گفتار سوم: تألیفات

‏‏گفتار سوم: تألیفات‏‏ ‏

‏‏سید مصطفی در ایام اقامت در ایران و تبعید در ترکیه و عراق، علیرغم مسائل و‏‎ ‎‏مشکلات موجود که اغلب آنها ناشی از مبارزات امام خمینی بود و وی نیز از ابتدا درگیر‏‎ ‎‏آنها بود، توانست در کنار تحصیل و تدریس، گام سومی نیز بردارد که آن هم تألیف و‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     او از آغاز تحصیلات حوزوی، نوشتن را تمرین می کرد. یکی از همدرسان ایشان در‏‎ ‎‏این مورد می گوید: ‏

‏‏ایشان از همان اوایل هر چه مباحثه می نمود و به نظرشان می رسید می نوشتند؛ چه در‏‎ ‎‏علوم ادبی، چه در علم فقه، چه در علم اصول و علوم فلسفی تألیف و نوشته های‏‎ ‎‏فراوانی در این زمینه ها دارند.‏‎[1]‎

‏‏    یکی از علل گرایش ایشان به نوشتن و موفقیتش در این زمینه، علاوه بر نبوغ و‏‎ ‎‏استعداد ذهنی ایشان، مطالعات وسیع وی در علوم مختلف بود که در مرحله تألیف به‏‎ ‎‏کمک وی می شتافتند. ‏

‏‏     فرهیختگی و نبوغ ایشان در این مورد قابل تحسین می باشد. چنان که از‏‎ ‎‏بازجوییهای ساواک از وی، پس از تبعید امام به ترکیه بر می آید و در این زمان بیش‏‎ ‎‏از 34 سال نداشت، ایشان آثار متعددی نام برده است که خودش آنها را تألیف کرده و‏‎ ‎‏یا بر متون موجود، تفسیر یا تحشیه نوشته است. وی تألیفاتش را به شرح زیر برمی شمارد:‏‎ ‎

‏‏     1. دوره فلسفه قدیم که مختصری از آن باقی مانده است؛ ‏

‏‏     2. مقدمه بر اسفار به خصوص بر طبیعیات اسفار که تمامی آن را حاشیه ‏‎ ‎‏کرده ام؛ ‏

‏‏     3. حاشیه بر شرح هدایۀ آخوند ملاصدرای شیرازی؛ ‏

‏‏     4. حاشیه بر مبدأ و معاد مرحوم آخوند ملاصدرای شیرازی؛ ‏

‏‏     5. حواشی بر وسیلة النجاة مرحوم آقا سیدابوالحسن اصفهانی و حواشی بر‏‎ ‎‏عروة الوثقی اثر مرحوم آقای آیت الله سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی؛‏

‏‏     6. تمام مباحث الفاظ اصول و تمام مباحث عقلیه اصول؛‏

‏‏     7. تطبیق هیأت جدید بر هیأت نجومی اسلام؛ ‏

‏‏     8. حاشیه بر خاتمه مستدرک متقین مرحوم آقای حاج میرزاحسین نوری؛‏

‏‏     9. کتاب اجاره؛‏

‏
‏‎

‏‏     11. متن فقه، ناتمام است؛ ‏

‏‏     کتابهای ذکر شده فعلاً به چاپ نرسیده است.‏‎[2]‎

‏‏    پس از تبعید به ترکیه نیز نگارش سید مصطفی متوقف نشد و علیرغم‏‎ ‎‏مشکلات موجود از جمله: کتابخانه و کتاب و منابع مورد نیاز، آثار جدیدی از ایشان‏‎ ‎‏به رشته تحریر درآمد. در واقع حاج آقا مصطفی فرصت پیش آمده را مغتنم شمرده،‏‎ ‎‏از محضر امام خمینی که مراد و استادشان بودند به کسب فیض پرداخت. آن دو در‏‎ ‎‏این سرزمین غریب و تنها، وقتی مشغول بحث می شدند، مثل حوزه علمیه سر‏‎ ‎‏و صدایشان آن قدر زیاد می شد که مأموران امنیتی فکر می کردند پدر و پسر با‏‎ ‎‏همدیگر دعوا می کنند. حاصل علمیِ این توقف اجباری در ترکیه، نگارش کتاب‏‏ ‏‏ارزشمند‏‎ ‎‏تحریرالوسیله‏‏ بود که امام خمینی آن را تألیف کرد و حاکی از تبحر ایشان در مسائل فقهی‏‎ ‎‏بود. حاج آقا مصطفی نیز کتابهای ‏‏الواجبات فی الصلوة‏‏ و ‏‏الفوائد و العوائد‏‏ را نگاشت. ‏

