقی، کتاب دیگری است که در باب اجتهاد و تقلید و بخشی نیز راجع به طهارت و روزه می باشد. تحریر العروة الوثقی نیز کتاب کم حجم دیگری است. دلیل نگارش این کتاب بر اساس گفته حاج آقا مصطفی مانند کتاب العروة الوثقی نوشتۀ سید محمدکاظم یزدی، دارای فروعات و امثلۀ زیادی است که نیازی به آن نیست و برخی مطالب آن تکراری است؛ بنابراین تصمیم گرفت، آن کتاب را تهذیب کند. در این کتاب نظریات فتواگونۀ خود را نوشته است. از جمله؛ در مورد زعامت و مرجعیت مطالبی بر اساس نظریات خودش آمده است. این کتاب را نیز در سال 1376 مؤسسه یاد شده چاپ و منتشر کرده است.
اثر دیگر ایشان کتاب الحاشیة علی تحریرالوسیلة است که در واقع حواشی و تعلیقات کتاب تحریرالوسیلۀ امام خمینی می باشد؛ البته همچون آثار دیگر سید مصطفی، ناقص و پراکنده می باشد. این تعلیقات حالت شرح و اشکال داشته و استدلالی است. ایشان در این کتاب، از اثری به نام کتابنا الکبیر یاد کرده، که چون این عنوان در آثار دیگرش نیز استعمال شده است، به نظر می رسد که درصدد تألیف کتاب عظیم و بزرگی در فقه بوده، که تا زمان شهادتش آن کار محقق نشده است. این کتاب با عنوان مستند تحریرالوسیلة به همت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) در سال 1376 چاپ و منتشر شده است.
تفسیر القرآن الکریم از دیگر آثار ماندگار سید مصطفی می باشد؛ البته این تفسیر ناتمام است و از اول قرآن کریم تا آیه 46 سوره بقره می باشد. این کتاب را یک بار در چهار جلد سید محمد سجادی در سال 1362 به چاپ رسانده و در سال 1376 نیز مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) آن را در پنج جلد، تجدید چاپ کرده است. نگارش این کتاب همزمان با تدریس قرآن، در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف بوده است. از نظر سبک تفسیری، یکی از مفصل ترین تفسیرهای موجود از صدر اسلام تاکنون است؛ ولی افسوس که فرصت تکمیل آن برای حاج آقا مصطفی نبود و با شهادت
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 39
ایشان ناتمام ماند.
سید مصطفی در این تفسیر فلسفی و عرفانی از منابع تفسیری دوران اسلامی تا زمان خودش بهره جسته است. بیشترین منابع در جلد اول و دوم استفاده شده است و منابع جلدهای سوم و چهارم، منابع کمتری دارد. در این تفسیر، هر سوره با توجه به اسم؛ فضیلت، عدد آیات، شأن نزول، نظم نزول و تاریخ نزول و هر آیه با توجه به دانشهای لغت؛ صرف، نحو، اعراب، رسم الخط، کتابت، معانی، بیان، بلاغت، تجوید، قرائت، فقه، اصول، حکمت، فلسفه، کلام، عرفان، اخلاق و علم اعداد تفسیر گردیده است. از ویژگیهای دیگر این تفسیر، بهره گیری از شعرهای عرفانی عربی و فارسی است. بخشی از این تفسیر که مربوط به سوره حمد است با عنوان سرمنزل انسانیت، تفسیر اخلاقی فاتحة الکتاب به کوشش محمد تحریرچی در سال 1362 منتشر شده است.
کتاب دیگری که متعلق به ایشان است، دروس الاعلام و نقدها می باشد. این کتاب یا جزوه 70 صفحه ای، در مورد دروس امام خمینی و آیات عظام: سید محمود شاهرودی؛ ابوالقاسم خویی، محمدباقر زنجانی و سیدمحسن حکیم می باشد. نکاتی که پس از یادداشت دروس به نظر رسیده، به صورت نقد در دنباله آنها نوشته است.
از آثار دیگر ایشان می توان به دراسات فی ولایت فقیه، قواعدالحکمیه و حاشیه و تعلیق به اسفار اربعۀ ملاصدرا؛ القواعد رجالیه، حاشیه بر خاتمه مستدرک الوسایل میرزاحسین نوری، شرح زندگانی ائمه(ع) و قضیه آقای حکیم و دولت عراق اشاره کرد.
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه 40