بررسی تاریخ نگاری عاشورا در فرهنگ شیعی
دکتر احمد نراقی
بدون شک در تاریخ فرهنگ شیعه قیام امام حسین (ع) از مهمترین وقایع تاریخی به شمار می آید. بنابراین لازم است برخی از ویژگیهای روش تاریخ نگاری عاشورا و نیز پاره ای از وجوه تحول تاریخی آن به ویژه در فرهنگ شیعی مورد بررسی و ارزیابی اجمالی قرار گیرد.
تاریخ نگاری سنتی عاشورا (خواه در میان اهل تسنن و خواه میان شیعه) غالباً از نوع وقایع نگاری بوده است، آن هم غالباً به شیوه ای غیر تحلیلی و غیر انتقادی که با شور عاطفی درآمیخته شده است. این نوع تاریخ نگاری گاه به آفت افسانه پردازی و نقل روایات مبالغه آمیز مبتلا می شود. اما مهمترین ویژگی آن، مدخلیت عناصر ماوراء طبیعی، معجزه آمیز و استثنایی، است.
اصولاً تاریخ نگاری وقایع دینی به طور اعم و تاریخ نگاری عاشورا به طور اخص، در جهان تشیع دیرتر از جهان تسنن دستخوش تحول گردید و تحول آن کم دامنه تر بود، که کتاب « شهید جاوید» اثر نعمت الله صالحی نجف آبادی را می توان سرآغاز این دوره جدید در تاریخ شیعی، معاصر دانست.
این دورۀ نوین آثار معدودی را در برمی گیرد و همین تعداد نیز دارای کیفیت های یکسانی نیستند و این آثار دارای ویژگیهای خاصی چون احیای نگرش سیاسی- انقلابی واقعه کربلا، کاربرد بینش تحلیلی و انتقادی و مهمتر از همه، تأکید بر حیثیات« طبیعی» و «انسانی» وقایع تاریخ دین، هستند.
در تاریخ نگاری عاشورا، دایرۀ منابع و مستندات پژوهشی از حد منابع شیعی فراتر رفته و منابع اهل سنت را نیز دربرمی گیرد.
نقطۀ مشترک تاریخ نگاری پیشین و نوین در این است که هر دو اساساً از مقولۀ
کتابچکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا 11 تا 12 خرداد 1374، تهرانصفحه 179
«تاریخ نگاری کلامی» به شمار می آیند. یعنی عمدتاً در پرتو باورهای دینی تاریخ نگاران و در خدمت مقاصد کلامی ایشان سامان یافته و مبتنی بر پاره ای پیش فرضهای چون و چراناپذیر است.
در نهایت باید توجه داشت که روش تاریخ نگاری علمی دست کم مبتنی بر دوش پیش فرض روش شناختی مهم است. اول آنکه، وقایع تاریخی باید از حیث«طبیعی» و«انسانی» آنها مورد برسی قرار و دوم آنکه، شرط کار علمی، « عینیت» و «بی طرفی» است.
علم تاریخ اگر چه مستقل از علم است، اما از فاصلۀ ارکان مهم و مقدماتی آن به شمار می آید. به واقع، تکامل و رشد علم جدید شیعی نیز تا حد زیادی منوط به بسط و تکامل تاریخ نگاری علمی در قلمرو وقایع دینی است.
کتابچکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا 11 تا 12 خرداد 1374، تهرانصفحه 180