‏‏     حاج آقا مصطفی در نگارش آن کتاب، بیشتر از دانش امام خمینی و ذهن و حافظه‏‎ ‎‏قوی و مطمئن خود استفاده نموده است. ایشان در ضمن نگارش ‏‏الواجبات فی الصلوة‏‏ به‏‎ ‎‏نکات تاریخی نیز به صورت موردی اشاره کرده است. از جمله به رسیدن نمایندگان‏‎ ‎‏حکومت پهلوی نزد امام و اعلام اخراج ایشان از ترکیه، اشاراتی کرده اند. رساله ‏‏الفوائد و‏‎ ‎‏العوائد‏‏ نیز مجموعه یادداشتهای پراکنده درباره مسائل و علوم مختلف از جمله اصول،‏‎ ‎‏فقه، کلام و عرفان است.‏‎[3]‎

‏‏    پس از اخراج سید مصطفی و امام خمینی از ترکیه و انتقال محل تبعید آنها به عراق و‏‎ ‎‏شهر نجف اشرف، در کنار گسترش فعالیتهای سیاسی، فعالیتهای علمیِ آنها نیز وارد‏‎ ‎‏مرحله جدیدی شد. چون اینجا برخلاف ترکیه، زمینه و امکانات برای نگارش و تألیف‏‎ ‎‏آثار مهمتر مهیّا بود. حوزه علمیه نجف، سابقه هزار ساله حضور علمای شیعه را به دنبال‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     یکی از اهداف سید مصطفی و امام در نجف، اثبات جایگاه حوزه علمیه قم و‏‎ ‎‏دانش آموختگان آن بود؛ زیرا جریاناتی با هدایت کشورهای استعماری، درصدد‏‎ ‎‏غیرسیاسی کردن حوزه نجف و ایجاد فضایی بودند که حوزه علمیه قم را تحقیر و‏‎ ‎‏تحت الشعاع قرار دهند. یکی از علل تبعید آن دو به نجف نیز، تحقیر و تحلیل امام در‏‎ ‎‏میان بزرگان حوزه علمیه نجف بود، تا از این طریق جایگاه او را به یک روحانی عادی‏‎ ‎‏تقلیل دهند؛ اما حاج آقا مصطفی و امام نشان دادند که همه این صحنه سازیها و تبلیغات،‏‎ ‎‏دروغ است و دشمنان سیاسی اسلامی آنها را مطرح کرده اند. ‏

‏‏     آقا مصطفی برای از بین بردن جوّ حاکمیت خفقان و انزوا و معرفی امام، به‏‎ ‎‏تلاشهای علمی گسترده ای دست زد. در جلسات درس استادان حوزه نجف حضور یافت‏‎ ‎‏و ضمن نقد ایرادها و تشکیکهای خود، موجبات تجدید نظر را در دیدگاههای جزم‏‎ ‎‏اندیشانه و غیرواقعی فراهم کرد. یکی دیگر از اقدامات حاج آقا مصطفی نگارش‏‎ ‎‏کتابهای جدید بود. در کنار تدریس دوره اصول، نظریات خود را نگارش کرد و در نهایت‏‎ ‎‏کتاب ‏‏تحریرات فی الاصول‏‏ را به رشته تحریر درآورد. مؤلف در این کتاب اقوال اکثر کتابهای‏‎ ‎‏اصولی قبل از خود را ذکر می کند. این اثر بیانگر تبحّر حاج آقا مصطفی در علم اصول و‏‎ ‎‏علوم عقلی نیز می باشد. ایشان در این کتاب، اقوال متأخرین و متقدمین را در هم آمیخته‏‎ ‎‏و از هیچ کدام غافل نشده است.‏‎[4]‎‏ این کتاب به کوشش سیدمحمد سجادی توسط وزارت‏‎ ‎‏ارشاد اسلامی در سال 1372 منتشر شده است‏‎[5]‎‏ و بار دیگر مؤسسه تنظیم و نشر آثار‏‎ ‎‏امام خمینی آن را در سال 1376 در هشت جلد، به زیور طبع آراسته کرده است.‏‎[6]‎

‏‏    کتاب دیگری که در نجف تحریر شد، ‏‏کتاب الصوم‏‏ می باشد. این کتاب را نیز در پی‏‎ ‎‏تدریس در مباحث روزۀ ماه رمضان، در یکی از سالهای اقامت در آن شهر نوشته است.‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     تألیف دیگر سید مصطفی در نجف، کتاب ‏‏الطهارة‏‏ می باشد. این کتاب یک اثر فقه‏‎ ‎‏استدلالی می باشد که به نظر می رسد، آقا مصطفی آنها را به عنوان مقدمه و آغازی بر‏‎ ‎‏مجموعه «تحریرات فی الاصول» نگاشته باشد. این کتاب را در سال 1376 مؤسسه‏‎ ‎‏تنظیم و نشر آثار امام خمینی در دو جلد چاپ کرده است. ‏

‏‏     ‏‏کتاب البیع‏‏ اثر دیگر حاج آقا مصطفی می باشد. این کتاب در سه جلد بوده؛ ولی امروزه‏‎ ‎‏فقط جلد اول آن و بحث ولایت فقیه از جلد دوم آن در دسترس می باشد. احتمال داده‏‎ ‎‏می شود که موقع انتقال این کتاب از عراق به ایران جلد دوم و سوم آن مفقود شده باشد.‏‎ ‎‏این کتاب به ترتیب و سبک نگارش ‏‏کتاب البیع‏‏ امام خمینی و کتاب ‏‏مکاسب محرمه ‏‏اثر شیخ‏‎ ‎‏انصاری می باشد. قسمتهای موجود این کتاب را در سال 1376 مؤسسه تنظیم و نشر آثار‏‎ ‎‏امام خمینی چاپ کرده است. ‏

‏‏     ‏‏کتاب الخیارات‏‏ حاج آقا مصطفی نیز به سرنوشتی مشابه ‏‏کتاب البیع‏‏ دچار شده است؛‏‎ ‎‏زیرا این کتاب 958 صفحه بوده که 540 صفحۀ اول آن مفقود گردیده است. از تاریخ‏‎ ‎‏پایان کتاب، چنین بر می آید که سید مصطفی همزمان با تحصیل «خیارات» نزد امام‏‎ ‎‏خمینی، به نگارش کتاب مشغول بوده است. این کتاب را نیز مؤسسه یاد شده در‏‎ ‎‏سال 1376 چاپ کرده است.‏‎[7]‎

‏‏    از کتب دیگر او ‏‏المکاسب المحرمه‏‏ است که اسم این کتاب جزو آثار حاج آقا مصطفی‏‎ ‎‏آمده است؛ ولی اثری از آن در دست نیست و همچنین معلوم نیست که در ایران نوشته‏‎ ‎‏شده است یا عراق. با این حال برخی آن را متعلق به زمان تبعید در عراق می دانند. ‏

‏‏     ‏‏الخلل فی الصلاة‏‏ اثر دیگر ایشان است که چون مباحث آن با بحثهای اصولی‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     اثر دیگر ایشان کتاب ‏‏الحاشیة علی تحریرالوسیلة‏‏ است که در واقع حواشی و تعلیقات‏‎ ‎‏کتاب ‏‏تحریرالوسیلۀ‏‏ امام خمینی می باشد؛ البته همچون آثار دیگر سید مصطفی، ناقص و‏‎ ‎‏پراکنده می باشد. این تعلیقات حالت شرح و اشکال داشته و استدلالی است. ایشان در‏‎ ‎‏این کتاب، از اثری به نام ‏‏کتابنا الکبیر‏‏ یاد کرده، که چون این عنوان در آثار دیگرش نیز‏‎ ‎‏استعمال شده است، به نظر می رسد که درصدد تألیف کتاب عظیم و بزرگی در فقه بوده،‏‎ ‎‏که تا زمان شهادتش آن کار محقق نشده است.‏‎[8]‎‏ این کتاب با عنوان ‏‏مستند تحریرالوسیلة‏‏ به‏‎ ‎‏همت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) در سال 1376 چاپ و منتشر شده‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏     ‏‏تفسیر القرآن الکریم‏‏ از دیگر آثار ماندگار سید مصطفی می باشد؛ البته این تفسیر‏‎ ‎‏ناتمام است و از اول قرآن کریم تا آیه 46 سوره بقره می باشد. این کتاب را یک بار در‏‎ ‎‏چهار جلد سید محمد سجادی در سال 1362 به چاپ رسانده و در سال 1376 نیز‏‎ ‎‏مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) آن را در پنج جلد، تجدید چاپ کرده است.‏‎ ‎‏نگارش این کتاب همزمان با تدریس قرآن، در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف بوده‏‎ ‎‏است. از نظر سبک تفسیری، یکی از مفصل ترین تفسیرهای موجود از صدر اسلام‏‎ ‎‏تاکنون است؛ ولی افسوس که فرصت تکمیل آن برای حاج آقا مصطفی نبود و با شهادت‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     سید مصطفی در این تفسیر فلسفی و عرفانی از منابع تفسیری دوران اسلامی تا زمان‏‎ ‎‏خودش بهره جسته است. بیشترین منابع در جلد اول و دوم استفاده شده است و منابع‏‎ ‎‏جلدهای سوم و چهارم، منابع کمتری دارد. در این تفسیر، هر سوره با توجه به اسم؛‏‎ ‎‏فضیلت، عدد آیات، شأن نزول، نظم نزول و تاریخ نزول و هر آیه با توجه به دانشهای‏‎ ‎‏لغت؛ صرف، نحو، اعراب، رسم الخط، کتابت، معانی، بیان، بلاغت، تجوید، قرائت،‏‎ ‎‏فقه، اصول، حکمت، فلسفه، کلام، عرفان، اخلاق و علم اعداد تفسیر گردیده است. از‏‎ ‎‏ویژگیهای دیگر این تفسیر، بهره گیری از شعرهای عرفانی عربی و فارسی است.‏‎[9]‎‏ بخشی‏‎ ‎‏از این تفسیر که مربوط به سوره حمد است با عنوان ‏‏سرمنزل انسانیت، تفسیر اخلاقی فاتحة‏‎ ‎‏الکتاب‏‏ به کوشش محمد تحریرچی در سال 1362 منتشر شده است.‏‎[10]‎

