شور و شناخت
یادداشتی از حجت الاسلام و المسلمین سیدحسن خمینی
درباره هشت خصوصیت استاد شهید مرتضی مطهری
11 / 2 / 91- مرحوم شهید آیت الله مرتضی مطهری- که این روزها در سالگرد شهادت ایشان هستیم- را باید در زمره اندیشمندان بزرگی قرار داد که در حوزه اندیشه اسلامی تأثیری ژرف داشته اند؛ تأثیری که شاید با توجه به عمق، مدت زمان اثرگذاری و نیز گستره (به دلیل پیروزی انقلاب اسلامی و اتکای آن بر آرای کلامی و فلسفی شیعه) کم نظیر باشد. شخصیت استاد شهید برای من، به عنوان محصّلی که با بخش وسیعی از آثار و افکار ایشان سروکار داشته ام، از جهات گونه گون ستودنی است. نخست باید به دل باختگی و پای بندی ایشان به مبانی دینی اشاره کرد؛ بی شک مرحوم مطهری جهادگری دینی است و این امر در سطرسطر آن چه از ایشان بر جای مانده، به روشنی آشکار است. شاید این امر در آن روزگار خود یک ارزش به شمار می آمده است؛ لیکن اهمیت این پایبندی را وقتی با شناخت مجتهدانه ایشان همراه سازیم، بیشتر درمی یابیم. نکته مهم آن است که مرحوم مطهری در تعهد به مبانی دینی، از یک سو اصلاح گری دینی است (و به همین دلیل در مواردی چون کتاب مسئله حجاب و بحث اقتصاد اسلامی، با اعتراض برخی روحانیون سنتی مواجه می شود) و از سوی دیگر صلاح جامعه را در پای بندی به اساس روحانیت می داند. کافی است به کتاب حماسه حسینی مراجعه کنیم و در نقدهای ایشان بر قرائت های بی ضابطه از دین و آیین های دینی دقیق شویم یا نقدهای ایشان را ـ که بعضاً با تندی هایی نیز همراه بوده است ـ بر برخی دیگر اندیشمندان آن عصر به یاد آوریم. همین امر دومین ویژگی ممتاز و متمایز مرحوم مطهری با دیگر مصلحان هم عصر است.
مرحوم مطهری را نمی توان متفکری دید که یکپارچه شور دینداری در سر دارد و شاید به همین دلیل برخی انقلابیون آن عصر به نقد وی پرداخته اند، بلکه در سیر آثار ایشان، شوری آمیخته با شناخت را به تماشا می نشینیم. به یاد آوریم که در دهه 30 و 40 علم گرایی، گفتمان غالب روزگار است و گروهی می کوشند تا هر چه دینی است، علمی ـ به معنای علوم تجربی ـ معنا کنند یا دهه 50، سال های اوج گیری مبارزه در سایه اندیشه چپ است و بزرگانی در تلاش اند، تا مبارزه را اصل
حضورج. 80صفحه 269
بنیادین اسلام بنمایانند؛ تا جایی که برخی گروهها به اندیشه سوسیالیسم اسلامی می رسند.
مرحوم مطهری در این سالها افزون بر آن که تلاش دارد اسلام را در جامعه آن روز پاسخ گو معرفی کند و مکتب تشیّع را از خرافه بپیراید و نیز خمودگی ناشی از قشری گرایی و تحجّر را به نقد در کشد، در برابر آنان که به نام دین، مانعی پیش روی جریان عدالت خواه و استبدادستیز بودند، می ایستد و همواره از التقاط دوری می جوید. انتقادات ایشان بر "ذرّه بی انتها" و "راه طی شده"، نمونه ای از این دست است.
مرحوم مطهری به دلیل برخورداری از چارچوب فقهی ـ فلسفی خاص خود و نیز ریشه های دانشی که پیش از این آموخته، در تندبادهای جامعه گرفتار نمی شود. با این همه ایشان هرگز نقدهای خود را به آرمان خواهی گویندگان آن سخنان متوجه نمی سازد و همین سومین ویژگی مهم ایشان است.!
