مقدمه
سید مصطفی خمینی، اولین فرزند امام خمینی در 21 آذر 1309 دیده به جهان گشود. او از همان سنین کودکی تحت تأثیر محیط زندگی خانوادگی خود که به طور کامل مذهبی و علمی بود، رشد کرد و تحصیل را از مکتبخانه های محلی شروع کرد و پس از فراگیری آموزشهای دورۀ ابتدایی در مدارس دولتی، به حوزۀ علمیۀ قم وارد شد و به فراگیری علوم و تحصیلات حوزوی پرداخت. دیری نگذشت که نبوغ خود را در حوزه علمیۀ قم نشان داد و از اقران خود پیشی گرفت. او به زودی پله های ترقی را پیمود و پس از گذراندن دوره های مقدماتی، سطح و خارج در 27 سالگی به درجۀ اجتهاد نایل آمد. او در کنار تحصیل و تدریس، تألیف را نیز شروع کرد که تا پایان حیاتش هیچ گاه متوقف نگردید و آثار متعددی را به یادگار گذاشته اند.
سید مصطفی با تأثیرپذیری از محیط حوزۀ علمیه قم و شخصیت و دیدگاههای امام خمینی(س)، به فعالیتهای سیاسی نیز روی آورد و با شروع نهضت امام خمینی(س) به طور جدی وارد آن شد و در مقاطع مختلف نهضت در ایران، تبعید در ترکیه و ادامۀ تبعید در عراق تا اول آبان 1356 که به صورت مشکوکی درگذشت؛ به فعالیتهای سیاسی خود ادامه داد و به عنوان یکی از ارکان نهضت اسلامی، فعالیتهای دامنه داری را انجام داد. در پایان مرگ رازگونۀ وی نیز به گسترش فزایندۀ نهضت اسلامی و فراگیر شدن و غیرقابل کنترل شدن آن، کمکهای شایان و انکارناپذیری کرد. چنانچه از
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه ا
غروب او با عناوینی چون: ستارۀ صبح انقلاب، سپیده گشای انقلاب و دمیدن فجر انقلاب نام برده شد.
علت انتخاب موضوع، اهمیت و جایگاه ویژۀ ایشان در نهضت امام خمینی(س) و تاریخ انقلاب اسلامی می باشد. شخصیت توأمان علمی و سیاسی حاج آقا مصطفی، نزدیکترین فرد نسبت به امام خمینی؛ امین و رابط امام خمینی(س) با اجزای گسترده و پیچیدۀ نهضت اسلامی در ایران و نقاط مختلف جهان و دیدگاههای مترقی وی نسبت به نوع و نحوۀ مبارزه با حکومت؛ ثبات در فراز و نشیبهای فعالیت سیاسی، بویژه در عراق و مواردی از این قبیل؛ مسائلی هستند که بر اهمیت موضوع و لزوم بررسی محققانه و مستند آن صحّه می گذارند؛ علت دیگر این است که علیرغم وجود مواد خام تاریخی، اسناد، خاطرات و نگارش مقالاتی در زمینۀ موضوع حاضر، هنوز اثر منسجمی که بتواند به صورت تفصیلی و همه جانبه، حیات فردی، اجتماعی و سیاسی سید مصطفی را در بر بگیرد، تألیف نشده است، بنابراین یکی از هدفهای پژوهشِ حاضر، تحقق این مسأله می باشد؛ البته به طور مسلّم، اسناد، خاطرات و مطالبی که تاکنون ناگفته مانده است جهت غنای مطالب، استفاده شده اند.
آخرین نکته ای که پژوهش حاضر را توجیه می کند، این است که حاج آقا مصطفی اثری که بازگوکنندۀ جنبه های مختلف زندگی خود بویژه نقش سیاسی وی باشد، از خود بر جای نگذاشته است؛ البته بایستی به این نکته اشاره کرد که این پژوهش نیز نمی تواند جامعترین اثر در مورد موضوع مورد اشاره باشد؛ زیرا اسناد بسیاری در سازمانهای اطلاعاتی و امنیتی ترکیه و بویژه عراق وجود دارد که بیانگر فعالیتها و عملکرد حاج آقا مصطفی می باشد؛ ولی تاکنون یا منتشر نشده اند یا ممکن است در اسناد موجود در ایران نیز مطالبی مفید وجود داشته باشد که تاکنون به علل عدیده ای قابل دسترسی و استفاده نبوده اند. این کاستیها با گذشت زمان بر طرف خواهند شد.