‏‏    کتاب دیگری که متعلق به ایشان است، ‏‏دروس الاعلام و نقدها‏‏ می باشد. این کتاب یا‏‎ ‎‏جزوه 70 صفحه ای، در مورد دروس امام خمینی و آیات عظام: سید محمود شاهرودی؛‏‎ ‎‏ابوالقاسم خویی، محمدباقر زنجانی و سیدمحسن حکیم می باشد. نکاتی که پس از‏‎ ‎‏یادداشت دروس به نظر رسیده، به صورت نقد در دنباله آنها نوشته است.‏‎[11]‎

‏‏    از آثار دیگر ایشان می توان به ‏‏دراسات فی ولایت فقیه‏‏، ‏‏قواعدالحکمیه و حاشیه و تعلیق به‏‎ ‎‏اسفار اربعۀ ملاصدرا‏‏؛ ‏‏القواعد رجالیه‏‏، ‏‏حاشیه بر خاتمه مستدرک الوسایل میرزاحسین نوری‏‏، ‏‏شرح‏‎ ‎‏زندگانی ائمه(ع)‏‏ و ‏‏قضیه آقای حکیم و دولت عراق‏‏ اشاره کرد.‏‎[12]‎

‏‎ ‎

‏‎

• )) کیهان؛ 1 آبان 1359.
• )) «راز توفان (یادنامه آیت الله سید مصطفی خمینی)»، ویژه نامه فصلنامه یاد؛ مهر 1376، ص 97؛ البته مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) برخی از آثار مذکور را به چاپ رسانده است.
• )) «آثار علامه شهید حاج سید مصطفی خمینی»، حضور؛ ش 21 (پاییز 1376)، ص 224ـ225.
• )) همان؛ ص 228ـ230.
• )) باقی، عمادالدین؛ «مروری بر زندگینامه آیت الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ویژه نامه اطلاعات؛ 1 آبان 1376، ص 5.
• )) خمینی، مصطفی؛ تحریرات فی الاصول؛ 8 ج، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، 1376.
• )) «آثار علاّمه شهید حاج سید مصطفی خمینی»، حضور؛ ش 21 (پاییز 1376)، ص 233.
• )) همان؛ ص 233ـ237.
• )) جلالی، غلامرضا؛ «علامه شهید، حاج آقامصطفی خمینی در تفسیر سوره حمد»، حوزه؛ س 14، ش 34 (مرداد، شهریور، مهر و آبان 1376)، ص 194ـ231.
• )) تحریرچی، محمد (به کوشش)؛ سرمنزل انسانیت: تفسیر اخلاقی سوره حمد؛ بی جا، بی نا، 1362.
• )) «آثار علامه شهید حاج سید مصطفی خمینی»، حضور؛ ش 21 (پاییز 1376)، ص 241ـ242.
• )) میری، عباس؛ «نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید»، مجموعه مقالات کنگره شهید آیت الله مصطفی خمینی؛ ص 65ـ66.