در آن سال ها برخی به دلیل یک گفتار ناصواب، چنان بر امثال شریعتی تاخته اند که گویا کافری، تنها به قصد تخریب جامعه، گام برمی دارد؛ در حالی که نحوه تعامل مطهری با جوانان مسلمان و تحوّل خواه متفاوت است. ایشان درد دین را در این طیف ـ البته معمولاً ـ پذیرفته و برای اصلاح آن ها می کوشد و همین نکته دقیق، مطهری را به روشنفکری دینی ارتقا می بخشد و این مسئله ای است که در بیشتر آثار ایشان خودنمایی می کند؛ مروری کوتاه بر کتاب علل گرایش به مادی گری، هر خواننده ای را بر این معنا آگاه می سازد.
با این وصف، شهید مطهری اسلام را تنها راه نجات جامعه می داند؛ لیکن برای اصلاح برداشت های ناصواب سنتی از اسلام می کوشد و در این تلاش، هرگز از اصول اعتقادی خویش فاصله نمی گیرد؛ به عبارتی دیگر، در اجتهاد خویش، اصول محکم و تغییرناپذیری را مفروض می داند؛ اصولی که با دانش ژرف خویش به آن دست یافته و همین چهارمین ویژگی ایشان است.
بی شک استاد شهید، در حوزه فلسفه اسلامی، از عمیق ترین شارحان فلسفه صدرایی است؛ البته شاید نتوان ایشان را مبتکر نظریاتی نو در فلسفه اسلامی دانست؛ ولی هرگز نمی توان میزان تأثیر ایشان را در توسعه این علم و شیوع آن نادیده گرفت. بی تردید شرح های ایشان بر منظومه، نشانگر فهم سالم و بیان بی نقص آن بزرگوار است، چنان که شرح اصول فلسفه و روش رئالیسم که آن را در جوانی نگاشته اند، یکی از اثرگذارترین آثار در تبیین فلسفه صدرایی است.
افزون بر فلسفه، آن چه از ایشان با عنوان تفسیر یا در حوزه علم حدیث ـ مانند شرح ارزشمند ایشان بر نهج البلاغه ـ منتشر شده، اگرچه بعضاً برای مخاطب عام ارائه شده، ولی نشان گر آگاهی گسترده ایشان از مبانی دینی است. متأسفانه در فقه و اصول بحث منقّحی از ایشان در دست نیست و تنها
حضورج. 80صفحه 270
رشحاتی از آن را می توان در برخی کتاب ها همچون مسئله حجاب مشاهده کرد؛ با این همه و بر اساس همین مطالب و برخی ورود و خروج های ایشان در سایر آثار، می توان به توانمندی کافی ایشان در این علوم آگاهی یافت.
نکته حائز اهمیت آن است که مرحوم مطهری از معدود کسانی است که در حوزه کلام جدید ـ از قبیل مسائل زنان، رابطه ازادی و دین، مبانی کلامی اقتصاد و حجت دانستن عدالت به عنوان یکی از حجت های اصولی، و هم چنین ورود به مباحثی از قبیل ایمان و جبرگرایی تاریخی و ... ـ گام نهاده و در مواجهه با پرسش ها، شجاعانه برداشت هایی نو را از متون و اصول ارائه کرده است. شاید در میان اندیشمندان برجسته مسلمان در قرن های اخیر کمتر متفکری را بیابیم که به این اندازه در حوزه های جدیدِ علوم اسلامی تلاش و اجتهاد کرده باشد و همین مسئله پنجمین شاخصه مهم آن شهید است.
نقدهای ایشان را بر مارکسیسم به یاد آوریم؛ بارور ساختن مفهومی چون معقولات ثانی فلسفی ـ که بحثی در لابلای متون فلسفی است ـ به عنوان سلاح بی بدیل در مواجهه با فلسفه های مضاف غربی، یکی از این نمونه هاست. ذهن مستقیم، تیزهوشی و نیز نظم و انضباط گسترده ای که در آثار ایشان وجود دارد، همگی به این متفکر برجسته کمک می کرد تا بتواند به داشته های فلسفه و کلام شیعه در مقیاس وسیع و در حوزه های نو، کارکردی جدید و تازه بدهد.
همین جا لازم است به یاد داشته باشیم که این تلاش به شجاعت و از خودگذشتگی بسیاری نیاز داشته است و ایشان را گاه آماج طعنه ها و دشنام ها می ساخته است.
ویژگی و شاخصه دیگری که شهید مطهری را از اقران خویش متمایز می سازد، گرفتار نشدن در فضای فلسفی است. با آنکه مرحوم مطهری اندیشمندی در حوزه فلسفه است و این حوزه ـ دست کم در میان فلاسفه اسلامی ـ با ورود به عرصه اجتماع و امور جزئی آن بیگانه است؛ با این همه ایشان «داستان راستان» می نویسد و به عنوان واعظ در شهر تهران به وعظ و خطابه می پردازد و در نهایت با مسائل مربوط به انقلاب اسلامی درگیر می شود و شاید همین مسئله عاملی است که از مطهری فیلسوفی روشنفکر می سازد، چرا که روشنفکر را شاید بتوان کسی دانست که درد جامعه خویش را می شناسد و در پی درمان است.
از دیگر وجوه ممیّزه مرحوم مطهری گرفتار نشدن در تکرار است. بسیاری بزرگان ـ به خصوص آن گاه که به وعظ و خطابه می پردازند ـ به تکرار در داشته های خود دچار می شوند. اگر به کسانی که خارج از موطن اصلی هر علم زندگی می کنند نظری بیفکنیم، می ببینیم که آن ها به دلیل آن که
حضورج. 80صفحه 271
دانشی فراتر از سطح مخاطبان خود دارند، معمولاً از تولید فکر جدید باز می مانند و به آن چه اندوخته اند، بسنده می کنند. البته بر آن نیستم که همه آثار شهید مطهری یکسان و هم ارزش است، بلکه بعضی خطابه های ایشان که نام علمی جدید بر آن نهاده اند ـ مثل فلسفه اخلاق ـ با آثار دیگر ایشان هم سنگ نیست؛ ولی تنوع مباحث و نیز تلاش برای تولید مطالب جدید، از اموری است که در کلام و قلم مطهری هویداست. البته این مسئله را نباید از نظر دور داشت که ـ چنان که شنیده ایم ـ مرحوم مطهری به کارگروهی چندان توجهی نداشته و بیشتر، حوزه مطالعاتی و پژوهشیِ شخصی داشته و شاید اگر امکانات انقلاب اسلامی با او همراه می شد، توان علمی او بیش از آن چه در دست است، بارور می شد.
هشتمین ویژگی استاد شهید ـ که برای هر خواننده آثار ایشان درس آموز است ـ بی ادعایی ایشان در مطالب علمی است. تقریباً در هیچ جا نمی توان از ایشان خودنمایی علمی دید که برای مثال نکته ای را یافته و آراسته اندیشه خویش به شمار آورد؛ به یاد آوریم که برخی با مدارج علمی پایین تر، چگونه خود را به سبب یافتن یا آراستن یک تفکر، شایسته تقدیر می دانند.
در پایان لازم می دانم با درود به روان پاک آن استاد شهید که به فرموده امام عظیم الشأن، پاره تن ایشان بود، و بی شک از زمره مبرّزترین شاگردان ایشان به حساب می آمد، از خدای متعال برای دست اندرکاران نشر آثار ایشان دوام توفیقات را آرزوی کنم؛ دوستانی که به حقّ تلاشی درخور تحسین و ارزشمند داشته اند و با انتشار مجموعه آثار استاد شهید، کاری شایسته تقدیر انجام داده اند. نیز لازم است از نقش برادر عزیزم جناب آقای دکتر علی مطهری و دیگر اعضای خانواده ایشان یاد کنم و برای ایشان نیز آرزوی سربلندی همیشگی داشته باشم.
سید حسن خمینی
اردیبهشت ماه 1391
حضورج. 80صفحه 272