از نقاط قوّت و برتری پژوهش حاضر، نسبت به کارهای قبلی، مستند بودن کامل آن می باشد. گرچه ممکن است برخی منابع و مآخذ از اطمینان کافی و لازم برخوردار نباشند؛ ولی هیچ مطلبی بدون ذکر منبع مربوطه مورد استفاده قرار نگرفته است. نکته ای
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه ب
که وجود دارد این است که شخصیت و عملکرد آقا مصطفی در مقاطع مختلف، تحت الشعاع شخصیت و عملکرد امام خمینی قرار گرفته و کمتر به وی توجه شده است.
در اثر حاضر سعی شده است به سؤالات زیر پاسخ داده شود: جایگاه شخصیتی، علمی، مبارزاتی و دیدگاههای سید مصطفی خمینی در نهضت امام خمینی(س) چه بود؟ همراهی سید مصطفی با امام خمینی(س) و نهضت ایشان در مراحل مختلف آن چه جایگاهی در تاریخ انقلاب اسلامی دارد؟ حیات علمی و اجتماعی وی چه مراحلی را پشت سر گذاشته است؟ دیدگاههای او چه تأثیری در روند مبارزه و پیروزی انقلاب اسلامی داشت؟ چرا رژیم پهلوی از میان برداشتن سید مصطفی را برای ضربه زدن به موقعیت و روند نهضت و تهدید قدرت امام خمینی(س) انتخاب کرد؟ و بالأخره مرگ اسرارآمیز و به تعبیری شهادت او، چه تأثیری در انسجام نهضت، فعالیت مبارزین و در نتیجه در روند انقلاب داشت؟
پژوهش حاضر شامل یک مقدمه، سه بخش کلّی، نتیجه گیری و کتابشناسی می باشد. بخش اول شامل دو فصل می باشد که هر کدام چند گفتار را در بر می گیرند؛ این بخش به ترسیم حیات فردی، اجتماعی و علمی سید مصطفی می پردازد. بخش دوم شامل سه فصل و چندین گفتار است که حیات سیاسی وی را به طور مجزا در ایران، ترکیه و عراق مورد بررسی قرار می دهد. در بخش سوم درگذشت اسرارآمیز سید مصطفی و پیامدهای آن مورد مطالعه قرار گرفته است. این بخش نیز شامل دو فصل و گفتارهای مختلف است. اثر حاضر با یک نتیجه گیری از کلّ مطالب کتاب و ذکر کتابشناسی به پایان می رسد.
در پایان لازم می دانم که از سازمانها و بزرگوارانی که در انجام پژوهش حاضر، نگارنده را یاری کرده اند کمال تشکر و سپاسگزاری را داشته باشم. در ابتدا بایستی از مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، که تأمین هزینه ها، منابع و مراحل مختلف نظارت را بر عهده داشته است تشکر کنم. بویژه از ریاست محترم ستاد شناخت و ترویج اندیشه های امام خمینی(س)، حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای مقدّم، که تیزبینانه بر اجرای طرح نظارت داشته و با ارائۀ نکات دقیق و مهم بر غنای مطالب افزوده اند،
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه ج
کمال امتنان را دارم. از ناظرین محترم طرح: آیت الله بیات و جناب آقای حمید بصیرت منش که در کلیۀ مراحل پژوهش حاضر نظریات اصلاحی و راهنماییهای آنها کارساز بوده است، سپاسگزارم. همچنین از مسئولین محترم مرکز اسناد انقلاب اسلامی به ترتیب، ریاست مرکز: حجت الاسلام والمسلمین حاج آقای حسینیان؛ معاون اطلاع رسانی: جناب آقای جلالی؛ مسئولین بخش اسناد: آقایان زریری و بسطامی؛ مسئول کتابخانه: سرکار خانم عامری و سایر عزیزانی که به نحوی نگارنده را در تکمیل اثر حاضر یاری کرده اند، صمیمانه سپاسگزارم و پیشرفت روزافزون آنها را از ایزد منّان خواستارم.
سجاد راعی گلّوجه
تهران ـ تابستان 1383
کتابزندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینیصفحه د